Ffordd y Baltig: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Roedd '''Ffordd y Baltig''' neu'r '''Gadwyn Baltig''' (hefyd '''Cadwyn Rhyddid'''; <ref>{{Cite book|title=Central and East European Politics: From Communism to Democracy|first=Sharon L.|last=Wolchik|last2=Jane Leftwich Curry|url=https://books.google.com/books?id=ciKIBazTof8C&pg=PA238|page=238|publisher=Rowman & Littlefield|year=2007|isbn=978-0-7425-4068-2}}</ref> [[Estoneg]]: ''Balti kett''; [[Latfieg]]: ''Baltijas ceļš''; {{Iaith-lt|Baltijos kelias}}; {{Iaith-ru|Балтийский путь}} ''Baltiysky put'') yn brotest wleidyddol heddychlon a ddigwyddodd ar 23 Awst 1989. Ymunodd oddeutu dwy filiwn o bobl â'u dwylo i ffurfio cadwyn ddynol a rhychwantai 675 km ar draws y tair [[Gwledydd Baltig|gwlad Baltig]] - [[Estonia]], [[Latfia,]] a [[Lithwania]], a oedd ar y pryd ymhlith gweriniaethau cyfansoddol [[yr Undeb Sofietaidd]].

Deilliodd y protest mewn protestiadau "Diwrnod Rhuban Du" a gynhaliwyd yn ninasoedd y gorllewin yn yr 1980au. Roedd yn nodi hanner canmlwyddiant [[Cytundeb Molotov–Ribbentrop|Cytundeb Molotov-Ribbentrop]] rhwng yr Undeb Sofietaidd a'r [[Yr Almaen Natsïaidd|Almaen Natsïaidd]]. Rhannodd y cytundeb a'i brotocolau cyfrinachol [[Dwyrain Ewrop|Ddwyrain Ewrop]] yn [[Maes dylanwad|gylchoedd dylanwad]] ac arweiniodd at feddiannu'r gwledydd Baltig ym 1940. Trefnwyd y digwyddiad gan fudiadau o blaid annibyniaeth: Rahvarinne o Estonia, ffrynt Tautas yn Latfia, a Sąjūdis o Lithwania. Dyluniwyd y brotest i dynnu sylw byd-eang trwy ddangos awydd poblogaidd am annibyniaeth aca arddangosdangos undod ymhlith y tair gwlad. Fe’i disgrifiwyd fel ymgyrch gyhoeddusrwydd effeithiol, ac yn olygfa gyfareddol a syfrdanol yn emosiynol.<ref name="drei">{{Cite book|title=Latvia in Transition|first=Juris|last=Dreifelds|url=https://books.google.com/books?id=0d9svpuxozkC&pg=PA34|publisher=Cambridge University Press|year=1996|pages=34–35|isbn=0-521-55537-X}}</ref><ref>Anušauskas (2005), p. 619</ref> Roedd y digwyddiad yn gyfle i'r gweithredwyr Baltig roi cyhoeddusrwydd i'r deyrnasiad Sofietaidd a gosod cwestiwn annibyniaeth Baltig nid yn unig fel mater gwleidyddol, ond hefyd fel mater moesol. Ymatebodd yr awdurdodau Sofietaidd i'r digwyddiad gyda rhethreg ddwys, ond methwyd â chymryd unrhyw gamau adeiladol a allai bontio'r bwlch a oedd yn gwaethygu rhwng y gweriniaethau Baltig a gweddill yr Undeb Sofietaidd. Ar ôl saith mis o'r brotest, Lithwania oedd y weriniaeth Sofietaidd gyntaf i ddatgan annibyniaeth.

[[Delwedd:1989_08_23Šiauliai1Baltijos_kelias.jpg|bawd| ArddangosiadProtest Ffordd Baltig yn [[Šiauliai]]. Mae'r eirch wedi'u haddurno â baneri cenedlaethol Estonia, Latfia a Lithwania ac wedi'u gosod o dan faneri Sofietaidd a Natsïaidd.]]

Yng ngoleuni ''glasnost'' a ''perestroika'', roedd arddangosiadauprotestiadau stryd wedi bod yn cynyddu o ran poblogrwydd a chefnogaeth. Ar 23 Awst 1986, cynhaliwyd gwrthdystiadau Diwrnod Rhuban Du mewn 21 o ddinasoedd y gorllewin gan gynnwys [[Dinas Efrog Newydd|Efrog Newydd]], [[Ottawa]], [[Llundain]], [[Stockholm]], [[Seattle]], [[Los Angeles]], [[Perth, Gorllewin Awstralia|Perth]], a [[Washington, D.C.|Washington, DC]] i ddwyn sylw ledled y byd i droseddau hawliau dynol gan yr Undeb Sofietaidd. YnYm 1987, cynhaliwyd protestiadau Diwrnod y Rhuban Du mewn 36 o ddinasoedd gan gynnwys [[Vilnius]], Lithwania. Cynhaliwyd protestiadau yn erbyn Cytundeb Ribbentrop Molotov hefyd yn Tallinn a Riga ym 1987. Ym 1988, am y tro cyntaf, cymeradwywyd protestiadau o'r fath gan yr awdurdodau Sofietaidd ac ni wnaethant ddod i ben mewngydag arestiadau.<ref name="dej">{{Cite news|first=Mary|last=Dejevsky|title=Baltic Groups Plan Mass Protest; Latvia, Lithuania and Estonia's Struggle for Independence|work=The Times|date=23 August 1989}}</ref> Cynlluniodd yr actifyddionymgyrchwyr brotest arbennig o fawr ar gyfer hanner canmlwyddiant Cytundeb Molotov-Ribbentrop ym 1989. Nid yw'n eglur pryd a chan bwy y datblygwyd y syniad o gadwyn ddynol. Mae'n ymddangos bod y syniad wedi'i gynnig yn ystod cyfarfod tairochrog yn [[Pärnu]] ar 15 Gorffennaf.<ref>Anušauskas (2005), p. 617</ref> Llofnodwyd cytundeb swyddogol rhwng gweithredwyr y Baltig yn Cēsis ar 12 Awst. Cymeradwyodd awdurdodau’r Blaid Gomiwnyddol leol y brotest.<ref name="dobbs">{{Cite news|title=Baltic States Link in Protest 'So Our Children Can Be Free'; 'Chain' Participants Decry Soviet Takeover|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|work=The Washington Post|date=24 August 1989}}</ref> Ar yr un pryd roedd sawl deiseb wahanol, oedd yn gwadu meddiannaeth Sofietaidd, yn casglu cannoedd ar filoedd o lofnodion.<ref name="imse27">{{Cite news|title=Baltic Residents Make Bold New Push For Independence|first=Ann|last=Imse|date=27 August 1989|agency=Associated Press|url=https://news.google.com/newspapers?id=TdkVAAAAIBAJ&pg=5034,8416862}}</ref>

Mapiodd y trefnwyr y gadwyn allan, gan ddynodi lleoliadau penodol i ddinasoedd a threfi penodol i sicrhau y byddai'r gadwyn yn ddi-dor. Darparwyd reidiauteithiau bws am ddim i'r rheini nad oedd ganddynt gludiant arall.<ref name="a100">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA100 p. 100]</ref> Ymledodd y paratoadau ledled y wlad, gan fywiogi'r boblogaeth wledig a oedd heb ei datgelu o'r blaen.<ref name="a78">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA78&as_brr=3&client=firefox-a#v=onepage&f=false p. 78]</ref> Ni chaniataodd rhai cyflogwyr i weithwyr gymryd y diwrnod i ffwrdd o'r gwaith (cwympodd 23 Awst ar ddydd Mercher), tra bod eraill yn noddi'r reidiauteithiau bws. Ar ddiwrnod y digwyddiad, fe wnaeth darllediadau radio arbennig helpu i gydlynu'r ymdrech.<ref name="dobbs"/> Cyhoeddodd Estonia wyliau cyhoeddus.<ref name="lod2m">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=More than Two Million Join Human Chain in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=23 August 1989}}</ref>

Cyhoeddodd y mudiadau o blaid annibyniaeth ddatganiad ar y cyd i'r byd a'r gymuned Ewropeaidd yn enw'r brotest. Condemniodd y datganiad Gytundeb Molotov-Ribbentrop, gan ei alw’n weithred droseddol, ac anogodd ddatganiad bod y cytundeb yn “ddi-rym o’r eiliad o arwyddo." <ref name="fax">{{Cite web|url=http://www.balticway.net/uploads/LV_written_docs/BalticWayfax%20(3).pdf|title=The Baltic Way|date=17 August 1989|publisher=Estonian, Latvian and Lithuanian National Commissions for UNESCO|access-date=20 August 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110723022811/http://www.balticway.net/uploads/LV_written_docs/BalticWayfax%20(3).pdf|archivedate=23 July 2011}}</ref> Dywedodd y datganiad fod cwestiwn y Baltig yn "broblem [[hawliau dynol]] anymarferol" gan gyhuddo'r gymuned Ewropeaidd o "safonau dwbl" a throi llygad dall at "gytrefi olaf oes Hitler-Stalin." Ar ddiwrnod y brotest, cyhoeddodd ''Pravda'' olygyddol o'r enw "Only the Facts." Roedd yn gasgliad o ddyfyniadau gan weithredwyr o blaid annibyniaeth gyda'r bwriad o ddangos natur gwrth-Sofietaidd annerbyniol eu gwaith. <ref name="s67">Senn (1995), p. 67</ref><gallery widths="250" heights="180" class="center">

Cysylltodd y gadwyn y tair prifddinas Baltig - [[Vilnius]], [[Riga]], a [[Tallinn]]. Roedd yn rhedeg o Vilnius ar hyd priffordd yr A2 trwy Širvintos ac Ukmergė i [[Panevėžys]], yna ar hyd y Via Baltica trwy Pasvalys i Bauska yn Latfia a thrwy Iecava a Ķekava i [[Riga]] (priffordd Bauska, stryd Ziepniekkalna, stryd Mūkusalas, pont Stone, Kaļķuas, stryd Brļķī, stryd) ac yna ar hyd ffordd A2, trwy Vangaži, Sigulda, Līgatne, Mūrnieki a Drabeši, i Cēsis, oddi yno, trwy Lode, i [[Valmiera]] ac yna trwy Jēči, Lizdēni, {{Interlanguage link|Rencēni|et}}, Oleri, Rūjiena ac Ķoņi i dref Estoneg Karksi-Nuia ac oddi yno trwy Viljandi, Türi a Rapla i Tallinn. <ref>{{Cite web|url=http://www.ltfmuz.lv/files/Iepirkums_tfm_m-ksliniecisk-_risin-juma_realiz-cija2.doc|title=Archived copy|access-date=2013-07-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131226203109/http://www.ltfmuz.lv/files/Iepirkums_tfm_m-ksliniecisk-_risin-juma_realiz-cija2.doc|archivedate=2013-12-26}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.balticway.net/|title=The Baltic Way|access-date=10 Gorffennaf 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130725034900/http://www.balticway.net/|archivedate=25 July 2013}}</ref> Cysylltodd yry arddangoswyrprotestwyr ddwylo'n heddychlon am 15 munud am 19:00 amser lleol (16:00 GMT ). <ref name="conr"/> Yn ddiweddarach, cynhaliwyd nifer o gynulliadau a phrotestiadau lleol. Yn Vilnius, ymgasglodd tua 5,000 o bobl yn Sgwâr yr Eglwys Gadeiriol, gan ddal canhwyllau a chanu caneuon cenedlaethol, gan gynnwys ''Tautiška giesmė''.<ref name="imse">{{Cite news|first=Ann|last=Imse|title=Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule|agency=Associated Press|date=23 August 1989}}</ref> Mewn man arall, roedd offeiriaid yn cynnal offerennau neu'n canu clychau eglwys. Ymgasglodd arweinwyr Ffryntiau Poblogaidd Estonia a Latfia ar y ffin rhwng eu dwy weriniaeth ar gyfer seremoni angladd symbolaidd, lle cafodd croes ddu anferth ei rhoi ar dân.<ref name="reuters">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=More than Two Million Join Human Chain in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=23 Awst 1989}}</ref> Daliodd y protestwyr ganhwyllau a baneri cenedlaethol cyn y rhyfel wedi'u haddurno â rhubanau du er cof am ddioddefwyr y terfysgaeth Sofietaidd: Brodyr y Goedwig, alltudion i [[Siberia]], carcharorion gwleidyddol, a "gelynion y bobl."<ref>{{Cite news|title=Huge Protest 50 Years After Soviet Seizure|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|date=24 August 1989|publisher=The San Francisco Chronicle}}</ref>

Yn Sgwâr Pushkin, Moscow, cyflogwyddefnyddiwyd rhengoedd o heddlu terfysg arbennig pan geisiodd ychydig gannoedd o bobl lwyfannu gwrthdystiad cydymdeimlad. Dywedodd TASS fod 75 yn cael eu cadw yn y ddalfa am dorri heddwch, mân fandaliaeth, a throseddau eraill. <ref>{{Cite news|first=Ann|last=Imse|title=Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule|agency=Associated Press|date=23 August 1989}}</ref> Protestiodd tua 13,000 yng Ngweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Moldafia a gafodd ei effeithio hefyd gan y protocol cudd.<ref name="lod">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=Human Chain Spanning: Soviet Baltics Shows Nationalist Feeling|publisher=[[Reuters News]]|date=23 August 1989}}</ref> Cynhaliwyd gwrthdystiad gan émigréémigrés yo'r Baltig a [[Almaenwyr|chydymdeimlwyrchefnogwyr yro'r Almaen]] o flaen llysgenhadaeth y Sofietiaid yn [[Bonn]], [[Gorllewin yr Almaen|Gorllewin yr Almaen ar y]] pryd.

Mae'r mwyafrif o amcangyfrifon o nifer y cyfranogwyr yn amrywio rhwng miliwn a dwy filiwn. Adroddodd [[Reuters|Reuters News]] y diwrnod canlynol bod tua 700,000 o Estoniaid a 1,000,000 o Lithwaniaid wedi ymuno â'r protestiadau.<ref name="lod"/> Amcangyfrifodd Ffrynt Boblogaidd Latfia bresenoldeb o 400,000.<ref>{{Cite news|title=Pravda chides Baltic activists|agency=Associated Press|date=24 August 1989|publisher=[[Tulsa World]]}}</ref> Cyn y digwyddiad, roedd y trefnwyr yn disgwyl presenoldeb o 1,500,000 allan o'r tua 8,000,000 o drigolion y tair gwlad. Roedd disgwyliadau o'r fath yn rhagweld y byddai 25-30% yn pleidleisio ymhlith y boblogaeth frodorol.<ref name="a78">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA78&as_brr=3&client=firefox-a#v=onepage&f=false p. 78]</ref> Yn ôl y niferoedd swyddogol Sofietaidd, a ddarparwyd gan TASS, roedd 300,000 o gyfranogwyr yn Estonia a bron i 500,000 yn Lithwania.<ref name="imse"/> Er mwyn gwneud y gadwyn yn bosibl yn gorfforol, roedd angen presenoldeb oddeutu 200,000 o bobl ym mhob gwladwriaeth.<ref>{{Cite news|first=Peter|last=Conradi|title=Hundreds of Thousands to Demonstrate in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=18 Awst 1989}}</ref> Dangosodd lluniau fideo a gymerwyd o awyrennau a hofrenyddion linell bron yn barhaus o bobl ledled cefn gwlad.<ref name="nyt"/><gallery widths="250px" heights="180px" class="center">

Helpodd y gadwyn ddynol i roi cyhoeddusrwydd i achos y Baltig ledled y byd ac roedd yn symbol o undod ymhlith pobloedd y Baltig.<ref>{{Cite book|title=Estonia: Return to Independence|first=Rein|last=Taagepera|url=https://books.google.com/books?id=kQETYU_m6O0C&pg=PA156|page=157|publisher=Westview Press|year=1993|isbn=0-8133-1703-7|series=Westview Series on the Post-Soviet Republics}}</ref> Ymledodd delwedd gadarnhaol y Chwyldro Canu di-drais ymhlith y cyfryngau gorllewinol.<ref>{{Cite book|title=The Latvians: A Short History|first=Andrejs|last=Plakans|page=174|url=https://books.google.com/books?id=Ad3-xvwdjE4C&pg=PA174|publisher=Hoover Press|year=1995|isbn=0-8179-9302-9|series=Studies of Nationalities}}</ref> Defnyddiodd yr actifyddionymgyrchwyr, gan gynnwys Vytautas Landsbergis, yr amlygiad cynyddol i leoli'r ddadl dros annibyniaeth Baltig fel cwestiwn moesol, ac nid gwleidyddol yn unig: byddai adennill annibyniaeth yn adfer cyfiawnder hanesyddol a datodiad Staliniaeth.<ref>{{Cite news|title=Baltics Call Soviet Annexation a 'Crime,' Equate Hitler, Stalin|first=Andrew|last=Katell|date=22 August 1989|agency=Associated Press}}</ref><ref>Senn (1995), p. 155</ref> Roedd yn ddigwyddiad emosiynol, gan gryfhau'r penderfyniad i geisio annibyniaeth. Amlygodd y brotest fod y symudiadau o blaid annibyniaeth, a sefydlwyd union flwyddyn o’r blaen, yn dod yn fwy pendant a radical: fe wnaethant symud o fynnu mwy o ryddid o Moscow i annibyniaeth lawn.<ref name="nyt"/>

Ym mis Rhagfyr 1989, derbyniodd Cyngres Dirprwyon y Bobl a lofnododd [[Mikhail Gorbachev]] yr adroddiad gan gomisiwn Yakovlev yn condemnio protocolau cyfrinachol Cytundeb Molotov-Ribbentrop.<ref>Senn (1995), p. 78</ref> Ym mis Chwefror 1990, cynhaliwyd yr etholiadau democrataidd rhydd cyntaf i'r Goruchaf SofietiaidSofiet ym mhob un o'r tair gwlad ac enillodd ymgeiswyr o blaid annibyniaeth fwyafrifoedd. Ar 11 Mawrth 1990, o fewn saith mis i Ffordd y Baltig, daeth Lithwania y wladwriaeth Sofietaidd gyntaf i ddatgan annibyniaeth. Cydnabuwyd annibyniaeth y tair gwlad gan y mwyafrif o wledydd y gorllewin erbyn diwedd 1991.

Roedd y brotest hon yn un o'r cadwyni dynol di-dor cynharaf a hiraf mewn hanes. Yn ddiweddarach, trefnwyd cadwyni dynol tebyg mewn llawer o wledydd a rhanbarthau Dwyrain Ewrop yr [[Yr Undeb Sofietaidd|Undeb Sofietaidd]] ac, yn fwy diweddar, yn [[Taiwan]] (228 Rali Law yn Llaw) a [[Catalwnia|Chatalwnia]] (Ffordd Catalwnia). Ar 30 mlynedd ers sefydluwedi'r Ffordd Baltig, {{Convert|30|mi}} ffurfiwyd cadwyn ddynol o'r enw Ffordd Hong Kong yn ystod protestiadau 2019–20 Hong Kong, 30 milltir o hyd.<ref name="msn23aug2019">{{Cite web|url=https://www.msn.com/en-us/news/world/hong-kong-emulates-a-human-chain-that-broke-soviet-rule/ar-AAGezM2|title=Hong Kong emulates a human chain that broke Soviet rule|first=Adam|last=Rasmi|website=MSN|date=23 August 2019}}</ref> Ychwanegwyd dogfennau'n cofnodi hanes Ffordd y Baltig at [[Memory of the World Register|CofrestrGofrestr Cof y Byd]] gan [[UNESCO]] yn 2009 i gydnabod eu gwerth yn dogfennu hanes.<ref>{{Cite web|title=Thirty-Five Documentary Properties Added to UNESCO's Memory of the World Register|url=http://www.artdaily.org/index.asp?int_sec=2&int_new=32399|publisher=ArtDaily.org|access-date=31 July 2009}}</ref> <ref name="mow">{{Cite web|title=The Baltic Way – Human Chain Linking Three States in Their Drive for Freedom|url=http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=26920&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|date=2009-07-31|publisher=UNESCO Memory of the World Programme|access-date=2009-12-14}}</ref>

* [https://web.archive.org/web/20110722151650/http://fondas.lrt.lt/Media/ItemReview.aspx?ItemId=9434 Mae lluniauLluniau o'r Ffordd Baltig] gyda thrac sain y gân annibyniaeth Baltig dairieithog ''yn Deffro''