Môr Caspia: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
ehangu a geirdarddiad |
Daearyddiaeth 2 |
||
Llinell 1:
{{Gwybodlen lle | math_o_le = Gwlad | enw_brodorol = <big>'''''Euskal Herria'''''</big> | suppressfields= llednentydd | map lleoliad = [[File:KaspischeZeeLocatie.png|270px]] }}
Môr bychan neu lyn enfawr, wedi ei amgylchynu gan dir, yw '''Môr Caspia''' ([[Perseg]]: دریای خزر ''Daryā-ye Khazar'', [[Rwseg]]: Каспийское море). Dyma'r corff o ddŵr mewndirol mwya'r byd, ond ceir gahaniaeth barn: ei ystyried fel y llyn mwya'r byd neu fel môr. Saif mewn basn caeedig, hynny yw heb allanfa (neu 'fala') i'r dwr lifo ohono. Mae'n gorwedd rhwng Ewrop ac Asia; i'r dwyrain o'r [[Cawcasws (ardal)|Cawcasws]], i'r gorllewin o [[stepdir]] llydan [[Canolbarth Asia]], i'r de o wastadeddau ffrwythlon De Rwsia yn [[Dwyrain Ewrop|Nwyrain Ewrop]], ac i'r gogledd o Lwyfandir mynyddig [[Iran]] yng [[De-orllewin Asia]]. Mewn geiriau eraill, ceir pum gwlad o'i amgylch: [[Rwsia]], [[Casachstan]], [[Tyrcmenistan]], [[Iran]] ac [[Aserbaijan]]. Er gwaethaf ei enw, cyfrifir Môr Caspia fel arfer yn [[llyn]].
Mae ganddo arwynebedd o {{wikidata|properties|qualifier|references|normal+|best|Q5484|P2046|P585}} (ac eithrio'r morlyn hallt iawn o Garabogazköl) a chyfaint o {{wikidata|properties|qualifier|references|normal+|best|Q5484|P2234|P585}}, a halltedd o oddeutu 1.2% (12 g / l), tua thraean dŵr y môr ar gyfartaledd.<ref name="web1">{{cite web|url=http://www.caspianenvironment.org/newsite/Caspian-Background.htm|title=Caspian Sea – Background|year=2009|publisher=Caspian Environment Programme|archive-url=https://archive.is/20130703213331/http://www.caspianenvironment.org/newsite/Caspian-Background.htm|archive-date=3 Gorffennaf 2013|url-status=dead|access-date=11 Medi 2012}}</ref> Mae hyd y môr yn ymestyn bron i 1,200 [[cilomedr]] (750 [[milltir]]) o'r gogledd i'r de, gyda lled cyfartalog o 320 km (200 milltir).
[[Delwedd:Caspian Sea Khezershahr beach.jpg|bawd|
[[Delwedd:Surikov1906.jpg|bawd|dim|320px|Stenka Razin (Vasily Surikov, 1906)]]▼
Y prif afonydd sy'n llifo iddo yw [[afon Folga]], [[afon Ural]], [[afon Terek]] ac [[afon Koera]]. Nid oes afon yn llifo allan ohono, felly mae'r dŵr yn hallt. Yn 2004, roedd lefel y dŵr 28 metr (92 troedfedd) yn is na lefel y môr. Mae lefel dŵr Môr Caspia ei hun wedi gostwng yn sylweddol yn y degawdau diwethaf, oherwydd cynnydd yn yr [[anweddiad]], lleihad yn y glawogydd ac effaith adeiladu [[argae]]au i gymeryd dŵr o'r Folga. Dechreuodd y cylch lefel y môr olaf gyda chwymp yn lefel y môr o 3m (10 tr) rhwng 1929 a 1977, ac yna codiad o 3m (10 tr) rhwng 1977 a 1995. Ers hynny mae osgiliadau llai wedi cymryd lle.<ref>{{cite web|url=http://www.caspage.citg.tudelft.nl/project.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110724171008/http://www.caspage.citg.tudelft.nl/project.html |archive-date=2011-07-24 |title=Welcome to the Caspian Sea Level Project Site |publisher=Caspage.citg.tudelft.nl |access-date=2010-05-17}}</ref> Amcangyfrifodd astudiaeth gan Academi Gwyddorau Azerbaijan fod lefel y môr yn gostwng mwy na chwe centimetr y flwyddyn oherwydd [[anweddiad]] cynyddol oherwydd y tymheredd yn codi a achosir gan [[newid hinsawdd]].<ref name="Nation-20190418" />
Ei brif fewnlif o ddŵr croyw yw afon hiraf Ewrop, sef y Volga, sy'n dod i mewn i'r llyn yn y pen gogleddol, bas. Mae dau fasn dwfn yn ffurfio ei barthau canolog a deheuol, sy'n arwain at wahaniaethau llorweddol mewn tymheredd, halltedd ac ecoleg. Mae gwely'r môr yn y de yn cyrraedd 1,023 m (3,356 tr - tua maint [[yr Wyddfa]]) o dan lefel y môr, sef yr ail isaf ar y Ddaear ar ôl [[Llyn Baikal]] (−1,180 m neu −3,870 tr). Cofnododd trigolion hynafol ei arfordir fod Môr Caspia fel cefnfor, yn ôl pob tebyg oherwydd ei halltrwydd a'i faint enfawr.
Mae Môr Caspia yn gartref i ystod eang o rywogaethau ac efallai ei fod yn fwyaf adnabyddus am ei ddiwydiannau [[cafiâr]] ac [[olew]]. Niweidiwyd ecoleg y llyn hwn gan lygredd o'r diwydiant olew hyn, ac i raddau llai, gan argaeau ar yr afonydd.
Llinell 16 ⟶ 15:
==Geirdarddiad==
Mae'r enw 'Caspian' yn debygol iawn o darddu o enw ar y Caspi, pobl hynafol a oedd yn byw i'r de-orllewin o'r môr yn [[Transcaucasia]]. Ysgrifennodd [[Strabo]] (a fu farw tua [[24 OC]]) mai "i wlad yr Albaniaid (Cawcasws Albania, nid gwlad Albania) y perthyn y diriogaeth o'r enw "Caspiane", a enwyd ar ôl y llwyth Caspia, fel yr oedd y môr hefyd; ond mae'r llwyth bellach wedi diflannu".<ref name="LPIran">''Iran'' (5th ed., 2008), gan Andrew Burke a Mark Elliott, [http://www.lonelyplanet.com/shop_pickandmix/previews/iran-5-history-preview.pdf tud. 28] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110607152838/http://www.lonelyplanet.com/shop_pickandmix/previews/iran-5-history-preview.pdf |date=2011-06-07 }}, Lonely Planet Publications, {{ISBN|978-1-74104-293-1}}</ref>
Ymhlith Groegiaid a Phersiaid mewn hynafiaeth glasurol hwn oedd "Cefnfor Hyrcania".<ref>[https://www.livius.org/ho-hz/hyrcania/hyrcania.html Hyrcania] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110604173748/https://www.livius.org/ho-hz/hyrcania/hyrcania.html |date=2011-06-04 }}. www.livius.org. Retrieved 2012-05-20.</ref>
Mae grwpiau ethnig Twrcaidd fel yr Azerbaijanis a Turkmeniaid yn cyfeirio ato gan ddefnyddio'r enw Khazar / Hazar:
yn Nhwrcmen: Hazar deňizi
yn [[Aserbaijaneg]]: Xəzər dənizi
mewn [[Tyrceg|Tyrceg modern]]: Hazar denizi.
Yn y rhain i gyd, mae'r ail air yn golygu "môr", ac mae'r gair cyntaf yn cyfeirio at y Khazars hanesyddol a oedd ag ymerodraeth fawr wedi'i lleoli i'r gogledd o Fôr Caspia rhwng y [[7g]] a'r [[10g]].
==Daearyddiaeth==
Rhennir y Caspian yn dri rhanbarth ffisegol gwahanol: y Caspian Gogleddol, Canol a Deheuol.<ref name="hooshang1">{{cite book|author=Hooshang Amirahmadi|title=The Caspian Region at a Crossroad: Challenges of a New Frontier of Energy and Development|url=https://books.google.com/books?id=zMQp4_Shq90C&pg=PA112|access-date=20 May 2012|year=2000|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-312-22351-9|pages=112–|archive-url=https://web.archive.org/web/20130528022143/http://books.google.com/books?id=zMQp4_Shq90C&pg=PA112|archive-date=28 Mai 2013|url-status=live}}</ref> Y ffin Gogledd-Ganol yw "Trothwy Mangyshlak", sy'n rhedeg trwy Ynys Chechen a Cape Tiub-Karagan. Y ffin Ganol-Ddeheuol yw Trothwy Apsheron, silff o darddiad tectonig rhwng cyfandir Ewrasia a gweddillion cefnforol, sy'n rhedeg trwy Ynys Zhiloi a Cape Kuuli.<ref>{{cite journal|author=Khain V.E. Gadjiev A.N. Kengerli T.N.|s2cid=129017738|title=Tectonic origin of the Apsheron Threshold in the Caspian Sea|journal=Doklady Earth Sciences|volume=414|issue=1|year=2007|pages=552–556|doi=10.1134/S1028334X07040149|bibcode=2007DokES.414..552K}}</ref><ref name="dumont1">{{cite book|author1=Henri J. Dumont|author2=Tamara A. Shiganova|author3=Ulrich Niermann|title=Aquatic Invasions in the Black, Caspian, and Mediterranean Seas|url=https://books.google.com/books?id=CFZqnCfulHwC|access-date=20 May 2012|year=2004|publisher=Springer|isbn=978-1-4020-1869-5|archive-url=https://web.archive.org/web/20130528030026/http://books.google.com/books?id=CFZqnCfulHwC|archive-date=28 Mai 2013|url-status=live}}</ref> Bae Garabogazköl yw cilfach ddwyreiniol halwynog y Caspia, sy'n rhan o Turkmenistan ac ar brydiau bu'n llyn ynddo'i hun oherwydd yr isthmws sy'n ei dorri i ffwrdd o'r Caspia.
Mae'r gwahaniaethau rhwng y tair rhan yn ddramatig. Mae'r Caspian Gogleddol yn cynnwys y silff Caspia yn unig, ac mae'n fas iawn, gyda llai nag 1% o gyfanswm cyfaint y dŵr a dyfnder cyfartalog o ddim ond 5–6 metr (16-20 tr). Mae'r môr yn amlwg yn dyfnhau tuag at y Caspian Canol, lle mae'r dyfnder ar gyfartaledd yn 190 metr (620 tr).<ref name="kost1">{{cite book|author=A. G. Kostianoi and A. Kosarev|title=The Caspian Sea Environment|url=https://books.google.com/books?id=C1ajCHzI9OEC|access-date=20 May 2012|year=2005|publisher=Birkhäuser|isbn=978-3-540-28281-5|archive-url=https://web.archive.org/web/20130528012336/http://books.google.com/books?id=C1ajCHzI9OEC|archive-date=28 Mai 2013|url-status=live}}</ref> Y Caspian Deheuol yw'r dyfnaf, gyda dyfnderoedd cefnforol o dros 1,000 metr (3,300 tr), yn sylweddol uwch na dyfnder moroedd rhanbarthol eraill, megis [[Gwlff Persia]]. Mae'r Caspian Canol a De yn cyfrif am 33% a 66% o gyfanswm cyfaint y dŵr.<ref name="dumont1"/> Mae rhan ogleddol Môr Caspia fel arfer yn rhewi yn y gaeaf, ac yn y gaeafau oeraf mae iâ yn ffurfio yn y de hefyd.<ref name="hooshang1"/> The northern portion of the Caspian Sea typically freezes in the winter, and in the coldest winters ice forms in the south as well.<ref>{{cite web|url=http://ann.az/en/?p=19304|title=News Azerbaijan|work=ann.az|access-date=9 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20130512051506/http://ann.az/en/?p=19304|archive-date=12 May 2013|url-status=live}}</ref>
===Ffurfiad===
Fel [[y Môr Du]], yr hyn sy'n weddill o'r Môr Paratethys hynafol yw'r Môr Caspia heddiw. Basalt cefnforol safonol yw gwely'r môr, ac nid gwenithfaen cyfandirol. Daeth fewndirol (''landlocked'') tua 5.5 miliwn o flynyddoedd yn ôl ([[CP]]) oherwydd codiad tectonig a chwymp yn lefel y môr. Yn ystod cyfnodau hinsoddol cynnes a sych, bu bron iddo sychu. Mae gwelyau anweddiad tebyg yn sail i [[Môr y Canoldir|Fôr y Canoldir]]. Oherwydd y mewnlif presennol o ddŵr croyw yn y gogledd, mae dŵr Môr Caspia bron yn ffres yn y gogledd, gan fynd yn fwy hallt tua'r de. Mae'n fwyaf halwynog ar lan [[Iran]], lle nad yw basn y dalgylch yn cyfrannu fawr o lif croyw.
==Cyfeiriadau==
| |||