William Lewis, Barwn 1af Merthyr: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Holder (sgwrs | cyfraniadau)
B corr
B Gwybodlen Wicidata using AWB
Llinell 1:
{{Gwybodlen person/Wicidata|fetchwikidata=ALL|onlysourced=no|suppressfields=dinasyddiaeth|nationality={{banergwlad|Cymru}}|dateformat=dmy}}
[[Delwedd:Sir_William_Lewis.jpeg|bawd| Syr William Lewis ym 1891]]
Roedd '''William Thomas Lewis, Barwn 1af Merthyr''' ([[5 Awst]] [[1837]] - [[27 Awst]] [[1914]]), oedd yn cael ei adnabod fel '''Syr William Lewis, Barwnig 1af''', o 1896 i 1911, yn un o berchnogion pyllau glo Cymru.
 
== Bywyd cynnar ==
Ganed Lewis ym 1837 ym [[Merthyr Tudful]], [[Sir Forgannwg]], yn ail fab i Thomas William Lewis, peiriannydd o Plymouth, a'i wraig Mary Anne. Addysgwyd ef mewn ysgol leol dan ofal [[Taliesin Williams]] hyd at dair ar ddeg oed pan gafodd ei wneud yn brentis i'w dad fel peiriannydd.
 
Yn 1855 penodwyd Lewis yn gynorthwy-ydd i WS Clark, prif beiriannydd mwyngloddio [[John Crichton Stuart, 3ydd ardalydd Bute|John Crichton-Stuart, 3ydd Ardalydd Bute]] (1847-1890). {{Sfn|Williams|2004}} Treuliodd ddeng mlynedd yn y swydd cyn cael ei godi'n glerc y cwmni ym 1864. Rhoddwyd tenantiaeth Mardy House i Lewis fel rhan o'i swydd, a ddaeth ei gartref hir dymor yn [[Aberdâr]] . {{Sfn|Williams|2004}} Yr un flwyddyn priododd Anne Rees, merch William Rees, ac wyres [[Lucy Thomas]], 'mam y fasnach glo ager Cymreig'. {{Sfn|Williams|2004}} Bu i Lewis ac Anne ddau fab a chwe merch. {{Sfn|Williams|2004}}
 
Bu'n gweithio i ddechrau i byllau glo [[Ardalydd Bute|Bute]] yn ne Cymru, ond rhwng 1870 a 1880 prynodd ei byllau ei hun yn y [[Y Rhondda|Rhondda]], a ddaeth yn adnabyddus fel Lewis Merthyr Consolidated Collieries Limited. Ef hefyd oedd sylfaenydd Cymdeithas Glo Sir Fynwy a De Cymru fel ymateb y perchenogion i gryfder cynyddol yr undebau llafur.
 
== Bywyd cyhoeddus ==
Dechreuodd Lewis ei yrfa mewn bywyd cyhoeddus ym 1866, pan etholwyd ef i Fwrdd Iechyd Lleol Aberdâr . <ref>{{Cite news|url=http://welshnewspapers.llgc.org.uk/en/page/view/3021911/ART24|title=Board of Health Election|date=1 Medi 1866|work=Aberdare Times|access-date=22 Ionawr 2014}}</ref>
 
Ym 1889 safodd yn ymgeisydd i gael ei ethol i Gyngor Sir Morgannwg ar gyfer ward Hirwaun. Cafodd y gystadleuaeth ei nodi gan gyhuddiadau (a wnaed yn wreiddiol adeg etholiad Cyngor Morgannwg, 1880) bod Lewis, fel perchennog glo amlwg ac asiant tir, wedi gwrthod ceisiadau gan anghydffurfwyr am dir i adeiladu capeli. Gwrthododd yr honiadau hyn yn gyhoeddus, mewn cyfarfod a gynhaliwyd yn Ebeneser, Trecynon . <ref name="AT 5-1-89 CC meetings">{{Cite news|url=http://welshnewspapers.llgc.org.uk/en/page/view/3027574/ART18|title=Aberdare County Council Election|date=5 Ionawr 1889|work=Aberdare Times|access-date=2 Ebrill 2014}}</ref> Fe wnaeth cefnogwyr Lewis hefyd gwrthod yr honiadau hyn trwy gyhoeddi hen ohebiaeth, gan gynnwys llythyr gan y diweddar [[Thomas Price (Calfaria, Aberdâr)|Thomas Price]] a wrthbrofodd y cyhuddiadau.<ref>{{Cite news|url=http://welshnewspapers.llgc.org.uk/en/page/view/3115141/ART54|title=Mr W.T. Lewis a'r Capeli Ymneillduol|date=10 Ionawr 1889|work=Tarian y Gweithiwr|access-date=11 Chwefror 2014}}</ref> Mae tystiolaeth bod poblogrwydd personol Lewis yn uwch nag unrhyw ystyriaethau gwleidyddol.<ref>{{Cite news|url=http://welshnewspapers.llgc.org.uk/en/page/view/3115139/ART16|title=Etholiad Aelod y Cyngor Sirol dros Ranbarth Hirwaun|date=10 Ionawr 1889|work=Tarian y Gweithiwr|access-date=17 Chwefror 2014}}</ref> Trechodd Lewis yr ymgeisydd [[Plaid Ryddfrydol (DU)|Rhyddfrydol]], gweinidog Methodistaidd lleol, Richard Morgan, ac fe'i gwnaed yn henadur ar unwaith. Ar ddiwedd ei dymor chwe blynedd ni cheisiodd ei ail-ethol.
 
== Gyrfa diweddarach ==
Cafodd Lewis ei greu yn Farwnig Nantgwyne, ym 1896 <ref>[https://www.thegazette.co.uk/London/issue/26713/page/969 London Gazette; rhif:26713; dyddiad: 18 Chwefror 1896}}</ref> ac ym 1911 fe'i dyrchafwyd i [[Tŷ'r Arglwyddi|Dŷ'r Arglwyddi]] fel y B'''arwn Merthyr''', o [[Senghennydd (pentref)|Senghennydd]] yn Sir Forgannwg. <ref>[https://www.thegazette.co.uk/London/issue/28512/page/5168 London Gazette; Cyfrol=28512; dyddiad 11 Gorffennaf 1911]</ref>
 
Bu farw'r Fonesig Lewis yng Nghastell Hean, [[Saundersfoot]] ar 2 Hydref 1902. <ref>The Times; Obituaries - Lady Lewis; 3 Hydref 1902; tud =4</ref> Bu farw'r Arglwydd Merthyr ym mis Awst 1914, yn 77 oed, ac fe'i holynwyd yn ei deitl gan ei fab hynaf, Herbert.
 
Codwyd cerflun gan Thomas Brock ym Mharc Aberdâr er anrhydedd iddo ac fe'i dadorchuddiwyd ym 1913.
 
== Trychineb Glofa Senghennydd ==
Un o byllau Lewis oedd Glofa Senghennydd. Yn dilyn methiant i weithredu cynllun diogelwch yn gynnar ym 1913, lladdodd ffrwydrad yn y pwll ar 14 Hydref y flwyddyn honno 439 o lowyr ac un achubwr. Dyma yw'r ddamwain mwyngloddio waethaf yn y Deyrnas Unedig o hyd. Yn dilyn hynny cafodd yr Arglwydd Merthyr, ynghyd â rheolwr pwll glo, ddirwyon o gyfanswm o £24. <ref>http://www.welshcoalmines.co.uk/GlamEast/Senghenydd.htm</ref>
 
== Cyfeiriadau ==