Môr Caspia: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
cychwyn dadegino |
ehangu a geirdarddiad |
||
Llinell 3:
Môr bychan neu lyn enfawr, wedi ei amgylchynu gan dir, yw '''Môr Caspia''' ([[Perseg]]: دریای خزر ''Daryā-ye Khazar'', [[Rwseg]]: Каспийское море). Dyma'r corff o ddŵr mewndirol mwya'r byd, ond ceir gahaniaeth barn: ei ystyried fel y llyn mwya'r byd neu fel môr. Saif mewn basn caeedig, hynny yw heb allanfa (neu 'fala') i'r dwr lifo ohono. Mae'n gorwedd rhwng Ewrop ac Asia; i'r dwyrain o'r [[Cawcasws (ardal)|Cawcasws]], i'r gorllewin o [[stepdir]] llydan [[Canolbarth Asia]], i'r de o wastadeddau ffrwythlon De Rwsia yn [[Dwyrain Ewrop|Nwyrain Ewrop]], ac i'r gogledd o Lwyfandir mynyddig [[Iran]] yng [[De-orllewin Asia]]. Mewn geiriau eraill, ceir pum gwlad o'i amgylch: [[Rwsia]], [[Casachstan]], [[Tyrcmenistan]], [[Iran]] ac [[Aserbaijan]]. Er gwaethaf ei enw, cyfrifir Môr Caspia fel arfer yn [[llyn]].
Mae ganddo arwynebedd o {{wikidata|properties|qualifier|references|normal+|best|Q5484|P2046|P585}} (ac eithrio'r morlyn hallt iawn o Garabogazköl) a chyfaint o {{wikidata|properties|qualifier|references|normal+|best|Q5484|P2234|P585}}, a halltedd o oddeutu 1.2% (12 g / l), tua thraean dŵr y môr ar gyfartaledd.<ref name="web1">{{cite web|url=http://www.caspianenvironment.org/newsite/Caspian-Background.htm|title=Caspian Sea – Background|year=2009|publisher=Caspian Environment Programme|archive-url=https://archive.is/20130703213331/http://www.caspianenvironment.org/newsite/Caspian-Background.htm|archive-date=3 Gorffennaf 2013|url-status=dead|access-date=11 Medi 2012}}</ref> Mae hyd y môr yn ymestyn bron i 1,200 [[cilomedr]] (750 [[milltir]]) o'r gogledd i'r de, gyda lled cyfartalog o 320 km (200 milltir).
[[Delwedd:Caspian Sea Khezershahr beach.jpg|bawd|dim|320px|Caspian Sea [[Khezeshahr]] beach]]
[[Delwedd:KaspischeZeeLocatie.png|bawd|dim|320px|Lleoliad Môr Caspia]]
[[Delwedd:Surikov1906.jpg|bawd|dim|320px|Stenka Razin (Vasily Surikov, 1906)]]
Y prif afonydd sy'n llifo iddo yw [[afon Folga]], [[afon Ural]], [[afon Terek]] ac [[afon Koera]]. Nid oes afon yn llifo allan ohono, felly mae'r dŵr yn hallt. Yn 2004, roedd lefel y dŵr 28 metr (92 troedfedd) yn is na lefel y môr. Mae lefel dŵr Môr Caspia ei hun wedi gostwng yn sylweddol yn y degawdau diwethaf, oherwydd cynnydd yn yr [[anweddiad]], lleihad yn y glawogydd ac effaith adeiladu [[argae]]au i gymeryd dŵr o'r Folga. Dechreuodd y cylch lefel y môr olaf gyda chwymp yn lefel y môr o 3m (10 tr) rhwng 1929 a 1977, ac yna codiad o 3m (10 tr) rhwng 1977 a 1995. Ers hynny mae osgiliadau llai wedi cymryd lle.<ref>{{cite web|url=http://www.caspage.citg.tudelft.nl/project.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110724171008/http://www.caspage.citg.tudelft.nl/project.html |archive-date=2011-07-24 |title=Welcome to the Caspian Sea Level Project Site |publisher=Caspage.citg.tudelft.nl |access-date=2010-05-17}}</ref> Amcangyfrifodd astudiaeth gan Academi Gwyddorau Azerbaijan fod lefel y môr yn gostwng mwy na chwe centimetr y flwyddyn oherwydd [[anweddiad]] cynyddol oherwydd y tymheredd yn codi a achosir gan [[newid hinsawdd]].<ref name="Nation-20190418" />
Ei brif fewnlif o ddŵr croyw yw afon hiraf Ewrop, sef y Volga, sy'n dod i mewn i'r llyn yn y pen gogleddol, bas. Mae dau fasn dwfn yn ffurfio ei barthau canolog a deheuol, sy'n arwain at wahaniaethau llorweddol mewn tymheredd, halltedd ac ecoleg. Mae gwely'r môr yn y de yn cyrraedd 1,023 m (3,356 tr - tua maint [[yr Wyddfa]]) o dan lefel y môr, sef yr ail isaf ar y Ddaear ar ôl [[Llyn Baikal]] (−1,180 m neu −3,870 tr). Cofnododd trigolion hynafol ei arfordir fod Môr Caspia fel cefnfor, yn ôl pob tebyg oherwydd ei halltrwydd a'i faint enfawr.
Mae Môr Caspia yn gartref i ystod eang o rywogaethau ac efallai ei fod yn fwyaf adnabyddus am ei ddiwydiannau [[cafiâr]] ac [[olew]]. Niweidiwyd ecoleg y llyn hwn gan lygredd o'r diwydiant olew hyn, ac i raddau llai, gan argaeau ar yr afonydd.
==Geirdarddiad==
Mae'r enw 'Caspian' yn debygol iawn o darddu o enw ar y Caspi, pobl hynafol a oedd yn byw i'r de-orllewin o'r môr yn [[Transcaucasia]]. Ysgrifennodd [[Strabo]] (a fu farw tua [[24 OC]]) mai "i wlad yr Albaniaid (Cawcasws Albania, nid gwlad Albania) y perthyn y diriogaeth o'r enw "Caspiane", a enwyd ar ôl y llwyth Caspia, fel yr oedd y môr hefyd; ond mae'r llwyth bellach wedi diflannu".<ref name="LPIran">''Iran'' (5th ed., 2008), gan Andrew Burke a Mark Elliott, [http://www.lonelyplanet.com/shop_pickandmix/previews/iran-5-history-preview.pdf tud. 28] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110607152838/http://www.lonelyplanet.com/shop_pickandmix/previews/iran-5-history-preview.pdf |date=2011-06-07 }}, Lonely Planet Publications, {{ISBN|978-1-74104-293-1}}</ref>
==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}
{{Rheolaeth awdurdod}}
[[Categori:Llynnoedd Aserbaijan|Caspia]]
[[Categori:Llynnoedd Casachstan|Caspia]]
| |||