Llywelyn Fawr: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
B Wedi gwrthdroi golygiadau gan 193.39.172.62 (Sgwrs); wedi adfer y golygiad diweddaraf gan Cell Danwydd. Tagiau: Gwrthdroi |
Dim crynodeb golygu |
||
Llinell 1:
{{Gwybodlen person/Wicidata|fetchwikidata=ALL|onlysourced=no|suppressfields=cenedl dinasyddiaeth|dateformat=dmy|nationality={{banergwlad|Cymru}}}}
: ''Gweler hefyd [[Llywelyn ap Gruffudd]] (Llywelyn Ein Llyw Olaf) a [[Llywelyn (gwahaniaethu)]].''
'''Llywelyn ap Iorwerth''' (c.[[1173]] – [[11 Ebrill]] [[1240]]), neu '''Llywelyn Fawr''', oedd [[Teyrnas Gwynedd|Tywysog Gwynedd]] a Thywysog de facto Cymru. Erbyn diwedd ei deyrnasiad yn 1240 roedd yn cael ei gydnabod (ac yn galw ei hun) yn Dywysog [[Aberffraw]] ac Arglwydd Eryri.
Roedd yn Dywysog Cymru gyfan i bob pwrpas. Roedd yn ŵyr i [[Owain Gwynedd]], ac yn unig fab i [[Iorwerth Drwyndwn]], sef mab cyfreithlon hynaf Owain Gwynedd,<ref name=":0">{{Cite book|title=Hanes cymru.|url=https://www.worldcat.org/oclc/153576256|publisher=Penguin Books Ltd|date=2007|location=|isbn=0-14-028476-1|oclc=153576256|last=Davies, John.|first=|year=|pages=130}}</ref><ref name=":1">{{Cite book|title=Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig|url=https://www.worldcat.org/oclc/213108835|publisher=Gwasg Prifysgol Cymru|date=2008|location=Caerdydd|isbn=978-0-7083-1954-3|oclc=213108835|others=Davies, John, 1938-, Academi Gymreig.|last=|first=|year=|pages=583}}</ref> tra'r oedd ei fam, Marged, yn ferch i [[Madog ap Maredudd]] o [[Teyrnas Powys|Bowys]].<ref>{{Cite book|title=Seiri cenedl y Cymry|url=https://www.worldcat.org/oclc/16692917|publisher=Gwasg Gomer|date=1986|location=Llandysul|isbn=0-86383-244-X|oclc=16692917|last=Evans, Gwynfor, 1912-|first=|year=|pages=88}}</ref> Roedd [[Llywelyn ap Gruffudd]] yn ŵyr iddo drwy ei fab Gruffudd gyda [[Tangwystl|Thangwystl]].<ref name=":1" /> Drwy gyfuniad o ryfela a diplomyddiaeth amlygodd ei hun fel un o lywodraethwyr mwyaf blaengar ac abl [[Yr Oesoedd Canol yng Nghymru|Cymru’r Oesoedd Canol]]. Yn ystod ei deyrnasiad brwydrodd yn ddygn ac ymgyrchu’n daer i wireddu ei weledigaeth yng Nghymru o greu tywysogaeth Gymreig.<ref name=":1" />
Yn ystod plentyndod Llywelyn, rheolwyd Gwynedd gan ei ddau ewythr, ac roeddent wedi rhannu’r deyrnas rhyngddynt, yn dilyn marwolaeth tad-cu Llywelyn, sef Owain Gwynedd, yn 1170. Bu’r blynyddoedd ar ôl [[1170]] yn gyfnod ansefydlog, gyda disgynyddion Owain yn brwydro i reoli. Roedd hawl Llywelyn i fod yn rheolwr cyfreithlon yn gadarn a dechreuodd ymgyrch i ennill pŵer pan oedd yn ifanc. Bu [[1197]] yn drobwynt pwysig. Daliodd Llywelyn ap Iorwerth ei ewythr [[Dafydd ab Owain Gwynedd|Dafydd ab Owain]] a'i alltudio o Wynedd, meddiannodd y Berfeddwlad a chipiodd weddill Gwynedd yn 1200.<ref name=":0" />
Ef oedd prif reolwr Gwynedd erbyn 1201, a lluniodd gytundeb gyda Brenin [[Lloegr]] yn y flwyddyn honno. Yn y [[Teyrnas Deheubarth|Deheubarth]], manteisiodd Llywelyn ar y rhwygiadau a fu yn nheyrnas yr [[Rhys ap Gruffudd|Arglwydd Rhys ap Gruffudd]] rhwng ei feibion yn dilyn ei farwolaeth yn 1197. Rhannodd Llywelyn y tiroedd rhyngddynt a daeth Llywelyn yn uwch-arglwydd ar y Deheubarth.<ref name=":2">{{Cite book|edition=Arg. newydd|title=Cydymaith i lenyddiaeth Cymru|url=https://www.worldcat.org/oclc/38068896|publisher=Gwasg Prifysgol Cymru|date=1997|location=Caerdydd|isbn=0-7083-1382-5|oclc=38068896|others=Stephens, Meic, 1938-|last=|first=|year=|pages=476}}</ref><ref name=":3">{{Cite book|title=Hanes cymru.|url=https://www.worldcat.org/oclc/153576256|publisher=Penguin Books Ltd|date=2007|location=|isbn=0-14-028476-1|oclc=153576256|last=Davies, John.|first=|year=|pages=129}}</ref>
Parhaodd perthynas dda rhyngddo ef a’r Brenin John, Brenin Lloegr, am weddill y degawd hwnnw. Priododd Llywelyn ferch John, sef [[Siwan (gwraig Llywelyn Fawr)|Siwan]], yn 1205. Pan arestiwyd [[Gwenwynwyn ab Owain|Gwenwynwyn ap Owain]] o Bowys gan John yn 1208, cymerodd Llywelyn y cyfle i feddiannu Powys. Ond yn 1210 gwaethygodd y berthynas rhwng Llywelyn a John ac oherwydd hynny penderfynodd John ymosod ar Wynedd yn 1211. Gorfodwyd Llywelyn i ofyn am delerau i geisio cymodi, a bu’n rhaid iddo ollwng ei afael ar ei holl diroedd i’r dwyrain o’r [[Afon Conwy]], er iddo lwyddo i’w hadfeddiannu y flwyddyn ddilynol mewn cynghrair gyda thywysogion Cymreig eraill. Lluniodd gynghrair gyda’r barwniaid a oedd wedi gorfodi John i lofnodi'r [[Magna Carta]] yn 1215. Erbyn 1216, Llywelyn oedd y prif bŵer yng Nghymru, a chynhaliodd gyngor o reolwyr Cymreig yn [[Aberdyfi]] yn yr un flwyddyn, lle tyngwyd llw o ffyddlondeb iddo ef er mwyn dosbarthu tiroedd i’r tywysogion eraill.
Yn dilyn marwolaeth y Brenin John, llofnododd Llywelyn gytundeb gyda’i olynydd, [[Harri III]], yn 1218. Roedd [[Cytundeb Heddwch Caerwrangon|Cytundeb Caerwrangon]] yn gydnabyddiaeth gan Frenin Lloegr o hawliau Llywelyn yng Nghymru ac yn gadarnhad o’r hyn a gytunodd gyda thywysogion eraill Cymru yn Aberdyfi yn 1216. Bu’r pymtheg mlynedd nesaf yn gythryblus a chyfnewidiol i Llywelyn oherwydd bu mewn gwrthdaro cyson ag [[Y Mers|Arglwyddi’r Mers]] - yn eu plith, [[William Marshal, Iarll 1af Penfro|William Marshall]], Iarll Penfro, a'i heriodd yn ne-orllewin Cymru yn 1223, a [[Hubert de Burgh]] a'i heriodd yn ne Powys yn 1228.<ref name=":7">{{Cite book|title=Hanes cymru.|url=https://www.worldcat.org/oclc/153576256|publisher=Penguin Books Ltd|date=2007|location=|isbn=0-14-028476-1|oclc=153576256|last=Davies, John.|first=|year=|pages=133}}</ref><ref name=":2" />
Bu ei berthynas â’i dad-yng-nghyfraith, John, Brenin Lloegr yn anghyson, ac roedd y ffaith ei fod wedi llunio cynghreiriau gyda rhai o brif Arglwyddi’r Mers yn dangos mor anwadal oedd gwleidyddiaeth yr oes. Roedd ''Cytundeb Heddwch Middle'' yn 1234 yn datgan diwedd gyrfa filwrol Llywelyn, oherwydd estynnwyd cadoediad heddwch y cytundeb tan ddiwedd teyrnasiad Llywelyn. Sefydlogodd ei safle a’i awdurdod yng Nghymru tan ei farwolaeth yn 1240 ac olynwyd ef gan ei fab [[Dafydd ap Llywelyn]]. Pan alwodd ynghyd ei ddeiliaid yn [[Abaty Ystrad Fflur|Ystrad Fflur]] yn 1238 roedd hynny'n ddatganiad o ddymuniad Llywelyn bod ei benarglwyddiaeth ef fel Tywysog Cymru a’i syniad o greu tywysogaeth Cymru yn cael ei throsglwyddo i’w aer, Dafydd. Roedd yr arweinyddion oedd yn bresennol yn tyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd i sicrhau bod hynny'n cael ei wireddu yn y dyfodol.<ref name=":1" /><ref name=":8">{{Cite web|title=Oes y Tywysogion {{!}} Llyfrgell Genedlaethol Cymru|url=https://www.llyfrgell.cymru/gwasanaethau/addysg/adnoddau-dysgu/oes-y-tywysogion|website=www.llyfrgell.cymru|access-date=2020-10-02}}</ref>
== Llinach deuluol a bywyd cynnar ==
[[Delwedd:Llewelyn_Ap_Iorwerth,_Prince_of_North_Wales.svg|alt=|bawd|Arfbais Llywelyn]]
Ni wyddom lawer am flynyddoedd cynnar Llywelyn. Yn ôl y traddodiad cafodd ei eni yng [[Castell Dolwyddelan|Nghastell Dolwyddelan]], [[Dyffryn Lledr]] tua 1173, yn fab i Iorwerth ab Owain, oedd hefyd yn cael ei adnabod fel ''[[Iorwerth Drwyndwn]]'', ac yn ŵyr i Owain Gwynedd, a fu’n rheolwr Gwynedd tan ei farwolaeth yn 1170. Roedd Llywelyn yn ddisgynnydd ym mhrif linach [[Rhodri Mawr]] ac felly'n aelod o linach frenhinol Gwynedd.<ref>{{Cite book|title=Early Welsh Genealogical Tracts|last=Bartrum|first=Peter C.|publisher=Gwasg Prifysgol Cymru|year=1963|isbn=978-0708300497|location=|pages=95-96}}</ref>
Bu farw ei dad, Llywelyn Drwyndwn, pan oedd Llywelyn yn blentyn bach. Does dim cofnodion bod Llywelyn Drwyndwn wedi cymryd rhan yn yr ymrafael a fu rhwng meibion eraill Owain Gwynedd yn dilyn ei farwolaeth, er mai ef oedd y mab hynaf. Yn ôl traddodiad, roedd yn anabl neu wedi ei anffurfio mewn rhyw ffordd fel na allai fod yn rhan o’r frwydr am bŵer.<ref>{{Cite book|title=The Welsh kings : warriors, warlords, and princes|url=https://www.worldcat.org/oclc/62177777|publisher=Tempus Pub|date=2006|location=Stroud, Gloucestershire|isbn=0-7524-2973-6|oclc=62177777|last=Maund, K. L., 1962-|first=|year=|pages=185}}</ref> Yn ôl yr hanesydd, [[John Edward Lloyd|J.E Lloyd,]] lladdwyd Iorwerth mewn brwydr ym [[Pennant Melangell|Mhennant Melangell]], Powys, yn 1174, yn ystod y rhyfeloedd a ymladdwyd i benderfynu'r olyniaeth yn dilyn marwolaeth ei dad.<ref>{{Cite web|title=IORWERTH DRWYNDWN (bu farw c. 1174, y mae'n debygol), {{!}} Y Bywgraffiadur Cymreig|url=https://bywgraffiadur.cymru/article/c-IORW-DRW-1174?&query=*&searchType=nameSearch&lang%5B%5D=cy&author_multi_facet%5B%5D=tjp%25%25en=Thomas%2520Jones%2520Pierce%25%25cy=Thomas%2520Jones%2520Pierce&sort=sort_name&order=asc&rows=12&page=3|website=bywgraffiadur.cymru|access-date=2020-10-02}}</ref>
Erbyn 1175, roedd Gwynedd wedi cael ei rhannu rhwng dau o ewyrth Llywelyn, sef Dafydd ab Owain, a oedd yn rheoli’r tiroedd i’r dwyrain o Afon Conwy, a [[Rhodri ab Owain Gwynedd|Rhodri ab Owain]], a oedd yn meddiannu’r tiroedd i'r gorllewin o'r afon. Dafydd a Rhodri oedd meibion Owain drwy ei ail briodas â [[Cristin ferch Gronw]]. Nid oedd y briodas hon yn cael ei hystyried yn ddilys gan yr Eglwys gan fod Cristin ac Owain yn gefndryd cyntaf, ac roedd cyfraith eglwys yn datgan fod perthynas deuluol o'r fath yn golygu bod y briodas yn anghyfreithlon. Mae [[Gerallt Gymro]] yn cyfeirio at Iorwerth Drwyndwn fel unig fab cyfreithlon Owain Gwynedd<ref>{{Cite book|title=The journey through Wales ; and, the description of Wales|url=https://www.worldcat.org/oclc/5752126|publisher=Penguin|date=1978|location=Harmondsworth|isbn=0-14-044339-8|oclc=5752126|last=Giraldus, Cambrensis, 1146?-1223.|first=|year=|pages=126}}</ref> ac yn dilyn marwolaeth Iorwerth, Llywelyn a ystyriwyd gan yr Eglwys fel yr unig ymgeisydd cyfreithlon ar gyfer gorsedd Gwynedd.<ref name=":3" />
Mam Llywelyn oedd Marged, merch Madog ap Maredudd, tywysog Powys. Mae tystiolaeth yn bodoli bod Marged, ar ôl marwolaeth ei gŵr cyntaf, wedi priodi yn ystod haf 1197 â Gwion, nai Roger Powys o Gastell Whittington, a bod mab wedi ei eni iddynt, sef Dafydd ap Gwion. Felly, mae rhai yn dadlau na wnaeth Marged briodi aelod o deulu’r Corbet o Gastell Caus (ger [[Westbury, Swydd Amwythig|Westbury]], Swydd Amwythig) ac yn ddiweddarach Castell Moreton Corbet. Er hynny, mae dogfen yn dangos bod Llywelyn ab Iorwerth wedi rhoi rhodd o dir i’r fynachlog yn Wigmore, gyda Llywelyn yn cyfeirio at y ffaith bod ei fam yn aelod o lys Corbet.<ref>{{Cite book|title=The Welsh kings : warriors, warlords, and princes|url=https://www.worldcat.org/oclc/62177777|publisher=Tempus Pub|date=2006|location=Stroud, Gloucestershire|isbn=0-7524-2973-6|oclc=62177777|last=Maund, K. L., 1962-|first=|year=|pages=186}}</ref>
[[Delwedd:NLW_Wynnstay_Estate_,_Ystrad_Marchell_Charters_58_(seal_1)_front_(8633592701).jpg|bawd|Sêl Llywelyn ap Iorwerth]]
===
{{familytree/start}}
{{familytree|||||||||Iim|Iim='''[[Iago ab Idwal ap Meurig]]'''<br>c. 1023-1039}}
{{familytree||||||||||!|}}
{{familytree|||||||||Cai|Cai=[[Cynan ab Iago]]<br>m. 1060}}
{{familytree||||||||||!|}}
{{familytree|||||||||Gac|Gac='''[[Gruffydd ap Cynan]]'''<br>1055-1081-1137}}
{{familytree||||||||||!|}}
{{familytree|||||||||Owg|Owg='''[[Owain Gwynedd]]'''<br>1100-1137-1170}}
{{familytree||11=-|18=.|17=-|16=-|15=-|14=v|13=-|12=-|10=+|,|9=-|8=-|7=-|6=v|5=-|4=-|-|19=}}
{{familytree|Hog||Iod||Dog||Mog||Rog|Iod=[[Iorwerth Drwyndwn]]<br>1145-1174|Dog='''[[Dafydd ab Owain Gwynedd]]'''<br>Tywysog 1170-1195|Mog='''[[Maelgwn ab Owain Gwynedd]]'''<br>Tywysog 1170-1173|Rog='''[[Rhodri ab Owain Gwynedd]]'''<br>Tywysog 1170-1195|Hog='''[[Hywel ab Owain Gwynedd]]'''<br>c. 1170}}
{{familytree||||||!|}}
{{familytree|||||Ltg|Ltg='''Llywelyn Fawr'''<br>1173-1195-1240}}
{{familytree/end}}
== Sefydlu ei awdurdod 1188-1199 ==
[[Delwedd:LlywelynFawr.jpg|alt=|bawd|'''Llywelyn Fawr''' (cerflun yng [[Conwy (tref)|Nghonwy]])]]
=== Rhaniadau yng Ngwynedd ===
Gyda marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170 bu gwrthdaro a rhaniadau dwfn ymhlith disgynyddion Owain yng Ngwynedd. Tasg gyntaf Llywelyn oedd sefydlu ei awdurdod. Gwnaeth hyn yn rhannol drwy nerth arfau ac yn rhannol drwy nawdd a chynghreirio. Yn [[1194]], gyda chymorth ei gefndryd, Gruffudd ap Cynan a Maredudd ap Cynan, gorchfygodd Llywelyn ei ewythr [[Dafydd ab Owain Gwynedd]], mab Owain Gwynedd, ym [[Brwydr Aberconwy|Mrwydr Aberconwy]].<ref>{{Cite web|title=ABERCONWY, SITE OF BATTLE {{!}} Coflein|url=https://coflein.gov.uk/cy/site/404453/details/aberconwy-site-of-battle|website=coflein.gov.uk|access-date=2020-10-02}}</ref> Meddiannwyd tiroedd ei frawd, Rhodri ab Owain, i’r gorllewin o afon Conwy gan Gruffudd a Maredudd tra bod Llywelyn wedi cipio tiroedd Dafydd a leolwyd i’r dwyrain o afon [[Conwy (tref)|Conwy]].<ref name=":0" /><ref name=":9">{{Cite book|title=Seiri cenedl y Cymry|url=https://www.worldcat.org/oclc/16692917|publisher=Gwasg Gomer|date=1986|location=Llandysul|isbn=0-86383-244-X|oclc=16692917|last=Evans, Gwynfor, 1912-|first=|year=|pages=188-93}}</ref> Bu farw Rhodri ab Owain yn 1195.<ref>{{Cite web|title=RHODRI ab OWAIN (bu farw 1195), tywysog yng Ngwynedd {{!}} Y Bywgraffiadur Cymreig|url=https://bywgraffiadur.cymru/article/c-RHOD-ABO-1195|website=bywgraffiadur.cymru|access-date=2020-10-02}}</ref>
Yn ystod y blynyddoedd dilynol canolbwyntiodd Llywelyn ar gadarnhau ei awdurdod. Bu 1197 yn drobwynt pwysig arall yn ei esgyniad i bŵer yng Ngwynedd. Herwgipiodd Llywelyn ei ewythr Dafydd ab Owain a’i garcharu<ref>{{Cite web|title=DAFYDD ab OWAIN GWYNEDD (bu farw 1203) {{!}} Y Bywgraffiadur Cymreig|url=https://bywgraffiadur.cymru/article/c-DAFY-ABO-1203|website=bywgraffiadur.cymru|access-date=2020-10-02}}</ref> ond flwyddyn yn ddiweddarach perswadiwyd ef gan Hubert Walter, [[Archesgob Caergaint]], i ryddhau Dafydd, ac fe wnaeth hwnnw ffoi i Loegr, lle bu farw ym mis Mai 1203. Erbyn [[1200]] roedd Llywelyn wedi meddiannu gweddill Gwynedd. Yn sgil y datblygiadau hyn, penderfynodd y Brenin John y byddai’n cydnabod awdurdod Llywelyn wrth i Llywelyn dyngu llw o ffyddlondeb iddo yn 1201.<ref name=":0" />
=== Rhaniadau yn rhannau eraill o Gymru ===
Rhannwyd Cymru yn ddwy ran - y ''[[Pura Wallia]]'', sef yr ardaloedd a reolwyd gan y tywysogion Cymreig, a’r ''Marchia Wallia'', a reolwyd gan y barwniaid Eingl-Normanaidd. Ers marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170, roedd Rhys ap Gruffydd wedi datblygu teyrnas y Deheubarth i fod y deyrnas fwyaf pwerus yng Nghymru ac wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y ''Pura Wallia''. Yn dilyn marwolaeth Rhys yn 1197, roedd ymladd rhwng ei feibion wedi achosi rhwyg a rhaniadau yn y Deheubarth rhwng gwahanol garfannau. Ceisiodd [[Gwenwynwyn ab Owain]], tywysog [[Powys Wenwynwyn]], sefydlu ei hun fel arweinydd y tywysogion Cymreig, ac yn 1198 casglodd fyddin fawr er mwyn rhoi gwarchae ar [[Castell Paun|Gastell Paun]] (''Painscastle'') rhwng [[Llanfair-ym-Muallt]] a [[Talgarth|Thalgarth]] ym Mhowys,<ref>{{Cite web|title=PAINSCASTLE, LLANBEDR;GARDE DOLOUREUSE {{!}} Coflein|url=https://coflein.gov.uk/en/site/96534/details/painscastle-llanbedrgarde-doloureuse|website=coflein.gov.uk|access-date=2020-10-02}}</ref> oedd yn cael ei feddiannu ar y pryd gan filwyr Gwilym Brewys, Arglwydd Bramber. Anfonodd Llywelyn filwyr i helpu Gwenwynwyn, ond ym mis Awst, trechwyd lluoedd Gwenwynwyn gan fyddin a arweiniwyd gan y Prif ustus, Geoffrey Fitz Peter.<ref>Lloyd, John Edward (1911). ''A History of Wales, from the Earliest Times to the Edwardian Conquest''. '''II'''. Longmans, Green & Co.</ref> Rhoddodd gorchfygiad Gwenwynwyn y cyfle i Llywelyn sefydlu ei hun fel arweinydd y Cymry, ac yn 1199 cipiodd Llywelyn gastell pwysig [[yr Wyddgrug]]. Erbyn hynny roedd wedi dechrau arfer y teitl ''Tocius norwallie princeps'', sef Tywysog Gogledd Cymru Gyfan’.<ref>{{Cite book|title=Conquest, coexistence, and change : Wales, 1063-1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/24009614|publisher=Clarendon Press|date=1987|location=Oxford|isbn=0-19-821732-3|oclc=24009614|last=Davies, R. R.|first=|year=|pages=239}}</ref> Yn fwy na thebyg, nid oedd Llywelyn yn rheoli Gwynedd gyfan erbyn y cyfnod hwn gan mai ei gefnder [[Gruffudd ap Cynan]] a dalodd wrogaeth ar ran Gwynedd i’r Brenin John yn 1199.<ref name=":4">{{Cite web|title=LLYWELYN ap IORWERTH (‘Llywelyn Fawr’; 1173 - 1240), tywysog Gwynedd {{!}} Y Bywgraffiadur Cymreig|url=https://bywgraffiadur.cymru/article/c-LLYW-API-1173|website=bywgraffiadur.cymru|access-date=2020-10-02}}</ref><ref>{{Cite book|title=The Welsh wars of independence, c. 410-c. 1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/57061425|publisher=Tempus|date=2005|location=Stroud, Gloucestershire|isbn=0-7524-3321-0|oclc=57061425|last=Moore, David, 1965-|first=|year=|pages=109}}</ref>
== Tywysog Gwynedd ==
{{double image|chwith|Ffenestr liw'r Tywysog Llywelyn Fawr Trefriw Sir Conwy 2014.png|150|Ffenestr liw'r Dywysoges Siwan yn Nhrefriw Sir Conwy 2014.png|150|Llywelyn a [[Siwan]]; ffenestri lliw Eglwys y Santes Fair, Trefriw, Bwrdeistref Sirol Conwy.}}
=== 1200-1210 - Sefydlogi ===
Yn 27 oed, daeth Llywelyn ap Iorwerth yn dywysog Gwynedd ar ôl gorchfygu ei ddau ewythr. Bu farw Gruffudd ap Cynan yn 1200 a daeth Llywelyn yn arweinydd diamheuol Gwynedd.<ref name=":0" /> Yn 1201 cipiodd a meddiannodd [[Eifionydd]] a [[Llŷn]] oddi wrth [[Maredudd ap Cynan ab Owain|Maredudd ap Cynan]] ar sail cyhuddiad o deyrnfradwriaeth.<ref name=":4" />
Yng Ngorffennaf [[1201]] arwyddodd y cytundeb ysgrifenedig ffurfiol cyntaf yn [[hanes Cymru]] rhwng tywysog Cymru a choron [[Lloegr]]. Yn y cytundeb roedd cynghorwyr y brenin [[John, brenin Lloegr|John]] yn cydnabod hawl Llywelyn i orsedd [[Aberffraw]] a'r tir a ddaliai, ac yn cydnabod hefyd ddilysrwydd [[Cyfraith Hywel Dda]]. Fel rhan o’r telerau roedd yn rhaid i Llywelyn dyngu llw a thalu gwrogaeth i’r Brenin, ac mewn achosion o dir a feddiannwyd gan Llywelyn roedd hawl i’r achosion hynny gael eu clywed yn ôl [[Cyfraith Hywel|Cyfraith Hywel Dda]], sef cyfraith Cymru.<ref>{{Cite book|title=Conquest, coexistence, and change : Wales, 1063-1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/24009614|publisher=Clarendon Press|date=1987|location=Oxford|isbn=0-19-821732-3|oclc=24009614|last=Davies, R. R.|first=|year=|pages=294}}</ref>
Yn 1204 cipiodd Llywelyn [[Cantref|gantref]] strategol [[Penllyn]], ar y ffin â [[Powys Fadog|Phowys Fadog]]; arwydd o'i uchelgais tuag at y dyfodol i reoli'r Bowys anghytûn.<ref name=":2" />
I gadarnhau ei sefyllfa ymhellach, priododd [[y Dywysoges Siwan]], merch y Brenin John, yn [[1205]].<ref>Lloyd, John Edward (1911). ''A History of Wales, from the Earliest Times to the Edwardian Conquest''. '''II'''. Longmans, Green & Co. tt 616-7</ref> Manteisiodd Llywelyn ar ei berthynas newydd. Yn [[1208]] bu anghytundeb rhwng Gwenwynwyn ab Owain o Bowys a'r Brenin John, a chafodd wŷs gan y Brenin i fynd i Amwythig yn yr Hydref, ac yna arestiwyd ef a chollodd ei holl diroedd. Manteisiodd Llywelyn ar y sefyllfa gan gipio [[Powys Wenwynwyn]] (tra'r oedd [[Gwenwynwyn ab Owain]] oddi cartref, wedi ei arestio dros dro gan John, ac a oedd yn ddeiliad i goron Lloegr), a gorymdeithiodd gyda'i fyddin i [[Ceredigion|Geredigion]] gan feddiannu ac atgyfnerthu [[Castell Aberystwyth]] a sicrhau gwrogaeth yr arglwyddi lleol.<ref>{{Cite book|title=Conquest, coexistence, and change : Wales, 1063-1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/24009614|publisher=Clarendon Press|date=1987|location=Oxford|isbn=0-19-821732-3|oclc=24009614|last=Davies, R. R.|first=|year=|pages=229,241}}</ref><ref name=":0" />
Defnyddiodd Llywelyn y sefyllfa i yrru Maelgwn allan o ogledd Ceredigion a gellir dehongli hwn fel arwydd clir bod Llywelyn yn dangos ei fwriad i bwysleisio mai rheolwr Gwynedd oedd arweinydd y ''Pura Wallia''.<ref name=":0" /> Roedd Llywelyn yn medru defnyddio ei achau hanesyddol i gyfiawnhau’r hawl hon gan ei fod yn ddisgynnydd i linach frenhinol Aberffraw ac yn un o ddisgynyddion Rhodri Mawr a Gruffydd ap Cynan. Roedd hefyd â’i fryd ar ddilyn polisi mwy herfeiddiol na Owain Gwynedd, ei dad-cu, er mwyn cael cydnabyddiaeth i’w awdurdod y tu allan i deyrnas Gwynedd.
Roedd angen cefnogaeth Llywelyn ar John yr adeg honno oherwydd problemau â [[Ffrainc]] a nerth y [[Barwn|barwniaid]] yn Lloegr, ac roedd Llywelyn yn ymwybodol o hynny. Yn [[1209]] bu'n cefnogi John yn ystod ei gyrch yn erbyn William I o’r Alban. Erbyn [[1210]] roedd awdurdod Llywelyn ar seiliau cadarn, i bob golwg. Er ei fod yn anghytuno â John a'i olynydd, [[Harri III o Loegr]] weithiau, llwyddodd i gadw ei dywysogaeth yn annibynnol a hyd yn oed cipio'r rhan fwyaf o Bowys a Cheredigion, hefyd.<ref name=":5">John Davies, ''Hanes Cymru'', tt. 130-1.</ref>
=== 1210-1217 - Colledion ac adferiad ===
[[Delwedd:Dolwyddelan_Castle2.jpg|alt=|bawd|[[Castell Dolwyddelan]] - man geni '''Llywelyn ap Iorwerth''' yn ôl y traddodiad]]
Ond daeth tro ar fyd. Yn 1210 dirywiodd y berthynas rhwng Llywelyn a’r Brenin John. Awgryma’r hanesydd J.E. Lloyd bod y gwrthdaro wedi digwydd oherwydd bod Llywelyn wedi ffurfio cynghrair â [[Gwilym Brewys]], 4ydd Arglwydd Bramber, a oedd wedi ffraeo gyda’r brenin ac wedi colli ei diroedd. Tra'r oedd John yn arwain ymgyrch yn erbyn Gwilym Brewys a’i gefnogwyr yn Iwerddon, roedd byddin o dan arweiniad Iarll Ranulph o Gaer a Peter des Roches, Esgob Caer-wynt, wedi goresgyn Gwynedd. Dinistriodd Llywelyn ei gastell ei hun yn Neganwy a thynnodd yn ôl i ochr orllewinol afon Conwy. Ailadeiladwyd [[Degannwy|Deganwy]] gan Iarll Caer ond talwyd y pwyth yn ôl gan Llywelyn drwy ddifetha tiroedd yr iarll.<ref>{{Cite book|title=The Welsh kings : warriors, warlords, and princes|url=https://www.worldcat.org/oclc/62177777|publisher=Tempus Pub|date=2006|location=Stroud, Gloucestershire|isbn=0-7524-2973-6|oclc=62177777|last=Maund, K. L., 1962-|first=|year=|pages=192}}</ref> Anfonodd John filwyr i helpu i adfer rheolaeth Gwenwynwyn yn ne Powys.
Yn 1211 goresgynnwyd Gwynedd gan John gyda chefnogaeth cyfran helaeth o’r tywysogion Cymreig, a’i fwriad yn ôl ''[[Brut y Tywysogion]]'' oedd cymryd tiroedd Llywelyn oddi wrtho a’i ddinistrio’n gyfan gwbl.<ref>{{Cite book|title=Brut y tywysogion : or, The chronicle of the princes|url=http://archive.org/details/brutytywysogiono00cara|publisher=London : Longman, Green, Longman and Roberts|date=1860|others=PIMS - University of Toronto|first=of Llancarvan|last=Caradoc|first2=John|last2=Williams}}</ref> Methodd yr ymosodiad cyntaf, ond ym mis Awst 1211 llwyddodd John i groesi afon Conwy a threiddio i mewn i Eryri.<ref>{{Cite book|title=The Welsh kings : warriors, warlords, and princes|url=https://www.worldcat.org/oclc/62177777|publisher=Tempus Pub|date=2006|location=Stroud, Gloucestershire|isbn=0-7524-2973-6|oclc=62177777|last=Maund, K. L., 1962-|first=|year=|pages=193}}</ref> Llosgwyd Bangor a chipiwyd Esgob Bangor. Gorfodwyd Llywelyn i ddod i delerau â’r Brenin, ac ar gyngor ei gynghorwyr anfonwyd ei wraig Siwan i drafod gyda’i thad, Brenin Lloegr.<ref>{{Cite book|title=Brut y tywysogion : or, The chronicle of the princes|url=http://archive.org/details/brutytywysogiono00cara|publisher=London : Longman, Green, Longman and Roberts|date=1860|others=PIMS - University of Toronto|first=of Llancarvan|last=Caradoc|first2=John|last2=Williams|year=|isbn=|location=|pages=155-6}}</ref> Llwyddodd Siwan i berswadio ei thad i beidio amddifadu Llywelyn o’i holl diroedd, ond methodd osgoi sefyllfa lle collodd ei holl diroedd i’r dwyrain o afon Conwy. Bu'n rhaid iddo hefyd dalu ar ffurf gwartheg a cheffylau a throsglwyddo gwystlon i’r Brenin, gan gynnwys ei fab anghyfreithlon, Gruffydd. Roedd yn rhaid iddo gytuno hefyd, petai’n marw heb etifedd cyfreithlon oddi wrth Siwan, y byddai ei holl diroedd yn dychwelyd i’r Brenin.<ref>{{Cite book|title=Conquest, coexistence, and change : Wales, 1063-1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/24009614|publisher=Clarendon Press|date=1987|location=Oxford|isbn=0-19-821732-3|oclc=24009614|last=Davies, R. R.|first=|year=|pages=295}}</ref> Trodd y mân arglwyddi Cymreig eu cefn ar Llywelyn. Roedd yn well ganddynt gydnabod Brenin Lloegr fel eu penarglwydd, na fyddai’n ymyrryd yn ormodol yn eu teyrnasoedd, yn hytrach na Llywelyn fel rheolwr brodorol.<ref name=":5" />
Roedd hon yn siom fawr i Llywelyn ond adferwyd ei statws yn fuan. Trosglwyddodd y tywysogion Cymreig eraill, a oedd yn flaenorol wedi cefnogi John yn erbyn Llywelyn, eu teyrngarwch a’i ail-gyfeirio at Llywelyn. Ffurfiodd Llywelyn gynghrair gyda Gwenwynwyn o Bowys a dau o reolwyr y Deheubarth, sef [[Maelgwn ap Rhys]] a [[Rhys Gryg]], meibion yr Arglwydd Rhys ap Gruffudd o'r Deheubarth, a chodi mewn gwrthryfel yn erbyn John. Yn ôl ''[[Cronica de Wallia|Cronicl de Wallia]]'', galwyd y cyfarfod ynghyd yn Hendy-gwyn, a dewisiwyd Llywelyn, Tywysog Gwynedd, fel eu harweinydd.<ref name=":5" /> Cawsant gefnogaeth y [[Pab Innocentius III|Pab Innocent III]], a oedd wedi bod mewn anghytundeb gyda John ers blynyddoedd ac wedi gosod ei diroedd o dan waharddiad. Rhyddhawyd Llywelyn, Gwenwynwyn a Maelgwn o’u llwon o ffyddlondeb i John gan y Pab, a chodwyd gwaharddiad ar y tiroedd roeddent yn eu rheoli. Llwyddodd Llywelyn i adfeddiannu holl diroedd Gwynedd heblaw am gestyll [[Castell Degannwy|Deganwy]] a [[Castell Rhuddlan|Rhuddlan]] o fewn deufis yn 1212.<ref>{{Cite book|title=Brut y tywysogion : or, The chronicle of the princes|url=http://archive.org/details/brutytywysogiono00cara|publisher=London : Longman, Green, Longman and Roberts|date=1860|others=PIMS - University of Toronto|first=of Llancarvan|last=Caradoc|first2=John|last2=Williams|year=|isbn=|location=|pages=158-9}}</ref><ref name=":5" />
Roedd John wedi bwriadu lansio ymgyrch arall i oresgyn Gwynedd yn Awst 1212 ond rhybuddiwyd ef gan ei ferch a gan William I o’r Alban y byddai ei farwniaid yn cymryd y cyfle i’w ladd neu ei drosglwyddo fel carcharor i’w elynion petai’n gwneud hynny.<ref>{{Cite book|title=The acts of Welsh rulers, 1120-1283|url=https://www.worldcat.org/oclc/62421436|publisher=University of Wales Press|date=2005|location=Cardiff|isbn=1-4237-4028-9|oclc=62421436|others=Pryce, Huw., Insley, Charles., University of Wales. Board of Celtic Studies. History and Law Committee.}}</ref> Penderfynodd John roi’r syniad o'r neilltu, ac yn 1213 meddiannwyd cestyll Deganwy a Rhuddlan gan Llywelyn ab Iorwerth.<ref>{{Cite book|title=Brut y tywysogion : or, The chronicle of the princes|url=http://archive.org/details/brutytywysogiono00cara|publisher=London : Longman, Green, Longman and Roberts|date=1860|others=PIMS - University of Toronto|first=of Llancarvan|last=Caradoc|first2=John|last2=Williams|year=|isbn=|location=|pages=162}}</ref>
Lluniodd Llywelyn gytundeb gyda [[Philippe II, brenin Ffrainc|Philip II Augustus]] o Ffrainc<ref>{{Cite book|title=The Welsh wars of independence, c. 410-c. 1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/57061425|publisher=Tempus|date=2005|location=Stroud, Gloucestershire|isbn=0-7524-3321-0|oclc=57061425|last=Moore, David, 1965-|first=|year=|pages=112-3}}</ref> cyn gwneud cynghrair gyda’r barwniaid oedd yn gwrthryfela yn erbyn John, ac yn 1215 gorymdeithiodd i mewn i Amwythig a meddiannu'r dref heb unrhyw wrthwynebiad. Pan orfodwyd John i lofnodi'r [[Magna Carta]] cynigiwyd telerau ffafriol i Llywelyn, oedd yn cynnwys rhyddhau ei fab Gruffudd a oedd wedi bod yn wystlon ers 1211. Yn yr un flwyddyn penodwyd [[Ednyfed Fychan]] yn [[distain|ddistain]] Gwynedd a chydweithiodd yn agos gyda Llywelyn am weddill ei deyrnasiad.<ref>{{Cite book|title=Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig|url=https://www.worldcat.org/oclc/213108835|publisher=Gwasg Prifysgol Cymru|date=2008|location=Caerdydd|isbn=978-0-7083-1954-3|oclc=213108835|others=Davies, John, 1938-, Academi Gymreig.|last=|first=|year=|pages=318-319}}</ref><ref name=":10">{{Cite web|title=EDNYFED FYCHAN a'i ddisgynyddion. {{!}} Y Bywgraffiadur Cymreig|url=https://bywgraffiadur.cymru/article/c-EDNY-FYC-1246|website=bywgraffiadur.cymru|access-date=2020-10-02}}</ref>
Erbyn nawr roedd Llywelyn wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y tywysogion Cymreig annibynol, a rhwng 1215 a 1218 llwyddodd i ehangu ei awdurdod ar draul y problemau mewnol a wynebai'r Brenin John yn ei deyrnas ac ymhlith ei farwniaid. Rhwng 1215 a 1216 meddiannodd gestyll yng Ngwent a Brycheiniog, ac arweiniodd byddin o fân dywysogion Cymreig a chipio cestyll eraill, yn eu plith, [[Castell Caerfyrddin|Caerfyrddin]], [[Castell Cydweli|Cydweli]], [[Castell Llansteffan|Llansteffan]], Arberth, [[Castell Aberteifi|Aberteifi]] a [[Castell Cilgerran|Chilgerran]].<ref name=":6">{{Cite book|title=Hanes cymru.|url=https://www.worldcat.org/oclc/153576256|publisher=Penguin Books Ltd|date=2007|location=|isbn=0-14-028476-1|oclc=153576256|last=Davies, John.|first=|year=|pages=132}}</ref><ref>{{Cite book|title=Seiri cenedl y Cymry|url=https://www.worldcat.org/oclc/16692917|publisher=Gwasg Gomer|date=1986|location=Llandysul|isbn=0-86383-244-X|oclc=16692917|last=Evans, Gwynfor, 1912-|first=|year=|pages=91}}</ref> Yn 1216 meddiannodd Powys Wenwynwyn wedi i Wenwynwyn dorri ei lw o ffyddlondeb iddo. Rhoddodd rheolwyr Powys Fadog a'r Deheubarth eu gwrogaeth iddo ac roedd yn rhoi nodded i arglwyddi Cymreig [[Teyrnas Morgannwg|Morgannwg]] a [[Teyrnas Gwent|Gwent]] a’r ardal rhwng [[Afon Gwy|Gwy]] a Hafren.<ref name=":6" /> Arwydd arall o’i bŵer cynyddol oedd ei fod wedi llwyddo i gael dylanwad ar benodiadau dau Gymro i ddwy swydd wag yn yr Eglwys, sef Iorwerth fel [[Esgob Tyddewi]] a Chadwgan fel [[Esgob Bangor]].<ref>{{Cite book|title=Brut y tywysogion : or, The chronicle of the princes|url=http://archive.org/details/brutytywysogiono00cara|publisher=London : Longman, Green, Longman and Roberts|date=1860|others=PIMS - University of Toronto|first=of Llancarvan|last=Caradoc|first2=John|last2=Williams|year=|isbn=|location=|pages=167}}</ref>
Yn 1216 cynhaliodd Llywelyn gyngor yn Aberdyfi er mwyn penderfynu ar hawliau tiriogaethol rhai o’r mân dywysogion. Roedd hefyd yn gyfle iddynt gadarnhau eu ffyddlondeb a’u gwrogaeth i Llywelyn. Yn ôl yr hanesydd, [[J. Beverley Smith|J.Beverley Smith]], roedd Llywelyn nawr yn amlinellu ei rôl fel arglwydd, yn ogystal ag yn arweinydd milwrol. Eu cynghreiriaid bellach oedd ei ddeiliaid.<ref>{{Cite book|title=Llywelyn ap Gruffudd : Prince of Wales|url=https://www.worldcat.org/oclc/40610923|publisher=University of Wales Press|date=1998|location=Cardiff|isbn=0-7083-1474-0|oclc=40610923|last=Smith, J. Beverley.|first=|year=|pages=19}}</ref> Newidiodd Gwenwynwyn ochrau eto ochri â’r Brenin John, a gyrrwyd ef allan o dde Powys unwaith yn rhagor gan Llywelyn. Bu farw Gwenwynwyn yn ddiweddarach yn y flwyddyn yn Lloegr, gan adael etifedd o dan oedran. Bu farw John yn yr un flwyddyn, gan adael etifedd ifanc hefyd, sef y Brenin Harri III yn Lloegr.
Yn 1217, gorfododd coron Lloegr un o gefnogwyr Llywelyn, sef Reginald o Frewys (a oedd hefyd wedi priodi merch Llywelyn, sef [[Gwladus Ddu|Gwladus Ddu)]], i newid ochrau. Ymatebodd Llywelyn drwy oresgyn tiroedd Brewys yn Aberhonddu a’r Fenni, gan fygwth [[Aberhonddu]] yn gyntaf, cyn mynd ymlaen i [[Abertawe]], lle cyfarfu Llywelyn â Reginald Brewys. Cynigiodd Brewys ildio’r dref iddo ac aeth Llywelyn tua’r gorllewin tuag at [[Hwlffordd]], lle cynigiodd y bwrdeistrefwyr wystlon os byddent yn ufuddhau i’w awdurdod neu dalu dirwy 1,000 o farciau.<ref>{{Cite book|title=Conquest, coexistence, and change : Wales, 1063-1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/24009614|publisher=Clarendon Press|date=1987|location=Oxford|isbn=0-19-821732-3|oclc=24009614|last=Davies, R. R.|first=|year=|pages=242}}</ref>
=== 1218-1229 - Cytundeb Caerwrangon ac ymgyrchoedd y gororau ===
[[Delwedd:Llywelyn2.gif|bawd|Cerflun o ben Llywelyn a ddarganfuwyd yng nghastell Cricieth.|alt=]]
Yn dilyn marwolaeth y Brenin John, arwyddodd Llywelyn [[Cytundeb Heddwch Caerwrangon|Gytundeb Caerwrangon]] gyda’i olynydd, sef Harri III, yn 1218. I goron Lloegr roedd y cytundeb yn gam doeth, yn enwedig wrth ystyried mor fregus oedd gafael gorsedd frenhinol Lloegr ar ei barwniaid. Roedd y cytundeb yn cadarnhau perchnogaeth Llywelyn dros y tiroedd a oresgynnwyd ganddo, ond mewn sawl ystyr roedd y cytundeb yn gadoediad gyda chyfyngiadau ar rai o’r telerau - er enghraifft, collodd wrogaeth y Deheubarth a Phowys.<ref>{{Cite web|title=treaty of Worcester|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803124726211|website=Oxford Reference|access-date=2020-10-02|doi=10.1093/oi/authority.20110803124726211|language=en}}</ref><ref name=":7" />
Ond er gwaethaf y Cytundeb, cafodd Llywelyn drafferthion gydag [[Arglwyddi'r Mers|Arglwyddi’r Mers]] yn y blynyddoedd dilynol - yn eu plith, teulu Marshall a Hubert de Burgh, gyda’r Brenin Harri III yn procio’r gwrthdaro. Yn [[1228]] bu ymladd yng nghwmwd [[Ceri (cwmwd)|Ceri]] rhwng Llywelyn a [[Hubert de Burgh]], oedd yn un o farwniaid mwyaf nerthol Lloegr. Roedd Hubert wedi derbyn Arglwyddiaeth Trefaldwyn ac wedi dechrau meddiannu rhai o diroedd Llywelyn yng Ngheri. Daeth y brenin â byddin i gynorthwyo Hubert, a ddechreuodd adeiladu castell o fewn cwmwd Ceri. Llwyddodd Llywelyn i orfodi'r fyddin Seisnig i encilio, a chytunodd y brenin i ddinistrio'r castell yn gyfnewid am daliad o £2,000 gan Llywelyn. Cododd Llywelyn yr arian drwy ofyn am yr un swm fel pris rhyddid [[Gwilym Brewys]], oedd wedi ei gymryd yn garcharor yn yr ymladd.<ref name=":7" />
Trefnodd Llywelyn gyfres o briodasau cynghreiriol gyda llawer o deuluoedd y Gororau hefyd. Er enghraifft, roedd ei ferch, Gwladus Ddu, yn briod â Reginald Brewys o Aberhonddu a’r Fenni, ond gan fod Reginald yn medru bod yn anwadal yn ei ffyddlondeb, penderfynodd Llywelyn drefnu priodas ei ferch arall, Marged, gyda nai Reginald, sef John Brewys o’r Gŵyr. Priododd merch arall iddo, Elen, â nai ac etifedd Ranulph, Iarll Caer, sef John y Sgotyn, yn 1222. Pan fu Reginald Brewys farw yn 1228, trefnodd Llywelyn briodas wleidyddol arall gyda theulu pwerus Mortimer, pan briododd Gwladus Ddu ei hail ŵr, sef [[Ralph de Mortimer]].<ref name=":11">{{Cite book|title=Hanes cymru.|url=https://www.worldcat.org/oclc/153576256|publisher=Penguin Books Ltd|date=2007|location=|isbn=0-14-028476-1|oclc=153576256|last=Davies, John.|first=|year=|pages=135-6}}</ref>
Sylweddolai Llywelyn fod yn rhaid iddo droedio llwybr gofalus wrth geisio osgoi pechu coron Lloegr nac Arglwyddi’r Mers. Er enghraifft, perswadiodd Rhys ap Gryg yn 1220 i ddychwelyd pedwar cwmwd yn ne Cymru i’w cyn-berchnogion Eingl-Normanaidd.<ref>{{Cite book|title=Conquest, coexistence, and change : Wales, 1063-1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/24009614|publisher=Clarendon Press|date=1987|location=Oxford|isbn=0-19-821732-3|oclc=24009614|last=Davies, R. R.|first=|year=|pages=298}}</ref> Adeiladodd nifer o gestyll er mwyn amddiffyn ffiniau ei diroedd, gyda’r mwyafrif wedi eu hadeiladu rhwng 1220 a 1230, mae'n debyg. Roedd y rhain yn gestyll carreg - er enghraifft, [[Castell Cricieth|Cricieth]], [[Castell Degannwy|Deganwy]], [[Castell Dolbadarn|Dolbadarn]], [[Dolwyddelan]] a [[Castell y Bere|Chastell y Bere]].<ref>{{Cite book|title=Gwynedd|url=https://www.worldcat.org/oclc/35364893|publisher=H.M.S.O|date=1995|location=London|isbn=0-11-701574-1|oclc=35364893|others=Cadw (Organization : Great Britain)|last=Lynch, Frances, 1938-|first=|year=|pages=135}}</ref>
==== Gweinyddiaeth ====
Datblygodd Llywelyn yr hen gyfreithiau Cymreig, [[Cyfraith Hywel Dda]], a blodeuodd ysgol gyfraith ogleddol yn ystod ei deyrnasiad. Datblygodd system weinyddol y dywysogaeth gyda chymorth ei [[Distain|ddistain]] galluog [[Ednyfed Fychan]].<ref name=":10" /> Un o nodweddion teyrnasiad Llywelyn ab Iorwerth, ac a fu’n sail i’w lwyddiant, oedd ei fod wedi defnyddio adnoddau milwrol ac economaidd Cymru i hyrwyddo a datblygu ei deyrnas a’i awdurdod - er enghraifft, [[Tegeingl]] a Phowys Wenwynwyn, a oedd yn adnabyddus am eu plwm a’u meirch. Helpodd hefyd i greu canolfannau masnachol oddi mewn i'w diroedd yng Ngwynedd ac roedd yn defnyddio adnodd fel tir Cymru fel rhan o system ffiwdal i ennyn a gwarantu teyrngarwch a ffyddlondeb. Dyma a wnaeth gydag Ednyfed Fychan, distain Gwynedd rhwng 1216 a 1246, ac un o gyndeidiau teulu [[Tuduriaid Penmynydd|Tuduriaid]] Ynys Môn.<ref name=":12">{{Cite book|title=Hanes cymru.|url=https://www.worldcat.org/oclc/153576256|publisher=Penguin Books Ltd|date=2007|location=|isbn=0-14-028476-1|oclc=153576256|last=Davies, John.|first=|year=|pages=137}}</ref><ref>{{Cite book|title=Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig|url=https://www.worldcat.org/oclc/213108835|publisher=Gwasg Prifysgol Cymru|date=2008|location=Caerdydd|isbn=978-0-7083-1954-3|oclc=213108835|others=Davies, John, 1938-, Academi Gymreig.|last=|first=|year=|pages=318-319}}</ref>
==== Ei berthynas â Siwan ====
Wedi genedigaeth [[Dafydd ap Llywelyn]] ac [[Elen ferch Llywelyn Fawr|Elen]], plant Llywelyn a Siwan, cychwynnodd Siwan berthynas â [[Gwilym Brewys]], arglwydd [[Normaniaid|Normanaidd]] o [[Brycheiniog|Frycheiniog]]. Oherwydd hyn dienyddiwyd Gwilym ar orchymyn Llywelyn yn 1230, er bod merch Gwilym, sef Isabella, yn mynd i briodi mab Llywelyn, sef Dafydd ap Llywelyn. Dangoswyd cryfder ei awdurdod yng Nghymru gyda’r weithred hon, oherwydd roedd Gwilym Brewys yn aelod o un o deuluoedd mwyaf pwerus Arglwyddi’r Mers. Rhoddwyd Siwan dan glo am flwyddyn. Wedi cyfnod, maddeuodd Llywelyn i Siwan a'i hadfer yn dywysoges. Roedd gan Siwan ran bwysig ym mherthynas Llywelyn â'i thad, y Brenin John, ac ar fwy nag un achlysur cynrychiolodd Llywelyn mewn materion diplomyddol rhwng llys Gwynedd a choron Lloegr.<ref name=":11" />
=== 1231-1240 - Ymgyrchoedd olaf a Chytundeb Heddwch Middle ===
Yn ôl telerau’r cytundeb llwyddodd Llywelyn i ail-adfer ffiniau a thiroedd ei deyrnas fel y digwyddodd yng nghyfnod y Brenin John. Roedd Powys Wenwynwyn yn ei feddiant o hyd, roedd arglwyddi [[Powys Fadog]] a'r Deheubarth i fod yn deyrngar iddo a rhoddwyd [[Maelienydd]], [[Gwerthrynion|Gwrtheyrnion]] a [[Buellt]] iddo. Yn y cyfnod hwn mabwysiadodd y teitl ‘''Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri’'' er mwyn pwysleisio bod ei awdurdod y tu hwnt i ffiniau a theitl Tywysog Gwynedd. Roedd hyn yn gam oedd yn ei godi goruwch, ac yn dangos ei statws fel penarglwydd ymhlith rheolwyr Cymru.<ref name=":11" /> Er na wnaeth ddefnyddio’r teitl Tywysog Cymru yn swyddogol, roedd yn Dywysog Cymru i bob pwrpas fel y dywed yr hanesydd J.E Lloyd, gan ei fod yn meddiannu’r pŵer a'r awdurdod oedd yn cyfateb i hynny.<ref>Lloyd, John Edward (1911). ''A History of Wales, from the Earliest Times to the Edwardian Conquest''. '''II'''. Longmans, Green & Co. tt. 682-3</ref>
== Trosglwyddo’r etifeddiaeth a marwolaeth ==
=== Yr olyniaeth ===
Problem fwyaf y cyfnod oedd y rheolau ynglyn ag etifeddiaeth yng Nghymru. Gan nad oedd y mab hynaf yn etifeddu holl dir a theitlau ei dad, ond yn hytrach bod eiddo'r tad yn cael ei ddosrannu rhwng yr holl feibion (y rhai cyfreithlon ac anghyfreithlon), roedd hi'n anodd adeiladu arweinyddiaeth gref ar Gymru gyfan dros genedlaethau.
Tua diwedd ei oes, ymdrechodd Llywelyn yn galed i sicrhau y byddai Dafydd, ei fab ef a Siwan, a’i unig fab cyfreithlon, yn ei olynu fel rheolwr Gwynedd, ac addaswyd Cyfraith Cymru ganddo i sicrhau hynny.<ref>{{Cite book|title=A HISTORY OF WALES FROM THE EARLIEST TIMES TO THE EDWARDIAN CONQUEST|last=Lloyd|first=J.E|publisher=Barnes & Noble Publishing|year=|isbn=|location=Llundain|pages=297,362,164,369,347|url=https://archive.org/stream/historyofwalesfr01lloyuoft/historyofwalesfr01lloyuoft_djvu.txt}}</ref> Roedd addasiadau Llywelyn i Gyfraith Cymru er mwyn ffafrio plant cyfreithlon o fewn priodasau a ddilyswyd gan yr Eglwys, yn debyg i ymdrechion yr Arglwydd Rhys, Tywysog y Deheubarth, wrth benodi [[Gruffudd ap Rhys II|Gruffydd ap Rhys II]] fel ei etifedd yn hytrach na hawliau ei fab anghyfreithlon hynaf, sef Maelgwn ap Rhys. Roedd hawliau Gruffydd, brawd hynaf anghyfreithlon Dafydd, felly'n cael eu rhoi o’r neilltu fel prif etifedd Llywelyn. Er hynny, byddai'n derbyn tiroedd i’w rheoli. Roedd trefniant Llywelyn ar gyfer Dafydd yn wahanol i arferion Cyfraith Cymru, a oedd yn dweud mai’r mab hynaf oedd etifedd ei dad, beth bynnag oedd statws priodasol ei rieni.
Roedd Llywelyn wedi bod yn paratoi ers blynyddoedd i sicrhau bod olyniaeth ei deyrnas yn gadarn. Yn 1220, llwyddodd Llywelyn i gael y Brenin, Harri III, i gydnabod Dafydd fel ei etifedd.<ref>{{Cite book|title=Conquest, coexistence, and change : Wales, 1063-1415|url=https://www.worldcat.org/oclc/24009614|publisher=Clarendon Press|date=1987|location=Oxford|isbn=0-19-821732-3|oclc=24009614|last=Davies, R. R.|first=|year=|pages=249}}</ref> Yn 1222, fe wnaeth Llywelyn hefyd anfon deiseb at y Pab, Honorius III, i gadarnhau olyniaeth Dafydd. Roedd y Pab yn croesawu’r ffaith bod Llywelyn eisiau diddymu’r arferiad hwn.<ref>{{Cite book|title=The acts of Welsh rulers, 1120-1283|url=https://www.worldcat.org/oclc/62421436|publisher=University of Wales Press|date=2005|location=Cardiff|isbn=1-4237-4028-9|oclc=62421436|others=Pryce, Huw., Insley, Charles., University of Wales. Board of Celtic Studies. History and Law Committee.|last=|first=|year=|pages=414-5}}</ref> Yn 1226, perswadiodd Llywelyn y Pab i gyhoeddi bod Siwan, ei wraig a mam Dafydd, yn ferch gyfreithlon i’r Brenin John, er mwyn cryfhau hawl Dafydd i’r olyniaeth. Yn 1229 derbyniodd coron Lloegr wrogaeth Dafydd am y tiroedd a fyddai’n eu hetifeddu oddi wrth ei dad.<ref name=":11" /> Yn 1238, cynhaliodd Llywelyn gyngor yn [[Abaty Ystrad Fflur]], lle cyfarfu’r tywysogion Cymreig eraill i dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd - elfen a oedd yn allweddol i drefn ffiwdal o reoli.<ref name=":12" /> Bwriad gwreiddiol Llywelyn oedd y byddent yn talu gwrogaeth i Dafydd, ond ysgrifennodd y brenin at y rheolwyr eraill a’u gwahardd rhag talu gwrogaeth.<ref>{{Cite book|title=Medieval Wales|url=https://www.worldcat.org/oclc/31206994|publisher=Macmillan Press|date=1995|location=Houndmills, Basingstoke, Hampshire|isbn=0-312-12509-7|oclc=31206994|last=Carr, A. D. (Anthony D.), 1938-|first=|year=|pages=60}}</ref> Yn ychwanegol at hynny, roedd Llywelyn wedi trefnu priodas rhwng Dafydd a merch hynaf Gwilym Brewys, sef Isabella Brewys, oherwydd nad oedd etifedd gwrywaidd gan Gwilym Brewys, ac y byddai ei diroedd yn ne Cymru yn cael eu trosglwyddo i etifedd Dafydd ac Isabella.
Yn 1228 carcharwyd Gruffydd gan Llywelyn tan 1234. Yn dilyn ei ryddhau rhoddwyd rhan o Lŷn iddo reoli, ac erbyn 1238 rhoddwyd gweddill Llŷn iddo ei reoli a chyfran sylweddol o dir ym Mhowys.<ref>Lloyd, John Edward (1911). ''A History of Wales, from the Earliest Times to the Edwardian Conquest''. '''II'''. Longmans, Green & Co. t. 692</ref>
=== Marwolaeth ===
[[Delwedd:Arch2.jpg|link=https://cy.wikipedia.org/wiki/Delwedd:Arch2.jpg|bawd|295x295px|Ffotograff o feddrod Llywelyn yn Llanrwst.]]
Bu farw Siwan yn [[1237|1237,]] ac yn yr un flwyddyn ymddengys bod Llywelyn wedi dioddef math o strôc a wnaeth ei barlysu.<ref>{{Cite book|title=The governance of Gwynedd|url=https://www.worldcat.org/oclc/12611700|publisher=University of Wales Press|date=1984|location=Cardiff|isbn=0-7083-0850-3|oclc=12611700|last=Stephenson, David, 1947-|first=|year=|pages=xxii}}</ref> O’r cyfnod hwn ymlaen, cydiodd Dafydd fwyfwy yn awenau pŵer oddi wrth ei dad, ac er mwyn cael gwared ar unrhyw gystadleuaeth i’w safle, tynnodd diroedd o feddiant Gruffydd, ei hanner brawd, a chadwodd ef a’i fab hynaf, Owain, yn garcharorion yng Nghastell Criccieth. Bu Llywelyn farw ar 11 Ebrill 1240 yn [[Abaty Aberconwy|Abaty Sistersaidd Aberconwy]]. Roedd hwn yn abaty a sefydlwyd ganddo ef a chladdwyd ef yno. Mae ei arch garreg i’w gweld yn Eglwys Sant Grwst, [[Llanrwst]].<ref>{{Cite book|title=Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig|url=https://www.worldcat.org/oclc/213108835|publisher=Gwasg Prifysgol Cymru|date=2008|location=Caerdydd|isbn=978-0-7083-1954-3|oclc=213108835|others=Davies, John, 1938-, Academi Gymreig.|last=|first=|year=|pages=584}}</ref>
Er bod Harri III yn fodlon i Dafydd olynu Llywelyn fel Tywysog Gwynedd ni chaniataodd iddo etifeddu statws ei dad yng ngweddill Cymru. Gorfodwyd Dafydd i gytuno ar gytundeb oedd yn gosod cyfyngiadau mawr ar ei bŵer, a gorfodwyd ef i drosglwyddo ei hanner-brawd, Gruffydd, i’r brenin. Medrai’r brenin wedyn ei ddefnyddio yn erbyn Dafydd. Lladdwyd Gruffydd wrth iddo geisio dianc o [[Tŵr Llundain|Dŵr Llundain]] yn 1244. Bu Dafydd farw yn 1246 heb unrhyw etifedd ac o ganlyniad olynwyd ef gan ei nai, sef mab Gruffydd, [[Llywelyn ap Gruffudd|Llywelyn ap Gruffydd]].
== Plant ==
Cafodd Llywelyn sawl plentyn gan fwy nag un cymar.
Plant gyda '''Siwan'''
* [[Dafydd ap Llywelyn|Dafydd]] ab Llywelyn (c. 1215-1246): priododd [[Isabella de Braose]]
* [[Elen ferch Llywelyn|Elen]] (1206-1253), priododd John Earl o Huntington, a’i hail ŵr oedd Robert de Quincy.
* Susanna ferch Llywelyn (bu farw rywbryd ar ôl Tachwedd 1228) er nid oes sicrwydd mai Siwan oedd ei mam.
* Marged ferch Llywelyn (bu farw wedi 1268), priodi Syr John de Braose, ŵyr Gwilym Brewys, yn 1219 a’r eilwaith (c.1232) Walter III de Clifford; cafodd blant gyda’r ddau ŵr.
* Elen yr Ieuengaf (ganwyd cyn 1230; bu farw rywbryd wedi 16 Chwefror 1295), priododd ei gŵr cyntaf Máel Coluim II, Iarll Fife, a’i hail ŵr (wedi 1266) oedd Domhnall I, Iarll Mar. Priododd merch Elen a Domhall, sef Isabella, â [[Robert I, brenin yr Alban|Robert Bruce]], Brenin yr Alban, a chafodd un plentyn, sef Marjorie Bruce, a oedd yn fam i’r brenin Stiwartaidd cyntaf, sef [[Robert II, brenin yr Alban|Robert II]], brenin yr Alban
Plant gyda '''Tangwystl Goch'''
* [[Gruffudd ap Llywelyn Fawr|Gruffydd ap Llywelyn]] (c.1196-1244). Ef oedd mab hynaf Llywelyn. Priododd Senena, merch Caradoc ap Thomas, o Ynys Môn. Eu meibion oedd [[Llywelyn ap Gruffudd|Llywelyn ap Gruffudd,]] a [[Dafydd ap Gruffudd|Dafydd ap Gruffydd]], a fu’n rheoli Gwynedd am gyfnod byr wedi marwolaeth ei frawd.
'''Plant eraill'''
* [[Gwladus Ddu]] (c.1206-1251), merch Llywelyn a Siwan fwy na thebyg, ond nid oes sicrwydd am hyn. Yn ôl rhai cofnodion roedd hi'n ferch iddo gan un o'i wragedd gordderch. Priododd Gwladus Syr Randulph Mortimer.
* Angharad ferch Llywelyn (c.1212-1256), merch Llywelyn a Siwan fwy na thebyg; priododd Maelgwn Fychan
* Tegwared y Baiswen ap Llywelyn (c.1215), mab a anwyd i fenyw o’r enw Cristin, efaill posibl i Angharad.
=== Ei ddisgynyddion ===
[[Delwedd:Llywelyn_the_Great.JPG|link=https://cy.wikipedia.org/wiki/Delwedd:Llywelyn_the_Great.JPG|bawd|306x306px|Llywelyn ar ei wely angau, gyda'i feibion Gruffudd a Dafydd. Llun mewn llawysgrif gan [[Mathew Paris]] sy'n dyddio o tua 1259.]]
{{Llinach Llywelyn Fawr}}
== Gweddol Llywelyn Fawr ==
Yn ystod ei deyrnasiad roedd Llywelyn ap Iorwerth wedi sefydlu ei hun fel Tywysog Gwynedd, ac erbyn cyfarfod Aberdyfi yn 1216 roedd fwy neu lai wedi sefydlu ei hun yn Dywysog Cymru. Cytunodd y rheolwyr Cymreig yn swyddogol eu bod yn ymrwymo eu ffyddlondeb a’u teyrngarwch i Llywelyn.<ref name=":7" /><ref name=":1" /> Llwyddodd i sicrhau cydnabyddiaeth Brenin Lloegr i’w statws a’i awdurdod yng Nghymru - er enghraifft, yn 1201 gyda’r Brenin John, Cytundeb Caerwrangon yn 1218 a Chytundeb Middle yn 1234, pan ddechreuodd gyfeirio ato'i hun fel Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri.<ref name=":11" />
Yng ngolwg Llywelyn, byddai sicrhau olyniaeth ei fab cyfreithlon, Dafydd, yn ffon fesur bwysig o lwyddiant ei deyrnasiad. Roedd 1238 yn benllanw'r uchelgais hwnnw pan alwodd ynghyd dywysogion Cymru fel ei ddeiliaid, ac yntau’n arglwydd arnynt, yn Abaty Ystrad Fflur, i dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd fel ei olynydd. Roedd wedi ymgyrchu’n galed yn ystod y blynyddoedd blaenorol i sicrhau cefnogaeth y Pab, Brenin Lloegr ac arweinyddion eraill Cymru i’w nod. Roedd yn wleidydd craff a chyfrwys a oedd wedi ymdopi â’r her o ddelio ag ymddygiad Arglwyddi’r Mers, Brenin Lloegr a rheolwyr Cymreig eraill, ac wedi defnyddio ei sgiliau fel gwleidydd i lunio priodasau teuluol gyda rhai o Arglwyddi’r Mers. Nid oedd yn gyndyn o elwa ar sefyllfaoedd a oedd yn fanteisiol iddo, ac roedd yn ddewr ac yn gadarn yn ei wrthsafiad mewn gwahanol gyd-destunau. Roedd ganddo weledigaeth o dywysogaeth Gymreig annibynnol a oedd yn medru cynnal ei hun yn wleidyddol ac yn economaidd. Sicrhaodd gydnabyddiaeth i Gyfraith Cymru, roedd yn noddwr hael i’r [[Urdd y Sistersiaid|Sistersiaid]] a hyrwyddodd benodiad Cymry i swyddi pwysig yn yr Eglwys yng Nghymru.<ref name=":9" /> Nid oes amheuaeth ei fod yn haeddu'r ymadrodd ’Mawr’ fel rhan o’i deitl ym mhantheon arwyr hanes Cymru.<ref name=":8" />
== Cyfeiriadau ==
[[Delwedd:Siwan_gan_R_Owain.jpg|bawd|289x289px|Addasiad o ddrama Saunders Lewis: [[Siwan (drama)|'Siwan a Cherddi Eraill']]]]
{{cyfeiriadau}}
== Llyfryddiaeth ==
=== Ffynonellau ===
{{commonscat|Llywelyn Fawr}}
*
* J. E. Lloyd, ''A History of Wales'' (1911)
* Roger Turvey ''Llywelyn the Great'' (Gwasg Gomer, 2007) ISBN 978-1-84323-747-1 === Ffuglen ===
* [[
* [[Thomas Parry]], ''Llywelyn Fawr''. (drama)
{{dechrau-bocs}}
{{Teitl Tŷ|[[Tŷ Aberffraw]]||1173|11 Ebrill|1240}}
{{bocs olyniaeth|
{{bocs olyniaeth|
{{diwedd-bocs}}
Llinell 128 ⟶ 194:
[[Categori:Teyrnoedd Gwynedd]]
[[Categori:Tywysogion Cymru]]
[[Categori:Prosiect WiciAddysg]]
| |||