Bele goed: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

}}

Anifail o deulu'r [[gwenci|wenci]] yw'r '''Bele''' neu '''Bela''' (''Martes martes''). Mae oddeutu maint [[cath]], tua 53 cm o hyd ac yn pwyso rhyw un cilogram a hanner ar gyfartaledd. Brown yw lliw cyffredinol yr anifail, yn amrywio o frown golau i frown tywyll. Mae'n yn greadur cigysol prin iawn yng Nghymru ac eithriadol o swil.

 

Fel rheol maent yn byw mewn ardaloedd coediog yng ngogledd [[Ewrop]]. Maent yn hela yn y nos gan amlaf, ac yn dal [[mamal]]iaid bychan, adar, wyau, llyffantod ac weithiau aeron. Mae'r Bele yn weddol gyfredin mewn rhai rhannau o'r [[Alban]], ond mae cryn dipyn o ansicrwydd ynghylch ei statws yng Nghymru. Yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf mae cryn nifer o bobl wedi dweud eu bod wedi gweld Bela yn rhannau coediog [[Eryri]], yng [[Coedwig Gwydyr|Nghoedwig Gwydyr]] yn arbennig, ond does neb wedi cael llun i brofi hyn. Mae "Bele" neu "Bele" yn elfen bur gyffredin mewn enwau lleoedd.

[[Delwedd:Heubach pine marten.jpg|chwith|200px|bawd]]

 

Mamoliaid bychan, celanedd, adar, pryfetach a ffrwythau yw bwyd y bele goed.<ref>{{cite news|url=https://www.scotsman.com/news/environment/tufty-s-saviour-to-the-rescue-1-1430388|work=[[The Scotsman]]|title=Tufty's saviour to the rescue|date=29 December 2007}}</ref> Honnir bod adferiad y bele goed yn gyfrifol am reoli poblogaeth y [[gwiwer lwyd|wiwer lwyd]] yn y DG ac Iwerddon.<ref>{{cite news|url=https://www.theguardian.com/environment/2015/jan/30/how-to-eradicate-grey-squirrels-without-firing-a-shot-pine-martens|work=[[The Guardian]]|title=How to eradicate grey squirrels without firing a shot|first=George|last=Monbiot|date=January 30, 2015}}</ref><ref>{{cite journal|url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10531-014-0632-7|journal=Biodiversity and Conservation|title=Population crash in an invasive species following the recovery of a native predator: the case of the American grey squirrel and the European pine marten in Ireland|first1=Emma|last1=Sheehy|first2=Colin|last2=Lawton|date=March 2014|volume=23|issue=3|pages=753–774|doi= |accessdate=10 March 2018}}{{paywall}}</ref> Lle bo dosbarthiad y bele (sy'n raddol ymledu) yn cyffwrdd poblogaeth y wiwer lwyd, mae'r wiwer yn cilio a'r [[gwiwer goch|wiwer goch]] yn adledaenu. Oherwydd i'r wiwer lwyd dreulio mwy o amser ar y ddaear na'r goch (a gyd-esblygodd â'r bele), credir iddynt fod yn fwy tebygol o ddod i gyffyrddiad a'r rheibydd hwn.<ref>[http://www.pine-marten-recovery-project.org.uk/our-work/faqs "The Pine Marten: FAQs".] Pine Marten Recovery Project. Retrieved 31 March 2018.</ref>. Honnir hefyd bod y wiwer lwyd trwm yn methu a chilio o afael y bele ym mrigau mân y coed fel mae'r wiwer goch ysgafnach yn gallu gwneud.

 

==Arolwg 1987==

 

[[Delwedd:Clawr Arolwg Bele 1987.jpg|bawd|chwith|Clawr llyfryn yn cyflwyno canlyniadau arolwg i'r boblogaeth y bele goed yng Nghymru yn 1980au sydd bellach allan o brint]]

 

===LLYFRYN BELE’R COED===

'''NATURE CONSERVANCY COUNCIL'''

 

Amrywia'r bwyd yn ôl y tymor, y cynefin, a beth bynnag fydd ar gael, ond fe gynnwys lygod ac adar mân a'u hwyau. Bwyteir chwilod, lindysod, llyffantod, cyrff mares ac aeron coed ar brydiau. Ffurfia wiwerod gyfran bwysig o'i ymborth yng Ngogledd Ewrop.

 

:''Pais Dinogad fraith fraith, O grwyn '''balaod''' ban wraith'' ...

:::::::Anh. ca. 8ed Ganrif

 

Cafwyd peth wmbredd o sôn am y bele tua throad y ganrif pan ymestynai gorwelion boneddigion Lloegr fwy-fwy i gyfeiriad Cymru. Soniodd George Bolam er engraifft am olion traed bele a welodd rhyw fore o eira yng nghanol pentref Llanuwchllyn. Dilynodd y trywydd dros fryniau'r Aran gan sylwi ar olion llygoden fawr ar y ffordd a reibiwyd gan y bele yng nghysgod hen felin.

[[Delwedd:Graff hanesyddol y bele Arolwg 1987.jpg|bawd|Graff yn dangos sut mae cofnodion y bele goed wedi amrywio dros y ddwy ganrif ddiwethaf o lyfryn a gyhoeddwyd yn 1988]]

 

Dengys y graff (Ffigwr 1) i'r mwyafrif o sylwadau gael eu rhoi ar gof a chadw yn ddiweddar iawn. Efallai nad yw hyn ond i'w ddisgwyl a chysidro'r cynnydd a welwyd yn y diddordeb mewn bywyd gwyllt ers y pumdegau. Mae'n amlwg hefyd fod digwyddiadau diweddar yn debycach o ddod i'r amlwg na hen straeon. Camgymeriad felly fyddai ystyried y graff yn fesur syml o gynnydd.

 

 

Daeth pob un namyn naw o'r 272 o sylwadau o barthau i'r gogledd o Fachynlleth. Mae'n ddirgelwch hyd yma p'un ai cynrychioli poblogaeth wasgaredig, ynteu ambell anifail caeth a ddihangodd, ynteu camgymeriad, yw'r ychydig a ddaeth i law o'r deheubarth. Yn sicr nid camgymeriad mohonynt i gyd gan mai corff sydd bellach wedi ei gadw yn yr Amgueddfa Genedelaethol yw sail un cofnod o Frycheiniog. A sôn am gamgymeriadau, amhosib yn y pen draw yw penderfynu pa mor ddibynadwy yw'r cofnodion unigol. Nid ymgeisiwyd felly i wahaniaethu rhyngddynt yn yr arolwg ar wahan i nithio ambell ddisgrifiad oedd yn amlwg yn cyfeirio at ffwlbart. Ni wnaethpwyd hynny chwaith cyn ei gytuno gyda'r sylwebydd. Gallasai'r goreuon yn ein plith gamgymeryd y bele yng ngwyll y goedwig nid yn unig am ffwlbart, ond am gath, dyfrgi, minc neu lwynog, and petai hynny wedi digwydd ar raddfa helaeth, ni fyddai'r cofnodion wedi dangos dosbarthiad mor nodweddiadol.

 

Cymharer yn ffigwr 2 arwahan-rwydd cofnodion y bele a'r ffwlbart, a sylwer hefyd ar y crynhoad o gofnodion mewn ardaloedd arbennig. (Casglwyd y wybodaeth am y ffwlbart dros gyfnod hwy and gyda'r un cydweithrediad gan y cyhoedd.)

 

O ddidoli'r cofnodion yn ôl eu dosbarthiad daearyddol ac yn ôl pa mor hen neu ddiweddar y bônt, daw darlun eithaf calonogol i'r amlwg. Yn gyntaf gwelir yr hen gadarnleoedd yn parhau heddiw; sef ardaloedd megis Uwch Conwy, Beddgelert a dyffryn y Fawddach a fu'n noddfeydd diogel a gafodd fantais yn sgil sefydlu'r coedwigoedd mawrion yn y cyffiniau. Mae'n bosib i blanhigfa Clocaenog fod yn gyfrifol am beth o'r cynnydd a amlygwyd yn ne Clwyd a gogledd Powys, fel y cafodd y bele hefyd, efallai, fantais yn Eifionydd yn dilyn y mân blannu yno. Yr unig arwydd o golled ar wahan i ogledd ddwyrain Clwyd sydd wedi ei hen ddiwydiannu yw'r prinder o gofnodion diweddar o fro Llanuwchllyn a'r Bala. Does ond gobeithio y bydd pobl y fro honno yn profi anwiredd y map yn hynny o beth yn y blynyddoedd i ddod!

[[Delwedd:Map bele ffig 4.jpg|bawd|map yn dangos dosbarthiad y bele goed yng Nghymru yn ol arolwg 1987]]

 

 

 

Duncan Brown <br>

Uwch Warden, Rhanbarth Gogledd Cymru

 

Ar ôl dadlau hir ynglyn ag a ddylid ail gyflwyno'r bele i Gymru fe gyflwynwyd nifer o felaod i Ddyffryn Rheidol dan drwydded yn 2016.

 

Ar un adeg bu cryn dipyn o hela'r Bela, gan giperiaid oherwydd eu bod yn bwyta cywion ffestantod a chan eraill oedd eisiau eu crwyn, gan fod y blew o ansawdd arbennig o dda. Erbyn hyn maent yn cael eu hamddiffyn gan y gyfraith yn y rhan fwyaf o wledydd. Ychydig iawn o anifeiliaid eraill sy'n fygythiad i'r Bele; dim ond [[llwynog]]od a'r [[Eryr Euraid]] fel rheol.

 

{{Priodoliad Twm Elias|: Gwyddoniadur Cymru|Gwasg y Brifysgol}}

 

[[Categori:Carlymoliaid]]