Heddlu: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
Trwsio dolennau rhywogaethau a manion eraill, replaced: 20fed ganrif → 20g, bedwaredd ganrif ar bymtheg → 19g using AWB |
||
Llinell 11:
Yn ystod yr [[Yr Oesoedd Canol|Oesoedd Canol]] gan nad oedd llu heddlu proffesiynol wedi ei sefydlu adeg hynny roedd y cyfrifoldeb am ddal y troseddwr yn cael ei roi i’r gymuned. Byddai’r gymuned yn
trefnu felly eu bod yn gwneud hynny drwy ddull ‘gwaedd ac ymlid’ sef galw ar y pentrefwyr eraill i helpu ddal y troseddwr a hefyd trefnu eu hunain mewn grwpiau o ddeg, sef ‘degymiadau’. Roedd y grwpiau o ddeg yn cymryd cyfrifoldeb am ymddygiad ei gilydd, oherwydd os byddai unrhyw ddrwgweithredwyr oddi fewn y grwp roedd yn ddyletswydd ar y lleill i fynd â nhw i’r [[Llys (cyfraith)|llys]].
Arweiniwyd y ‘gwaedd ac ymlid’ gan y Cwnstabliaid a fyddai’n cael ei ethol yn flynyddol gan ei gymdogion yn y pentrefi a threfi. Roedd hon yn swydd ddi-dâl ac arhosodd y dyletswyddau y r’un fath hyd nes y 19eg ganrif.
Llinell 18 ⟶ 16:
Ar lefel sirol roedd y Siryfion Sirol yn gyfrifol am blismona. Pendowyd hwy gan y Brenin a bydden nhw’n gyfrifol am drefnu’r ‘posse comitatus’ a fyddai’n dal y troseddwr os nad oedd y ‘gwaedd ac ymlid’ wedi llwyddo i wneud hynny.
Er bod ‘Cyfraith y Brenin’ wedi cael ei orfodi ar Gymru wedi Concwest [[Edward I, brenin Lloegr|Edward I]] roedd elfennau o [[Cyfraith Hywel|Gyfreithiau Hywel Dda]] yn parhau i fod yn rhan o system gyfreithiol Cymru. ‘Cyfraith y Brenin’ a ddefnyddiwyd mewn achosion troseddol ond roedd Cyfraithiau Hywel Dda yn cael eu defnyddio o hyd wrth brofi achosion sifil.<ref name=":6">{{Cite web|title=Gorfodi cyfraith a threfn cyn y 16eg ganrif - Gorfodi cyfraith a threfn - TGAU Hanes Revision|url=https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/zwktdxs/revision/1|website=BBC Bitesize|access-date=2020-03-27|language=en-GB}}</ref
=== Y Tuduriaid a Stiwartiaid ===
==== Ynadon Heddwch ====
Er bod swydd yr Ynadon Heddwch wedi cael ei sefydlu yn yr Oesoedd Canol rhoddwyd mwy o gyfrifoldebau iddynt yng nghyfnod y [[Tuduriaid]]. Daethant yn allweddol wrth weithredu cyfraith a threfn yn lleol ac ar lefel sirol. Fel arfer roedden nhw’n bobl bwysig yn eu cymuned fel tirfeddiannwr lleol a byddent yn gweithio’n ddi-dâl am yr anrhydedd o gael y swydd.
Byddai dyletswyddau eu gwaith yn cynnwys cyfrifoldeb am lywodraeth leol ac roeddent yn gyfrifol gynnal a chadw [[
Byddai’r ynadon yn cyfarfod mewn is-sesiynau a sesiynau chwarter lle byddent yn medru dedfrydu am mân droseddau ac yn nes ymlaen rhoddwyd y pŵer iddynt ddedfrydu ar droseddau mwy difrifol fel llofruddiaeth a gwrachyddiaeth yn y Sesiynau Chwarter. Roedd y troseddau mwyaf difrifol yn y categorïau hyn yn cael eu cyflwyno gerbron [[barnwr]] a rheithgor.
Yn nes ymlaen yng nghyfnod y Tuduriaid rhoddwyd pwerau iddynt arestio pobl ac fel [[ditectif]], cawsant yr awdurdod i gwestiynu pobl oedd yn cael eu hamau o droseddu. Yn nheyrnasiad [[Elisabeth I, brenhines Lloegr|Elisabeth I]] rhoddwyd mwy o gyfrifoldebau iddynt am sefydlu ac arolygu gwaith y tai cywiro ar gyfer y tlodion yn y plwyfi.<ref name=":6"
==== Cwnstabliaid a Gwylwyr ====
Llinell 41 ⟶ 39:
[[Delwedd:Henry_Fielding.png|bawd|Y barnwr Henry Fielding]]
Yn 1748 penodwyd [[Henry Fielding]] yn ynad yn ardal Bow Street yn Llundain. Sylweddolodd wrth i’r trefi gynyddu yn eu maint nad oedd y gwylwyr a chwnstabliaid yn medru ymdopi
gyda’r cynnydd mewn troseddau o ganlyniad i hynny. Nid oedd ganddo hyder yn y system blismona fel ag yr oedd hi. Penderfynodd felly ffurfio grŵp o chwech gwnstabliaid i’w helpu a enwyd yn nes ymlaen yn Rhedwyr Bow Street. Hyfforddwyd yn eu dyletswyddau ond nid oeddynt i ddefnyddio grym onibai i amddiffyn eu hunain.
Nid oeddent yn gwisgo iwnifform a’r unig arwydd eu bod yn swyddogion y gyfraith oedd bod ganddynt ffon gyda choron ar ei phen. Roeddent yn swyddogion llawn amser a thalwyd cyflog iddynt, ynghyd a rhan o unrhyw wobr ariannol.
Roedd Henry Fielding hefyd yn ddibynnol ar y gymuned i gael cymorth wrth ddal troseddwyr a byddai’n defnyddio hysbyebion yn y papurau newydd i helpu gyda’r gwaith hynny. Roeddent hefyd yn gwneud gwaith ditectif ac yn mynd i dai tafarn lleol i gael gwybodaeth am droseddwyr lleol.
▲Nid oeddent yn gwisgo iwnifform a’r unig arwydd eu bod yn swyddogion y gyfraith oedd bod ganddynt ffon gyda choron ar ei phen. Roeddent yn swyddogion llawn amser a thalwyd cyflog iddynt, ynghyd a rhan o unrhyw wobr ariannol.
▲Roedd Henry Fielding hefyd yn ddibynnol ar y gymuned i gael cymorth wrth ddal troseddwyr a byddai’n defnyddio hysbyebion yn y papurau newydd i helpu gyda’r gwaith hynny. Roeddent hefyd yn gwneud gwaith ditectif ac yn mynd i dai tafarn lleol i gael gwybodaeth am droseddwyr lleol.
Yn 1754 bu Henry farw ond roedd ei frawd John wedi ymuno gyda fe yn y gwaith ychydig flynyddoedd yn gynt. Cyflwynodd John agweddau eraill i waith Rhedwyr Bow Street. Ar ddechrau’r 1760au sefydlodd Batrol Ceffylau Bow Street er mwyn taclo problem cynyddol y [[Lleidr penffordd|lladron penffordd]] ar yr hewlydd o gwmpas Llundain ac mi ddatblygodd Bow Street i fod yn ganolfan wybodaeth. Rhan o’r gwaith yma oedd cyhoeddi yn 1786 papur newydd wythnosol o’r enw ''The Hue and Cry'', sef papur wythnosol a oedd yn dosbarthu manylion am droseddwyr neu eiddo oedd wedi ei ddwyn. Roedd Henry Fielding yn credu’n gryf mai gwaith y Rhedwyr oedd nid yn unig ymateb i droseddau a gyflawnwyd ond hefyd i atal troseddau rhag digwydd.
Roedd y ffaith fod y Llywodraeth wedi rhoi i ariannu Patrol Ceffyl Bow Street ac i’r papur wythnosol yn arwydd bod y Llywodraeth yn cymryd mwy o gyfrifoldeb am blismona a bu’r egwyddor yma yn ganolog i’r cam nesaf yn natblygiad plismona, sef sefydlu [[Heddlu Metropolitan]] yn 1829 dan arweinyddiaeth [[Robert Peel|Syr Robert Peel]], yr Ysgrifennydd Cartref ar y pryd.
Hefyd, roedd sefydliad Rhedywr Bow Street yn drobwynt pwysig yn hanes plismona gan ei bod yn gosod templad ar gyfer heddlu trefnus, cyflogedig y dyfodol. Serch hynny, roedd gwrthwynebiad i’w bodolaeth oherwydd nad oedd bobl eisiau gweld arian cyhoeddus, fel trethi, yn cael eu defnyddio i ariannu’r fenter. Credai rhai eraill hefyd bod yr heddlu yn amharu ar eu rhyddid.<ref name=":6"
▲Roedd y ffaith fod y Llywodraeth wedi rhoi i ariannu Patrol Ceffyl Bow Street ac i’r papur wythnosol yn arwydd bod y Llywodraeth yn cymryd mwy o gyfrifoldeb am blismona a bu’r egwyddor yma yn ganolog i’r cam nesaf yn natblygiad plismona, sef sefydlu [[Heddlu Metropolitan]] yn 1829 dan arweinyddiaeth [[Robert Peel|Syr Robert Peel]], yr Ysgrifennydd Cartref ar y pryd.
▲Hefyd, roedd sefydliad Rhedywr Bow Street yn drobwynt pwysig yn hanes plismona gan ei bod yn gosod templad ar gyfer heddlu trefnus, cyflogedig y dyfodol. Serch hynny, roedd gwrthwynebiad i’w bodolaeth oherwydd nad oedd bobl eisiau gweld arian cyhoeddus, fel trethi, yn cael eu defnyddio i ariannu’r fenter. Credai rhai eraill hefyd bod yr heddlu yn amharu ar eu rhyddid.<ref name=":6" /><br />
=== Y bedwaredd ganrif ar bymtheg ===
Llinell 65 ⟶ 59:
Yn y Senedd ym mis Gorffennaf 1829 pasiwyd Deddf Heddlu Llundain a sefydlwyd heddlu i fod yn gyfrifol am gadw cyfraith a threfn o fewn pymtheg milltir o ganol Llundain. Nid oedd dim awdurdod ganddynt tu hwnt i’r dalgylch hyn ac felly roedd Rhedwyr Bow Street yn parhau i blismona’r ardaloedd hynny. Nid oeddent yn cario arfau, ar wahan i bastwn, a gwisgent got las dywyll gyda botymau metel, trowsus glas a het uchel. Yn fuan iawn llysenwyd hwy yn ''Bobbies'' neu ''Peelers'' ar ôl Robert Peel. Roedd 11,700 yn aelodau o’r Heddlu Metropolitan erbyn 1882.
Dynodai sefydliad Heddlu’r Metrpolitan agwedd newydd y Llywodraeth tuag at ei rol mewn cadw cyfraith a threfn. Roedd yr arian a fuddsoddwyd gan y Llywodraeth wrth sefydlu Heddlu’r Metrpolitan yn Llundain yn dangos bod cynsail wedi ei osod, sef bod y wladwriaeth yn cymryd cyfrifoldeb am sut oedd ei thrigolion yn cael eu plismona.<ref name=":6"
==== Gweddill y deyrnas ====
Yn 1839 pasiwyd Deddf Heddlu Gwledig a roddodd yr hawl, ond nid gorfodaeth i siroedd sefydlu eu heddlu proffesiynol eu hunain. Nid oedd hon gorfodaeth Cymerodd Cymru fantais o’r ddeddf yn gyflym iawn, er gwaethaf rhywfaint o wrthwynebiad ar sail y cost a’r ofn y byddai’r heddlu newydd yn troi’n ysbïwyr ar y bobl fel yn [[Ffrainc]]. Roedd heddlu rhan amser gan Gymru yn rhai o’r trefi fel Merthyr a Hwlffordd er mai bach iawn oeddynt o ran nifer. Yn 1836 dim ond dau heddwas oedd yn [[Dinbych-y-pysgod|Ninbych y Pysgod]], saith yn [[Abertawe]] a phump yng [[Caerfyrddin|Nghaerfyrddin]]. Erbyn 1843 roedd pum sir wedi sefydlu heddlu. Doedd dim gorfodaeth ar y siroedd i sefydlu heddlu o dan deddf 1839 ond ar ôl pasio Deddf Heddlu Sir a Bwrdeisdref 1856 doedd dim dewis ganddynt.
Yn ôl Deddf Heddlu Sir a Bwrdeisdref 1856 roedd yn rhaid i bob sir a thref fawr sefydlu heddlu proffesiynol gyda gorsafoedd a chelloedd i gadw troseddwyr. Roedd llawer o’r prif gwnstabliaid newydd yn gyn-aelodau o’r fyddin ac roedd dylanwad y fyddin yn amlwg ar lifrai newydd yr heddlu.<ref>{{Cite book|title=Naid i Dragwyddoldeb|last=Parry|first=Glyn|publisher=Llyfrgell Genedlaethol Cymru|year=2001|isbn=|location=|pages=16}}</ref> Roedd Arolygwr Heddlu i gael eu penodi i bob sir gan yr Ysgrifennydd Cartref a gosodwyd canllawiau bod un heddwas i bob 1,000 o bobl.
==== Cymwysterau a dyletswyddau heddwas ====
Rhoddwyd ardal benodol, neu ‘bȋt’ i bob cwnstabl i’w cherdded. Rhaid oedd i bob cwnstabl fod o dan 35 oed, o leiaf 5’7” o daldra, yn gryf a ffit iawn ac yn medru darllen ac ysgrifennu. Prif amcan y gwaith oedd cadw’r heddwch a rhwystro troseddau ac roeddent yn gweithio saith diwrnod yr wythnos. O ran ariannu’r heddluoedd newydd yma, yn yr ardaloedd gwledig a threfol, roedd cyfraniadau yn dod oddi wrth y Llywodraeth ac o’r trethi lleol.<ref name=":6"
==== Ymateb i'r heddlu newydd ====
Llinell 79 ⟶ 73:
Bu llawer o ddadlau ynghylch effeithlonrwydd yr heddlu newydd. Ar y cychwyn roedd llawer o waith yr heddlu yn canolbwyntio ar adfer trefn ar y strydoedd drwy delio gyda
meddwdod, ymladd, begeriaid trafferthus a thawelu anghydfodau adeg etholiad, ffair neu marchnad. Yng nghefn gwlad roedd yr heddlu yn cadw llygad ar fannau lle roedd lladrata yn debygol o ddigwydd, er enghraifft, wrth gloddiau a chledrau ffyrdd. Byddent yn mynd â phobl, oedd yn cael eu chwilio gyda ieir, watsys neu eiddo arall a allent fod wedi eu dwyn, neu pobl oedd yn edrych yn amheus, i’r ddalfa. Roeddent hefyd yn cadw llygad allan am botsiars, a oedd yn drosedd gyffredin yn ardaloedd gwledig Cymru.
Cafodd yr heddllu newydd rai problemau wrth iddynt gael eu sefydlu. Ymddiswyddodd nifer oherwydd nad oeddent yn gallu ymdopi gyda’r gwaith, ac ymddiswyddodd eraill oherwydd torri rheolau’r heddlu. Cafodd rhai eraill eu diswyddo oherwydd methiant i adrodd troseddau, eraill yn cael eu diswyddo oherwydd ymweld gyda phuteindai ac eraill am yfed tra ar ddyletswydd. Er gwaethaf agwedd ddrwgdybus y cyhoedd tuag at yr heddlu ar y cychwyn, llwyddwyd i ennill ffydd trwch y boblogaeth yn yr heddlu disgybliedig, newydd.
<ref>{{Cite book|title=Naid i Dragwyddoldeb|last=Parry|first=Glyn|publisher=Llyfrgell Genedlaethol Cymru|year=2001|isbn=|location=|pages=16; 22}}</ref
==== Adrannau Arbenigol ====
Llinell 89 ⟶ 82:
'''1842''' – sefydlwyd cangen dditectif yn ''Scotland Yard'' sef adran dditectifs dillad arferol i’r heddlu
'''1878''' - sefydlwyd y CID (''Criminal Investigation Department'') sef Adran Ymholiadau i Droseddau y Metropolitan.
'''1884''' – Cangen Ymchwilio Arbennig (''Special Branch'') yn cael ei sefydlu oherwydd y bygythiad gan y Ffeniaid Gwyddelig gweriniaethol.
Llinell 98 ⟶ 91:
Yn 1869 cafodd Swyddfa Cofnodion Troseddol ei sefydlu er mwyn cadw cofrestr o droseddwyr, troseddau a gyflawnwyd a rhai oedd yn cael eu hamau o droseddu.<ref name=":6" />
Sefydlwyd hefyd y ''Police Gazette'' a gylchredai ddisgrifiadau manwl o droseddwyr cyson, ynghyd a manylion am eu troseddau blaenorol pan oeddent yn cael eu rhyddhau o’r carchar.
==== Gwaith y ditectif a ffotograffiaeth ====
[[Delwedd:W_Nicholas_(NLW_MS_23203B,_40r).jpg|bawd|Llun o troseddwr gan heddlu Sir Aberteifi, 1907]]
Erbyn tua diwedd y 19eg ganrif dechreuodd Heddlu’r Metropolitan ddefnyddio [[ffotograffiaeth]] yn gynyddol gyda’u gwaith drwy dynnu lluniau o’r troseddwyr. Defnyddiwyd ef hefyd i dynnu lluniau o’r safleoedd troseddu.<ref name=":6" />
Yn fuan wedi dyfeisio ffotograffiaeth yn 1839 sylweddolwyd bod ganddo sawl mantais. Gan ei fod yn ddull o gadw cofnodion cywir roedd yn ffordd rhagorol i gadw rheolaeth ar elfennau 'drwg' o fewn cymdeithas. Mor gynnar â'r 1840au ceir adroddiadau am yr heddlu yn defnyddio ffotograffiaeth yn Lloegr. Ond nid tan gwymp Commune Paris yn 1871 y cafodd ei defnyddio ar raddfa eang. Adnabyddwyd y gwrthryfelwyr oddi wrth eu ffotograffau er mwyn eu cipio a'u cosbi. Bu ffotograffwyr hefyd yn gweithio yn y carchardai yn tynnu lluniau o'r unigolion a arestiwyd ac erbyn yr 1880au roedd y 'gwep lun', neu'r ''mug shot'', wedi dod yn rhan arferol o waith yr heddlu.
Ond defnyddiwyd ffotograffiaeth nid yn unig i reoli elfennau 'drwg' cymdeithas ond hefyd fel ffordd i gadw cofnod ohonynt. Gwelodd y
Erbyn dechrau'r ugeinfed ganrif, roedd ffotograffiaeth yr heddlu wedi dod yn ffurf dderbyniol ar dystiolaeth. Fe'i defnyddiwyd i adnabod troseddwyr unigol, yn hytrach na 'theipiau troseddol', ac i ddogfennu a chofnodi'r fan lle'r oedd trosedd wedi digwydd. Roedd y technegau hyn yn cael eu defnyddio gan yr heddlu yng Nghymru ac roedd Sir Aberteifi ar ddiwedd y 19eg ganrif yn un o’r siroedd a ddefnyddiai’r dulliau hyn. Yn ogystal â disgrifiadau corfforol o'r carcharorion eu hunain a manylion am eu troseddau, mae cofnodion Cwnstaliaeth Sir Aberteifi yn cynnwys ffotograffau o'r rhai a ddedfrydwyd rhwng 1897 ac 1909 ynghyd ag ambell ffotograff o dystiolaeth neu leoliad trosedd.<ref>{{Cite web|title=Drwgweithredwyr {{!}} Llyfrgell Genedlaethol Cymru|url=https://www.llyfrgell.cymru/darganfod/oriel-ddigidol/llawysgrifau/cyfnod-modern/drwgweithredwyr#?c=&m=&s=&cv=&xywh=-359,0,4797,4079|website=www.llyfrgell.cymru|access-date=2020-03-27}}</ref
=== Yr 20fed ganrif ===
Llinell 117 ⟶ 110:
'''1919''' – sefydlwyd y ''Flying Squad'' gan Heddlu’r Metropolitan. Roedd hon yn adran a ddefnyddiai geir i ddelio gyda lladradau difrifol.
'''1946''' - sefydlwyd nifer o grwpiau arbenigol megis y Sgwad [[Cyffur
'''2006''' - cafodd yr adran Rheolaeth Gwrthdrefygol (S)15) ei sefydlu ac ers 1989 mae Adran Ymholiadau i Droseddau (CID), ditectifs mewn dillad arferol, gan bob heddlu ym Mhrydain.
Llinell 124 ⟶ 117:
'''1919''' – Menywod yn cael eu cyflogi am y tro cyntaf. Cyfyngwyd eu dyletswyddau i batrolio ar droed a delio gyda achosion yn ymwneud â phlant a menywod. Erbyn 1973 roedd
[[Delwedd:Keith_Palmer's_funeral_(006)_(cropped).jpg|bawd|[[Cressida Dick]], y fenyw gyntaf i fod yn Gomisiynydd Heddlu’r Metropolitan]]
menywod yn cael y r’un cyfrifoldebau a dyletswyddau â dynion oddi fewn y lluoedd heddlu.
'''1996''' – Pauline Clare oedd y fenyw gyntaf i gael ei phenodi yn Brif Gwnstabl. Penodwyd hi i’r swydd yn Heddlu [[Swydd Gaerhirfryn]].
'''2017''' – [[Cressida Dick]] yn cael ei phenodi fel y fenyw gyntaf i fod yn Gomisiynydd Heddlu’r Metropolitan.<ref name=":6"
==== Trafnidiaeth a Chyfathrebu ====
Llinell 139 ⟶ 132:
O ran dulliau cyfathrebu bu camau mawr yn y cyfeiriad yma hefyd gyda’r [[ffôn]] yn cael ei chyflwyno yn 1901, y [[radio]] yn 1910 a dechreuwyd ddefnyddio radio dwy ffordd mewn [[ceir]] yn 1934. Yn ystod y 1920au cyflwynodd yr heddlu flychau ffôn eu hunain ac yn y 1930au cyflwynwyd rhif argyfwng 999. Yn y 1960au roedd heddlu ar y ‘bȋt’ yn defnyddio radio dwy ffordd bersonol. Ers 2009 mae’r heddlu yng Nghymru yn defnyddio’r rhif 101 ar gyfer sefyllfaoedd nad sy’n argyfwng.<br />
==== Technoleg ====
Mae technoleg wedi bod yn hollbwysig i ddatblygiad yr heddlu yn yr
Mae cyfrifiaduron yn cael eu defnyddio ers y 1960au i gadw cofnodion a storio gwybodaeth am droseddau a throseddwyr. Mae hyn wedi rhwyddhau y broses o fonitro, gwirio, olrhain a chyfnewid gwybodaeth i’r heddlu.<ref name=":6" />
Llinell 154 ⟶ 147:
== Cyfeiriadau ==
<references />{{Wiciadur|{{lc:{{PAGENAME}}}}}}▼
[[Categori:Heddlu| ]]
[[Categori:Cyfiawnder]]
[[Categori:Cyfraith]]
[[Categori:Troseddeg]]
▲<references />{{Wiciadur|{{lc:{{PAGENAME}}}}}}
| |||