Swffragét: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Roedd y '''SwffragetSwffragetiaid''' yn aelodau o fudiad merched yn niwedd yr [[19g]] hwyr a dechrau'r [[20g]] a oedd yn hyrwyddo '[[etholfraint]]', neu'r hawl i bleidleisio mewn etholiadau cyhoeddus. Cyfeiria'n benodol at aelodau megis Undeb Cymdeithasol a Gwleidyddol y Merched (neu'r WSPU). 

Cysylltir y term swffragetswffragét yn benodol gydagydag ymgyrchwyr o'r WSPU Prydeinig, a'u harweinydd [[Emmeline Pankhurst]], gafodda eiddaeth dylanwadudan ganddylanwad dulliau Rwsiaidd o brotestio e.e. [[ymprydio]]. Er i Ynys Manaw ganiatauganiatáu merched oedd yn berchen ar eiddo bleidleisio mewn etholiadau seneddol yn 1881, Seland Newydd oedd y wlad hunan-lywodraethol cyntafgyntaf i ganiatauganiatáu hawl i bob menyw dros 21 oed bleidleisio mewn etholiadau seneddol yn 1893.<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Ida_Husted_Harper Ida Husted Harper]. ''[https://archive.org/stream/historyofwomansu06stanuoft#page/n5/mode/2up History of Woman Suffrage, volume 6]'' ([//en.wikipedia.org/wiki/National_American_Woman_Suffrage_Association National American Woman Suffrage Association], 1922) p. 752.</ref> Llwyddodd merched yn Ne Awstralia i gael yr un hawliau ac i gael yr hawl i gael eu hethol yn 1895.<ref>{{Cite web|url=http://foundingdocs.gov.au/item.asp?dID=8|title=Foundingdocs.gov.au|access-date=8 Ionawr 2011|publisher=Foundingdocs.gov.au|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101203020826/http://www.foundingdocs.gov.au/item.asp?dID=8|archivedate=3 Rhagfyr 2010|deadurl=yes}}</ref> Yn yr Unol Daleithiau, roedd gan ferched gwyn dros 21 oed yr hawl i bleidleisio yn Wyoming o 1896 ac yn Utah o 1870. Er hynny, yn 1903 nid oedd gan ferched ym Mhrydain yr hawl i bleidleisio a penderfynoddphenderfynodd Pankhurst bod rhaid i'r mudiad ddod yn radical a milwriaethus i fod yn effeithiol. Yn rhanRhan o'r ymgyrchu roeddoedd difrodi eiddo, ymprydio a charcharu, a pharhaodd hynny tan ddechrau'r rhyfel yn 1914.

Yn 1918 pasiwyd Deddf GynrychiolaethCynrychiolaeth y Bobl oedd yn rhoi’r hawl i ferched dros 30 oed ym Mhrydain i bleidleisio, gydag amodau eiddo penodol, ac yn 1928 daeth hynny'n wir i pobbob menyw dros 21 oed.<ref name="Crawford 1999">{{Harvard citation no brackets|Crawford|1999}}.</ref> 

Er bod Deddfau Diwygio 1832, 1867 ac 1884 wedi cynyddu nifer y dynion a fedrai bleidleisio ni roddwyd unrhyw hawliau pleidleisio i fenywod o gwbl. At ei gilydd roedd llai o gyfleoddgyfleoedd gani fenywod i gael addysg aac roedd y fenyw yn cael ei thrin yn israddol hefyd yng ngolwg y [[Cyfraith|gyfraith]],. erEr enghraifft, roedd y wraig yn bercheneiddo i’r gŵr ac roedd unrhyw gyflog roedd y wraig yn ei ennill neu unrhyw eiddo a oedd ganddi cyn ac ar ôl y [[Priodas|briodas]] yn bercheneiddo i’r gŵr. Yng ngolwg y gyfraith hefyd roedd y plant yn bercheneiddo i’r gŵr ac roedd gan y gŵr hawl i ysgaru ei wraig os oedd hi’n anffyddlon ond nid oedd hawl gan y wraig i wneud hynny. Petai ysgariad, y gŵr oedd yn berchen ar y plant aac nid oedd hawl gan y fam i’w gweld nhw.

Y grŵp mwyaf amlwg yn nyddiau cynnar y frwydr i ennill y bleidlais i fenywod, ers 1860, oedd y Swffragistiaid. Roedd y Swffragistiaid yn credu mewn dulliau mwy heddychlon o brotestio tra fodbod y Swffragetiaid, wedi mabwysiadu dulliau mwy milwrol a militant i dynnu sylw at yr achos.

Dadleuai’r Swffragistiaid y dylai menywod oedd yn berchen ar eiddo gael yr hawl i bleidleisio ar yr un telerau â dynion. Nid oeddent, ar y cychwyn, yn gofyn am y bleidlais i bob menyw. Credent y byddai ennill y bleidlais yn arwain iat welliannau eraill i fenywod yn y gymdeithas, er enghraifft, y byddai amodau gwaith menywod [[dosbarth gweithiol]] yn gwella, y byddai menywod dosbarth gweithiol yn cael eu derbyn i swyddi galwadigaethol ac y byddai’r bleidlais yn gwella hawliau menywod priod yn nhermau eiddo, addysg a hawl i ofalu am eu plant.

Ar yr ochr arall, roedd llawer yn gwrthwynebu rhoi’r bleidlais i fenywod ar sail y ffaith eu bod yn rhy emosiynol i gael y bleidlais, nad oeddent yn medru meddwl yn rhesymegol a bod beichiogrwydd yn tanseilio eu gallu i wneud penderfyniadau doeth. Dadleuwyd hefyd bod buddiannau menywod yn cael eu hamddiffyn gan ddynion yn barod. Roedd gwleidyddion amlwg fel [[Winston Churchill]], [[Joseph Chamberlain]], [[Rudyard Kipling]] a Herbert Asquith yn erbyn rhoi’r bleidlais i fenywod. Yn 1889 cyhoeddwyd pamffled ''An Appeal against Women’s Suffrage'' oedd wedi ei llunio gan grwpgrŵp o fenywod amlwg yng Nghymru, ac yn 1908 sefydlwyd Cynghrair Gwrth-bleidlais Menywod. Roedd menywod felly yn anghytuno ynghylch osa ddylent gael y bleidlais ai peidio.

Rhwng 1900 –a 1914 gwelwyd agweddau a safiad mwy milwrol yn datblygu ymhlith menywod oedd yn ymgyrchu dros ymestyn y beidlais. Roedd y Swffragetiaid yn allweddol i’r newid ymahwn. Roedd y Swffragistiaid yn parhau i weithredu’n heddychlon gan drefnu cyfarfodydd, gorymdeithiau a threfnu petisiynaudeisebau yn ogystal aâ cheisio dylanwadu ar Aelodau Rhyddfrydol y Senedd. Cynyddodd aelodaeth blynyddolflynyddol y mudiad o 6,000 yn 1907 i 16,000 erbyn 1909.

Yn y blynyddoedd a arweiniodd at y [[Y Rhyfel Byd Cyntaf|Rhyfel Byd Cyntaf]] llwyddodd y WSPU (''Women’s Social'' ''and Political Union'') i ddenu cyhoeddusrwydd i’w hachos mewn ffordd llawer mwy llwyddiannus nag aelodau fwymwy cymhedrol y Swffragistiaid. Sefydlwyd y WSPU yn 1903 gan Mrs Emmeline Pankhurst ac roedd aelodau’r mudiad yn cael eu hadnabod fel ‘Swffragetiaid’. Slogan y WSPU oedd ‘Gweithredoedd nid Geiriau’ a defnyddiwyd y term ‘Swffragét’ i ddisgrifio mudiad a oedd yn fodlon defnyddio grym er mwyn ennill cefnogaeth.

Aelodau mwyaf blaengar eraill y mudiad oedd merched Pankhurst, sef [[Christabel Pankhurst|Christabel]] a [[Sylvia Pankhurst|Sylvia]], [[Annie Kenney]], [[Emmeline Pethick-Lawrence]] a [[Hannah Mitchell]]. Pan etholwyd y Llywodraeth Ryddfrydol yn 1906 dan arweiniad Herbert Asquith, penderfynodd y mudiad ei bodfod yn mynd i dorri’r gyfraith yn bwrpasol er mwyn ennillrhoi gwelliannauhwb dros yri'r ymgyrch i gael y bleidlais i fenywod. Byddent yn tarfu ar gyfarfodydd gwleidyddol a heclo’r siaradwyr, a chlymu eu hunain i reilinsreiliau [[Stryd Downing]]. Yn ystod y blynyddoedd nesaf cynhaliwyd sawl gorymdaith ganddynt, er enghraifft, yr Orymdaith Fwd yn Chwefror 1907 (oherwydd y tywydd), yr Orymdaith i Goroni Menywod ym Mehefin 1911 (oherwyddar yr adeg roedd Siôr V yn cael ei goroni) a bu terfysgu ac ymosodwyd ar ffenestri 10 Stryd Downing ym Mehefin 1910.

Ymhlith tactegau mwyaf militant y Swffragetiaid oeddroedd mynd ar ymrpyd er mwyn denu fwymwy o sylw i’w hachos. Ymateb y Llywodraeth oedd eu gorfodi i fwyta ac ym 1913 pasiwyd Deddf y Gath a’r Lygoden a oedd yn ymdrech arall gan y Llwyodraeth i dorri ysbryd yr aelodau. Denodd y mudiad llawerlawer o gyhoeddusrwydd pan daflodd [[Emily Davison]], ei hun o flaen ceffyl y Brenin, sef ‘Anmer’, yn y Derby yn [[Epsom]] ar Fehefin 4, 1913. Daeth yn ferthyr idros achos y Swffragetiaid a’r ymgyrch dros y bleidlais i fenywod.[[Delwedd:Ymosod ar Swffraget Llanystumdwy 1912.jpg|alt=Ymosod ar Swffraget, Llanystumdwy 1912|bawd|Ymosod ar Swffraget, Llanystumdwy 1912]]

Yn ystod ymgyrchoedd y swffragetswffragetiaid ym Mhrydain roedd cynnwys blychau post yn cael eu rhoi ar dandân neu roedd asid neu hylif ysol yn cael ei dollti dros llythyraulythyrau a chardiau post. Difrodwyd ffenestri siopau a swyddfeydd gyda morthwylion. Torrwyd gwifrenni ffôn a gwelwyd slogannausloganau graffiti ar y strydoedd.<ref name="London walks">{{Cite web|url=https://londontownwalks.com/2013/02/19/suffragette-attack-on-lloyd-george/|title=Suffragette attack on Lloyd-George|access-date=4 Chwefror 2013|website=London walks|publisher=London Town Walks|last=Porter|first=Ian}}</ref> 

Ym mis Ionawr 1907 yn [[Llandudno]] sefydlwyd cangen gyntaf y Swffragetiaid er ennill y bleidlais i ferched yng Nghymru. Bu merched yn cynnal cyfarfodydd yng Nghymru ers yry 1870au ac yn 1874 bu Americanes o'r enw Miss Beedy ar daith drwy'r wlad yn ceisio ennyn cefnogaeth i'r achos. Sefydlwyd canghennau yn y [[Y Rhyl|Rhyl]] a [[Caerdydd|Chaerdydd]] yn 1908, ac yna yn [[Ynys Môn|Sir Fôn]] a [[Bangor]] yn 1912.

Un o sylfaenwyr cangen Caerdydd oedd [[Millicent Mackenzie]], yr unig wraig i sefyll fel ymgeisydd seneddol yng Nghymru yn Etholiad Cyffredinol 1918. Tueddai rhai o'r merched a ymladdaifrwydrai am y bleidlais i gefnogi'r Blaid Geidwadol, oherwydd credent y byddai'r Ceidwadwyr yn fwy tebygol o ildio i'w gofynion.

Nid oedd croeso i'r merched ymhobmanym mhobman, a bu helynt a chythrwfl ar nifer o achlysuron wrth iddynt geisio lledaenu eu neges. Yn ystod Etholiad Cyffredinol 1910 roedd merched wedi ymgyrchu yn erbyn David Lloyd George ym mwrdeistref [[Caernarfon]] gyda'r slogan, "Pleidleisiwch yn erbyn eich anifail anwes, Canghellor y Trysorlys".<ref>{{Cite web|title=Ymgyrchu! - Pleidleisio - Merched - Ennill y Bleidlais|url=https://web.archive.org/web/20130719101535/http:/www.llgc.org.uk/ymgyrchu/Pleidleisio/EtholMerched/EnnillBleidlais/index.htm|website=web.archive.org|date=2013-07-19|access-date=2020-05-07}}</ref>

Roedd [[David Lloyd George]], fel aelod pwysig o’r llywodraeth aca wedynPhrif ynWeinidog Brifyn Weinidogddiweddarach, yn darged cyson ar gyfer y protestiadau. GweiddwydGwaeddodd Swffragetiaid ar draws ei areithiau yn yr [[Eisteddfod Genedlaethol]] ac ym Mhafiliwn [[Caernarfon]] blelle cafodd y protestwyr, dynionyn ddynion a merched, eu curo gan y dorf.<ref>{{cite web|url=https://www.museumwales.ac.uk/893/|title=Historic Eisteddfodau and Gorseddau|accessdate=5 Chwefror 2016|work=museumwales.ac.uk}}</ref> Ym 1912 roeddcynhaliwyd protest enwocaf y Swffragetiaid yng Nghymru pan ddychwelodd Lloyd George i’w bentref genedigol [[Llanystumdwy]] i agor neuadd newydd y pentref. Gwaeddodd y Swffragetiaid ar draws ei araith, llusgwyd y protestwyr o’r neuadd yn filain iawn aca chawsant eu curo. CafoddTynnwyd dillad un o’r merched eioddi dillad wedi’u tynnuarni a bu bron taflwydi un arall gael ei thaflu oddi ar y bont yr [[Afon Dwyfor]] gerllaw i’r creigiau.<ref>{{cite web|url=https://www.llgc.org.uk/ymgyrchu/Pleidleisio/EtholMerched/EnnillBleidlais/index-e.htm |title=Winning the vote for women in Wales |work=llgc.org.uk |accessdate=31 Mawrth 2016}}</ref>

Er mor ddadleuol oedd tactegau a dulliau protestio y'r Swffragetiaid roeddent wedi llwyddo i ddenu cyhoeddusrwydd at yr ymgyrch i ymestyn y bleidlais i fenywod. Beirniadwyd eu dulliau gan y cyhoedd tra bod eraill yn eu gweld fel mudiad niwsans a oedd yn tarfu ar y gymdeithas. Ond gydayn chyhoeddiaddilyn ycyhoeddi'r rhyfel yn 1914 rhoddwyd y protestio i’r naill ochr gan y ddau fudiad er mwyn helpu gyda’rhelpu’r ymgyrch ryfel. Bu’r penderfyniad hwn yn hollbwysig ymwrth mherswadio’rberswadio’r Llywodraeth i roi’r bleidlais i fenywod ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf.<ref>{{Cite web|title=Resource WJEC Educational Resources Website|url=https://resources.wjec.co.uk/Pages/ResourceSingle.aspx?rIid=116&langChange=cy-GB|website=resources.wjec.co.uk|access-date=2020-05-07}}</ref>

Y ddynes gyntaf i ymprydio dros achos y swffragetiaid oedd Marion Wallace Dunlop. Cafodd ei charcharu am fis ym mis Gorffennaf 1909 am fandaliaeth.<ref>Purvis, ""Deeds, Not Words"", 97</ref> Ar olôl 91 awr o ymprydio cafodd ei rhyddhau gan i'r Ysgrifennydd Cartref, Herbert Gladstone, ofni iddi ddod yn ferthyr.<ref name="Geddes 2008 82">{{Harvard citation no brackets|Geddes|2008|p=82}}.</ref>