Achadh an Dá Chora: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Mae '''Achadh an Dá Chora''' ([[Saesneg]] ''Charlemont'' yn [[Pentref|bentref]] bychan yn [[Swydd Armagh]] [[Gogledd Iwerddon|, Gogledd Iwerddon]].<ref>{{Cite web|title=Place Names NI - Charlemont, County Armagh|url=http://www.placenamesni.org/resultdetails.php?entry=10059|website=www.placenamesni.org|access-date=2021-06-14}}</ref> Saif ar lan ddeheuol An Abhainn Dubh (''Blackwater River''), bum milltir i'r gogledd-orllewin o ddinas [[Armagh|Ard Mhacha]]. Mae Pont Achadh an Dá Chora yn ei chysylltu â phentref cyfagos [[An Mhaigh]] (Moy), [[Swydd Tyrone]]. Roedd ganddo boblogaeth o 109 o bobl (52 o aelwydydd) yng Nghyfrifiad 2011. <ref>{{Cite web|title=2011 Census - Table Lookups|url=https://www.nisra.gov.uk/publications/2011-census-table-lookups|website=Northern Ireland Statistics and Research Agency|date=2017-01-05|access-date=2021-06-14|language=en}}</ref>

Mae'r enw Gwyddelig Achadh an Dá Chora yn golygu "cae'r ddau [[Cored|gored]]". Mae'r enw Saesneg Charlemont er anrhydedd i Charles Blount, 8fed Barwn Mountjoy, a adeiladodd bont a chaer yma ym 1602 er mwyn amddiffyn dyffryn An Abhainn Dubh yn erbyn yr Iarll Tyrone gwrthryfelgar. <ref>{{Cite journal|title=The Cockpit of Ulster: War Along the River Blackwater, 1593–1603|last=O'Neill|first=James|publisher=Ulster Archaeological Society|journal=Ulster Journal of Archaeology|volume=72|date=2013–14|page=194}}</ref> Daeth Syr Toby Caulfeild yn llywodraethwr y gaer y flwyddyn ganlynol. <ref name=":0" /> Erbyn 1611, roedd trefgordd wedi tyfu i fyny o amgylch y gaer, "wedi'i ailgyflenwi â llawer o drigolion Saesnig a Gwyddelig, sydd wedi adeiladu tai da." Fe'i hymgorfforwyd fel bwrdeistref ym 1613. <ref name=":0">{{Cite journal|title=Towns in the Ulster Plantation|last=Hunter|first=R. J.|date=1971|publisher=Liverpool University Press|journal=Studia Hibernica|volume=11|pages=66–68|jstor=20495983}}</ref>

Cadwodd Caer Charlemont ei arwyddocâd milwrol ar ôl i Wrthryfel Tyrone ddod i ben. Ailadeiladodd Caulfeild yr amddiffynfeydd ym 1622, gan ychwanegu tŷ llywodraethwr tri llawr. Ar ddechrau Gwrthryfel 1641, cymerwyd y gaer gan Syr Phelim O'Neill mewn ymosodiad annisgwyl. Gwnaed nifer o ymdrechion i'w ail-gipio, ond er gwaethaf ymdrechion y Brenhinwyr a'r [[Cyfamodwyr (yr Alban)|Cyfamodwyr]], arhosodd yn nwylo O'Neill tan 1650, pan wnaeth llu Cromwell ei ddiorseddu ar ôl gwarchae gwaedlyd. <ref name=guide>{{cite web|title=Charlemont Fort: A Brief Guide|last1=O'Neill|first1=James|last2=Logue|first2=Paul|url=http://www.history-armagh.org/dox/210420110978.pdf|publisher=History Armagh|access-date=14 Mehefin 2021}}</ref>

Ym 1664, gwerthodd William Caulfeild Caer Charlemont i'r goron am y swm o £3500. <ref>{{ODNBweb|title=Caulfeild, William, first Viscount Charlemont}}</ref> Gosododd Iago II Teig O'Regan fel llywodraethwr ar y gaer ym 1689, a threuliodd noson yma ar ei ffordd i Warchae Derry . Daeth dan warchae eto yn 1690 pan gyrhaeddodd Marshal Schomberg, gan orfodi O'Regan i ildio iddo. <ref name=guide/>

Parhaodd Caer Charlemont i gynnal garsiwn trwy gydol y [[18fed ganrif]], ond gwanhaodddaeth eiyn llai ddefnyddioldebdefnyddiol wedi hynny a thynnodd y llywodraeth y garsiwn olaf yn ôl ym 1856. Ym 1859 fe'i gwerthwyd i Iarll Charlemont am £12,884 5s. <ref name=guide/> gan adael dim ond y porthdy yn sefyll. Mae'r porthdy yn dal i sefyll hyd heddiw.

Ar 15 Mai 1976, lansiodd Llu Wirfoddolwyr Ulster (yr UVF) ddau ymosodiad ar dafarndai yn Achadh an Dá Chora. Gadawodd ymosodiad bom ar Clancy's BarLladdwyd dri sifiliad [[Yr Eglwys Gatholig Rufeinig|Catholig]] yn farwyr ymosodiad bom ar Clancy's Bar: Felix Clancy, 54 oed, Sean O'Hagan, 22 oed, a Robert McCullough, 41 oed. <ref>{{Cite web|title=Northern Ireland|website=House of Commons Hansard (17 May 1976 vol 911 cc 957-64)|url=http://hansard.millbanksystems.com/commons/1976/may/17/northern-ireland|access-date=14 Mehefin 2021}}</ref> Yn fuan wedi hynny, arweiniodd ymosodiad gwn ar yr Eagle Bar gerllaw at farwolaeth sifiliaid Catholig arall: Frederick McLoughlin, 49 oed, bythefnos yn ddiweddarach. <ref>{{Cite web|title=Sutton Index of Deaths, 1976|website=Conflict Archive on the Internet (CAIN)|url=http://cain.ulst.ac.uk/sutton/chron/1976.html|access-date=4 December 2011}}</ref> Cafwyd milwr [[Catrawd Amddiffyn Wlster|Catrawd Amddiffyn Ulster (yr UDR)]] yn euog yn ddiweddarach am gymryd rhan yn yr ymosodiadau, oedd wedi cael eu cysylltu â'r " gang Glenanne ". <ref>{{Cite book|title=REPORT OF THE INDEPENDENT INTERNATIONAL PANEL ON ALLEGED COLLUSION IN SECTARIAN KILLINGS IN NORTHERN IRELAND|last=Cassel|first=Douglass|publisher=Center for Civil and Human Rights Notre Dame Law School|year=2006|location=Notre Dame, Indiana USA|pages=25|url=https://web.archive.org/web/20110610155220/http://www.patfinucanecentre.org/sarmagh/collusion.pdf}}</ref>