Karakalpakstan: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

O tua 500 CC i 500 OC, roedd rhanbarth yr hyn sydd bellach yn Karakalpakstan yn ardal amaethyddol lewyrchus a gefnogwyd gan ddyfrhau helaeth.<ref name="Bolton">{{Cite book|title=Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus|last=Bolton|first=Roy|year=2009|publisher=Sphinx Fine Art|isbn=978-1-907200-00-7|page=54|url=https://books.google.com/books?id=ppFqRnZXNWsC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Roedd yn diriogaeth o bwysigrwydd strategol ac yn destun o ddadl ffyrnig. Cofnodwyd y bobl Karakalpak am y tro cyntaf, a arferai fod yn herwyr a physgotwyr crwydrol, gan dramorwyr yn yr 16eg ganrif. Rhoddwyd Karakalpakstan i [[Ymerodraeth Rwsia]] gan Khanate Khiva ym 1873.<ref name="Richardson">{{Cite book|title=Qaraqalpaqs of the Aral Delta|year=2012|publisher=Prestel Verlag|isbn=978-3-7913-4738-7|page=68}}</ref> O dan reol [[Yr Undeb Sofietaidd|Sofietaidd]], roedd y weriniaeth ymreolaethol yn ardal ymreolaethol yng [[Gwladwriaeth Ffederal, Sosialaidd, Sofietaidd Rwsia|Ngweriniaeth Sosialaidd Ffederal Sofietaidd Rwsia]] cyn dod yn rhan o [[Wsbecistan]] ym 1936.<ref name="Europa">{{Cite book|title=Eastern Europe, Russia and Central Asia|last=Europa Publications Limited|year=2002|publisher=Taylor & Francis|isbn=1-85743-137-5|page=536|url=https://books.google.com/books?id=EPP3ti4hysUC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Mae'n debyg bod y rhanbarth ar ei fwyaf llewyrchus yn y 1960au a'r 1970au, pan oedd dyfrhau o'r [[Amu Darya]] yn cael ei ehangu. Heddiw, fodd bynnag, mae draeniad y [[Môr Aral]] wedi golygu bod Karakalpakstan yn un o ranbarthau tlotaf Wsbecistan.<ref name="Mayhew">{{Cite book|title=Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan|last=Mayhew|first=Bradley|year=2007|publisher=[[Lonely Planet]]|isbn=978-1-74104-614-4|page=258|url=https://books.google.com/books?id=DwX-UTmC1GwC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Mae'r rhanbarth yn dioddef o sychder helaeth, yn rhannol oherwydd patrymau tywydd, ond hefyd yn bennaf oherwydd bod [[Sir Daria|afonydd Amu a Syr Darya]] yn cael eu hecsbloetio yn bennaf yn rhan ddwyreiniol y wlad. Mae methiannau cnydau wedi amddifadu tua 48,000 o bobl o’u prif ffynhonnell incwm ac mae prinder dŵr yfed wedi creu ymchwydd o glefydau heintus.<ref name="Thomas">{{Cite book|title=Warlords rising: confronting violent non-state actors|last=Thomas|first=Troy S.|last2=Kiser, Stephen D.|last3=Casebeer, William D.|year=2005|publisher=Lexington Books|isbn=0-7391-1190-6|pages=30, 147–148|url=https://books.google.com/books?id=sgkIZDGtD1IC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref>

Mae Karakalpakstan bellach yn anialwch yn bennaf ac mae yng ngorllewin Wsbecsitan ger y Môr Aral, yn rhan isaf basn [[Amu Darya]].<ref name="Batalden">{{Cite book|title=The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics|last=Batalden|first=Stephen K.|last2=Batalden, Sandra L.|year=1997|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=0-89774-940-5|page=187|url=https://books.google.com/books?id=WFjPAxhBEaEC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref><ref name="Thomas">{{Cite book|title=Warlords rising: confronting violent non-state actors|last=Thomas|first=Troy S.|last2=Kiser, Stephen D.|last3=Casebeer, William D.|year=2005|publisher=Lexington Books|isbn=0-7391-1190-6|pages=30, 147–148|url=https://books.google.com/books?id=sgkIZDGtD1IC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFThomasKiser,_Stephen_D.Casebeer,_William_D.2005">Thomas, Troy S.; Kiser, Stephen D.; Casebeer, William D. (2005). [https://books.google.com/books?id=sgkIZDGtD1IC&q=karakalpakstan ''Warlords rising: confronting violent non-state actors'']. Lexington Books. pp.&nbsp;30, 147–148. [[Rhif Llyfr Safonol Rhyngwladol|ISBN]]&nbsp;[[Arbennig: BookSources / 0-7391-1190-6|<bdi>0-7391-1190-6</bdi>]]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">3 March</span> 2012</span>.</cite></ref><ref name="Merkel">{{Cite book|title=The New Uranium Mining Boom: Challenge and Lessons Learned|last=Merkel|first=Broder|last2=Schipek, Mandy|year=2011|publisher=Springer|isbn=978-3642221217|page=128|url=https://books.google.com/books?id=ZrmhBB9jY00C&q=karakalpakstan&pg=PA127|access-date=2012-06-07}}</ref> Mae ganddo arwynebedd o 164,900&nbsp;km²<ref name="Roeder">{{Cite book|title=Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism|last=Roeder|first=Philip G.|year=2007|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-0-691-13467-3|pages=55, 67|url=https://books.google.com/books?id=XAItI5C_JPUC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> ac wedi'i amgylchynu gan anialwch. Mae [[Anialwch Kyzylkum|Anialwch Kyzyl Kum]] i'r dwyrain ac mae [[Anialwch Karakum]] i'r de. Mae llwyfandir creigiog yn ymestyn i'r gorllewin i [[Môr Caspia|Fôr Caspia]].<ref name="Bolton">{{Cite book|title=Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus|last=Bolton|first=Roy|year=2009|publisher=Sphinx Fine Art|isbn=978-1-907200-00-7|page=54|url=https://books.google.com/books?id=ppFqRnZXNWsC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBolton2009">Bolton, Roy (2009). [https://books.google.com/books?id=ppFqRnZXNWsC&q=karakalpakstan ''Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus'']. Sphinx Fine Art. p.&nbsp;54. [[Rhif Llyfr Safonol Rhyngwladol|ISBN]]&nbsp;[[Arbennig: BookSources / 978-1-907200-00-7|<bdi>978-1-907200-00-7</bdi>]]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">3 March</span>Mawrth 2012</span>.</cite></ref>

Mae Gweriniaeth Karakalpakstan yn ffurfiol, yn sofran ac yn rhannu [[Feto|pŵer feto]] dros benderfyniadau yn ei gylch ag Wsbecistan. Yn ôl y cyfansoddiad, mae'r berthynas rhwng Karakalpakstan ac Wsbecistan yn cael eu "rheoleiddio gan gytuniadau a chytundebau" ac mae unrhyw anghydfodau'n cael eu "setlo trwy gymod". Mae ei hawl i ddod yn annibynnol wedi'i gyfyngu gan bŵer feto deddfwrfa Wsbecistan dros unrhyw benderfyniad i ymwahanu.<ref name="Roeder">{{Cite book|title=Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism|last=Roeder|first=Philip G.|year=2007|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-0-691-13467-3|pages=55, 67|url=https://books.google.com/books?id=XAItI5C_JPUC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRoeder2007">Roeder, Philip G. (2007). [https://books.google.com/books?id=XAItI5C_JPUC&q=karakalpakstan ''Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism'']. [[Gwasg Prifysgol Princeton|Princeton University Press]]. pp.&nbsp;55, 67. [[Rhif Llyfr Safonol Rhyngwladol|ISBN]]&nbsp;[[Arbennig: BookSources / 978-0-691-13467-3|<bdi>978-0-691-13467-3</bdi>]]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">3 March</span> 2012</span>.</cite></ref> Mae erthygl 74, pennod XVII, Cyfansoddiad Wsbecistan, yn darparu: "Bydd gan Weriniaeth Karakalpakstan yr hawl i ymwahanu o Weriniaeth Uzbekistan ar sail [[refferendwm]] ledled y wlad a gynhelir gan bobl Karakalpakstan.".

Amcangyfrifir bod poblogaeth Karakalpakstan oddeutu 1.7 miliwn ac yn 2007 amcangyfrifwyd bod tua 400,000 o'r boblogaeth yn grŵp ethnig Karakalpak, 400,000 yn [[Wsbeciaid]] a 300,000 yn Casaciaid.<ref name="Mayhew">{{Cite book|title=Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan|last=Mayhew|first=Bradley|year=2007|publisher=[[Lonely Planet]]|isbn=978-1-74104-614-4|page=258|url=https://books.google.com/books?id=DwX-UTmC1GwC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMayhew2007">Mayhew, Bradley (2007). [https://books.google.com/books?id=DwX-UTmC1GwC&q=karakalpakstan ''Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan'']. [[Planet Unig|Lonely Planet]]. p.&nbsp;258. [[Rhif Llyfr Safonol Rhyngwladol|ISBN]]&nbsp;[[Arbennig: BookSources / 978-1-74104-614-4|<bdi>978-1-74104-614-4</bdi>]]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">3 March</span> 2012</span>.</cite></ref> Ystyr Karkalpak yw "Het ddu".<ref>{{Cite web|title=Karakalpak, Black Hat in Uzbekistan|url=https://joshuaproject.net/people_groups/12526/UZ|website=joshuaproject.net|access-date=2021-05-13|language=en|first=Joshua|last=Project}}</ref>  Ystyrir iaith Karakalpak yn agosach at [[Casacheg]] nag at [[Wsbeceg]]. Ysgrifennwyd yr iaith mewn [[Yr wyddor Gyrilig|Cyrillig]] wedi'i haddasu yn y cyfnod Sofietaidd ac mae wedi'i hysgrifennu yn yr wyddor Ladin ers 1996.[[Delwedd:Kyzyl-Kala_under_restoration_(cropped).jpg|bawd| Caer hynafol [[Kyzyl-Kala]] (1af-4edd ganrif OC), yn cael ei hadfer (2018). ]]Tyfodd y boblogaeth i 1.8 miliwn yn 2017. Y [[Cyfradd geni|gyfradd genedigaeth]] yw 2.19%: ganwyd oddeutu 39,400 o blant yn 2017. Bu farw bron i 8,400 o bobl yn yr un cyfnod. Y [[Cyfradd marwolaeth|gyfradd marwolaeth]] yw 0.47%. Y gyfradd twf naturiol yw 31,000, neu 1.72%.