|
[[Delwedd:King George VI.jpg|bawd|[[Siôr VI, brenin y Deyrnas Unedig|Brenin Siôr VI]] yn gyda theyrnwialen]]
[[Delwedd:Codice_di_hammurabi_03.JPG|bawd|Mae stela [[Cyfraith Hammurabi]] yn dangos y duw Shamash yn dal gwialenffon.]]
[[Delwedd:Darius_the_Great.jpg|bawd|Cerfiad o [[Darius I, brenin Persia]] ar ei orsedd, yn dal teyrnwialen a lotws]]
Mae '''teyrnwialen''' yn ffon, staff neu wialen a ddelir yn y llaw gan frenin neu frenhines sy'n rheoli, fel eitem o arwyddocâd brenhinol neu imperialaidd. Yn drosiadol, mae'n golygu awdurdod neu sofraniaeth frenhinol neu imperialaidd.
== Hynafiaeth ==
[[Delwedd:Zeus_Hermitage_St._Petersburg_20021009.jpg|bawd|Cerflun o [[Iau (duw)|Iau]] yn amgueddfa'r Hermitage, yn dal y deyrnwialen ac orb.|chwith]]
Roedd y ''Was'' a mathau eraill o ffyn yn arwyddion o awdurdod yn yr [[Yr Hen Aifft|Hen Aifft]]. Am y rheswm hwn fe'u disgrifir yn aml fel "teyrnwialennau", hyd yn oed os ydynt yn ffyn o hyd llawn. Darganfuwyd un o'r teyrnwialennau brenhinol cynharaf ym medd Khasekhemwy yn Abydos. Gwyddwn fod brenhinoedd hefyd yn cario ffyn, a dangosir y [[Pharo]] Anedjib ar gerflunaugerfluniau cerrig yn cario staff.
Tybiwn hefyd bod gan deyrnwialennau rhan ganolog yn y byd [[Mesopotamia|Mesopotamaidd]], ac yn y rhan fwyaf o achosion roedd yn rhan o arfbeisiau brenhinol sofraniaid a duwiau. Mae hyn yn ddilys trwy gydol yr hanes Mesopotamaidd cyfan, fel y dangosir gan destunau llenyddol aca gweinyddol, ac mewn eiconograffegeiconograffiaeth. Enw y'r deyrnwialen Mesopotamaidd oedd ''ĝidru'' yn [[Swmereg]] ac ''ḫaṭṭum'' yn [[Acadeg]].<ref>{{Cite journal|last=Bramanti|first=Armando|title=The Scepter (ĝidru) in Early Mesopotamian Written Sources|journal=KASKAL. Rivista di storia, ambienti e culture del Vicino Oriente Antico|date=2017|volume=2017|issue=14|url=https://www.academia.edu/36557491/2017._The_Scepter_%C4%9Didru_in_Early_Mesopotamian_Written_Sources|isbn=978-88-94926-03-3}}</ref>
Mae gan y waithgwaith llenyddol Tamil hynafol y ''Tirukkural'' pennodauarpenodau ar foeseg y deyrnwialen. Yn ôl Valluvar, "nid ei waywffon ond y deyrnwialen a rwymodd frenin i'w bobl."<ref name="PSSundaram_Kural">{{Cite book|last=Sundaram|pages=12|zbl=|mr=|isbn=978-01-44000-09-8|id=|doi=|url=|language=|location=Gurgaon|first=P. S.|date=1990|edition=First|volume=|series=|publisher=Penguin Books|title=Tiruvalluvar: The Kural|author-link=|jfm=}}</ref>[[Delwedd:Darius_the_Great.jpg|bawd|Cerfiad o [[Darius I, brenin Persia]] ar ei orsedd, yn dal teyrnwialen a lotws]]Ymhlith y [[Groeg yr Henfyd|Groegiaid]] cynnar, y deyrnwialen (yn [[Hen Roeg]] ''σκῆπτρον'' neu ''skeptron'') yw ffon hir, fel yr hyn a defnyddiodd [[Agamemnon]], neu fe'i defnyddiwyd gan henuriaid uchel eu parch.<ref name=":0">{{Citation|title=Sceptre|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Sceptre|work=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 24|access-date=2020-10-29}}</ref> Daeth barnwyr, arweinwyr milwrol, offeiriaid, ac eraill mewn awdurdod i'w ddefnyddio hefyd. Fe'i cynrychiolir ar fasys wedi'u paentio fel ffon hir wedi'u haddurno â metel. Pan fydd [[Zeus]] neu [[Hades (duw)|Hades]] yn defnyddio'r deyrnwialen, aderyn sydd ar ei ben.
Ymhlith yr [[Etruria|Etrusciaid]], defnyddiwyd teyrnwialennau gwych gan frenhinoedd ac rheolwyrreolwyr uchaf yr [[Offeiriad|offeiriadaeth]]. Mae gan [[yr Amgueddfa Brydeinig]], y [[Fatican]], a'r [[Louvre]] teyrnwialennau Etruscaidd aur, wedi'u haddurno i'r eithaf. <ref name=":0" />▼Ymhlith y [[Groeg yr Henfyd|Groegiaid]] cynnar, y teyrnwialen (yn [[Hen Roeg]] ''σκῆπτρον'' neu ''skeptron'') yw ffon hir, fel yr hyn a defnyddiodd [[Agamemnon]], neu fe'i defnyddiwyd gan henuriaid uchel eu parch. Daeth barnwyr, arweinwyr milwrol, offeiriaid, ac eraill mewn awdurdod i'w ddefnyddio hefyd. Fe'i cynrychiolir ar fasys wedi'u paentio fel ffon hir wedi'u haddurno â metel. Pan fydd [[Zeus]] neu [[Hades (duw)|Hades]] yn defnyddio'r teyrnwialen, aderyn sydd ar ei ben.
▲Ymhlith yr [[Etruria|Etrusciaid]], defnyddiwyd teyrnwialennau gwych gan frenhinoedd ac rheolwyr uchaf yr [[Offeiriad|offeiriadaeth]]. Mae gan [[yr Amgueddfa Brydeinig]], y [[Fatican]], a'r [[Louvre]] teyrnwialennau Etruscaidd aur, wedi'u haddurno i'r eithaf.
Mae'n debyg bod y deyrnwialen Rufeinig yn deillio o'r deyrnwialen Etruscaidd. O dan y [[Gweriniaeth Rhufain|Weriniaeth]], roedd teyrnwialen ifori yn arwydd o gonswl. Fe'i defnyddiwyd hefyd gan gadfridogion buddugol a dderbyniodd y teitl ''imperator.'' ▼
O dan yr [[Yr Ymerodraeth Rufeinig|Ymerodraeth Rufeinig]], defnyddiwyd y ''sceptrwm Augusti'' gan yr ymerawdwyr, ac yn roedd yn ifori, gydag [[eryr]] euraidd ar y pen.
▲Mae'n debyg bod y deyrnwialen Rufeinig yn deillio o'r deyrnwialen Etruscaidd. O dan y [[Gweriniaeth Rhufain|Weriniaeth]], roedd teyrnwialen ifori yn arwydd o gonswl. Fe'i defnyddiwyd hefyd gan gadfridogion buddugol a dderbyniodd y teitl ''imperator.'' O dan yr [[Yr Ymerodraeth Rufeinig|Ymerodraeth Rufeinig]], defnyddiwyd y ''sceptrum Augusti'' gan yr ymerawdwyr, a oedd yn ifori, gydag [[eryr]] euraidd ar y pen.<ref name=":0" />
== Oes Gristnogol ==
[[Delwedd:Scepter_of_Tsar_Boris_III.jpg|chwith|bawd|313x313px285x285px|Teyrnwialen Frenhinol Boris III o [[Bwlgaria|Fwlgaria]]]]
[[Delwedd:Pedro_Américo_-_D._Pedro_II_na_abertura_da_Assembléia_Geral.jpg|bawd|Portread 1872 o'r Ymerawdwr Pedro II o BrasilFrasil, yn dal y Deyrnwialen Ymerodrol fawr iawn ac yn gwisgo eitemau eraill o Dlysau'r Goron Brasil]]
Pan ddechreuodd [[Cristnogaeth|Gristnogaeth]], yn aml roedd gan deyrnwialennau [[croes]] ar eu pennau yn lle eryr. Fodd bynnag, yn ystod yr [[Yr Oesoedd Canol|Oesoedd Canol]], roedd pennau'r deyrnwialennauteyrnwialennau yn amrywio'n sylweddol.<ref name=":0" />
Yn [[Lloegr]], o gyfnod cynnar iawn, defnyddiwyd dau teyrnwialen ar yr un pryd, ac o amser [[Rhisiart I, brenin Lloegr|Rhisiart I]] caiff eu gwahaniaethu trwy cael chroes neu golomen ar eu pennau. Yn Ffrainc, roedd gan y deyrnwialen frenhinol ''fleur de lys'' ar ei ben, ac roedd gan un arall, a elwir y ''main de justice'', law agored ar ei ben. ▼
▲Yn [[Lloegr]], o gyfnod cynnar iawn, defnyddiwyd daudwy teyrnwialendeyrnwialen ar yr un pryd, ac o amser [[Rhisiart I, brenin Lloegr|Rhisiart I]] caiff eu gwahaniaethu trwy caelgael chroescroes neu golomen ar eu pennau. Yn Ffrainc, roedd gan y deyrnwialen frenhinol ''fleur de lys'' ar ei ben, ac roedd gan un arall, a elwir y ''main de justice'', law agored ar ei ben.
Mae seremoni coroni gynharaf Lloegr o'r 9fed ganrif yn sôn am deyrnwialen (''sceptrum''), a ffon (''baculum''). Yng nghoroni [[Ethelred yr Amharod|Ethelred II,]] mae teyrnwialen (''sceptrum'' ), a gwialen (''virga'') yn ymddangos.<ref name=":0" /> Mewn cyfrif o goroni [[Rhisiart I, brenin Lloegr|Rhishart I]] mae'r deyrnwialen brenhinolfrenhinol o aur gyda chroes aur ''(sceptrum),'' a'r wialen aur gyda cholomen aur ar y top ''(virga),'' rhan o Dlysau'r Goron, yn ymddangos yn y cofnod hanesyddol am y tro cyntaf. Tua 1450 lluniodd Sporley, mynach o [[Abaty Westminster|San Steffan]], restr o'r creiriau yno. Roedd y rhain yn cynnwys y gwrthrychau a ddefnyddiwyd adeg coroni Sant [[Edward y Cyffeswr]], a chafodd eu gadael ar gyfer coroni ei olynwyr. Yn y rhestr enwir teyrnwialen aur, gwialen bren, a gwialen haearn. Goroesodd y rhain tan y [[Gwerinlywodraeth Lloegr|Werinlywodraeth]], ac fe'u disgrifir yn manwlfanwl mewn rhestr o'r regalia a luniwyd ym 1649, pan cafoddgafodd popeth eu dinistrio.<ref name=":0" />
Ar gyfer coroni [[Siarl II, brenin Lloegr a'r Alban|Siarl II]], cafodd teyrnwialennau newydd eu creu gyda croeschroes a'r cholomen ar eu pennau, a gyda mân newidiadau maent yn dal i gael eu defnyddio heddiw. Mae daudwy teyrnwialendeyrnwialen arall ar gyfer y frenhines gydweddog wedi'u hychwanegu ers hynny.<ref name=":0" />
Mae gan faneri [[Baner Moldofa|Moldofa]], a [[Baner Montenegro|Montenegro]] teyrnwialennau arnynt.
| 