Tsieina: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Y rhan agoriadol + geirdarddiad |
Hanes |
||
Llinell 12:
Dioddefodd [[Brenhinllin Qing]] yn drwm dan ormes imperialaeth tramor, negis Lloegr. Dyma linach olaf Tsieina, a sail tiriogaethol ar gyfer y Tsieina fodern. Cwympodd brenhiniaeth Tsieineaidd ym 1912 gyda [[Chwyldro 1911]], pan ddisodlodd [[Gweriniaeth Tsieina|Gweriniaeth Tsieina (ROC)]] [[Brenhinllin Qing]]. Ymosododd [[Ymerodraeth Japan]] ar Tsieina yn ystod yr [[Ail Ryfel Byd]].
Yn 1948 arweiniodd [[Rhyfel Cartref Tseina]] at rannu tiriogaethau pan sefydlodd [[Plaid Gomiwnyddol Tsieina|Plaid Gomiwnyddol Tseiniaidd]] (CCP), dan arweiniad [[Mao Zedong]], Weriniaeth Pobl Tsieina ar dir mawr Tsieina tra enciliodd Kuomintang dan arweiniad llywodraeth ROC i ynys Taiwan.{{Efn|The KMT solely governed the island until its transition to democracy in 1996.|name=|group=}} Yn 2021 roedd y PRC a'r ROC ill dau'n honni mai nhw yw unig lywodraeth gyfreithlon Tsieina, gan arwain at anghydfod parhaus hyd yn oed ar ôl i'r [[Y Cenhedloedd Unedig|Cenhedloedd Unedig]] gydnabod y PRC fel y llywodraeth sqyddogol.
Llinell 30 ⟶ 29:
{{Prif|Hanes Tsieina}}
=== Cynhanes ===
[[Delwedd:National_Museum_of_China_2014.02.01_14-43-38.jpg|de|bawd| Crochenwaith 10,000 mlwydd oed, diwylliant Ogof Xianren (18000-7000 BCE)]]
Ceir tystiolaeth archeolegol sy'n awgrymu bod [[Hominidae|hominidau]] cynnar yn byw yn Tsieina 2.25 miliwn o flynyddoedd yn ôl (CP). <ref>{{Cite web|url=https://archive.archaeology.org/0001/newsbriefs/china.html|title=Early Homo erectus Tools in China|last=Ciochon|first=Russell|last2=Larick|first2=Roy|date=1 January 2000|publisher=Archaeology (magazine)|access-date=30 November 2012}}</ref> Darganfuwyd ffosiliau hominid [[Homo erectus pekinensis|Dyn Peking]] ([[Homo erectus pekinensis]]), ''[[Homo erectus]]'' a ddefnyddiai dân, <ref>{{Cite web|url=http://www.unesco.org/ext/field/beijing/whc/pkm-site.htm|title=The Peking Man World Heritage Site at Zhoukoudian|publisher=UNESCO|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160623160018/http://www.unesco.org/ext/field/beijing/whc/pkm-site.htm|archivedate=23 June 2016|access-date=6 March 2013}}</ref> mewn ogof yn Zhoukoudian ger [[Beijing]]; dyddiwyd y gweddillion yma i rhwng 680,000 a 780,000 o [[CP|flynyddoedd yn ôl]].<ref name="autogenerated198">{{Cite journal|doi=10.1038/nature07741|date=March 2009|last=Shen, G.|last2=Gao, X.|last3=Gao, B.|last4=Granger, De|title=Age of Zhoukoudian Homo erectus determined with (26)Al/(10)Be burial dating|volume=458|issue=7235|pages=198–200|issn=0028-0836|pmid=19279636|journal=Nature|bibcode=2009Natur.458..198S|url=https://www.semanticscholar.org/paper/d502c36487e27d90c7962fc60d28c48ab16c8f0e}}</ref> Darganfuwyd [[Ffosil|dannedd ffosiledig]] [[Homo sapiens]] (dyddiedig i 125,000-80,000 [[CP]]) yn Ogof Fuyan yn Sir Dao, [[Hunan (talaith)|Hunan]].<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-34531861|title=Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'|last=Rincon|first=Paul|date=14 October 2015|publisher=BBC News|access-date=14 October 2015}}</ref> Gwyddom fod ysgrifennu cynnar yn bodoli yn [[Jiahu]] tua 7000 CC,<ref name="earliest writing">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2956925.stm|title='Earliest writing' found in China|last=Rincon|first=Paul|date=17 April 2003|publisher=BBC News|access-date=14 January 2020}}</ref> a hefyd yn Damaidi tua 6000 BCE, Dadiwan rhwng 5800 a 5400 BCE, a Banpo a ddyddiwyd i'r 5ed mileniwm CC. Mae rhai ysgolheigion wedi awgrymu mai [[symbolau Jiahu]] (7fed mileniwm BCE) oedd y system ysgrifennu Tsieineaidd gynharaf.<ref name="earliest writing" />
=== Rheol dynastig gynnar ===
[[Delwedd:甲骨文发现地_-_panoramio.jpg|de|bawd| Yinxu, adfeilion prifddinas [[Brenhinllin Shang]] hwyr (o'r [[14g CC]])]]
Yn ôl traddodiad Tsieineaidd, y brenhinllyn cyntaf oedd y [[Brenhinllin Xia|Xia]], a ddaeth i'r amlwg tua 2100 CC. <ref>{{Cite book|last=Tanner|first=Harold M.|title=China: A History|year=2009|publisher=Hackett Publishing|pages=35–36|url=https://books.google.com/books?id=VIWC9wCX2c8C&pg=PA35|isbn=978-0-87220-915-2}}</ref> Roedd llinach Xia yn nodi dechrau system wleidyddol o frenhiniaeth etifeddol, neu linach, a barhaodd am mileniwm gyfan.<ref>[[Xia–Shang–Zhou Chronology Project]] by People's Republic of China</ref> Ystyriwyd y linach yn ffuglen chwedlonol gan haneswyr nes i dystiolaeth gwyddonol drwy archaeoleg ddod o hyd i safleoedd [[Oes yr Efydd|cynnar yn yr Oes Efydd]] yn Erlitou, [[Henan]] ym 1959.<ref>{{Cite web|url=http://www.nga.gov/exhibitions/chbro_bron.shtm|title=Bronze Age China|publisher=National Gallery of Art|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130725062916/http://www.nga.gov/exhibitions/chbro_bron.shtm|archivedate=25 July 2013|access-date=11 July 2013}}</ref> Mae'n parhau i fod yn aneglur ai olion llinach Xia neu ddiwylliant arall o'r un cyfnod yw'r safleoedd hyn.<ref>{{Cite book|title=China: Five Thousand Years of History and Civilization|year=2007|publisher=City University of HK Press|page=25|url=https://books.google.com/books?id=z-fAxn_9f8wC&pg=PA25|isbn=978-962-937-140-1}}</ref> [[Brenhinllin Shang|Brenhinllin olynol Shang]] yw'r cynharaf i gael ei gadarnhau gan gofnodion cyfoes.<ref>{{Cite book|last=Pletcher|first=Kenneth|title=The History of China|year=2011|publisher=Britannica Educational Publishing|page=35|url=https://books.google.com/books?id=A1nwvKNPMWkC&pg=PA35|isbn=978-1-61530-181-2}}</ref> Roedd y Shang yn rheoli gwastadedd yr [[Huang He|Afon Felen (]][[Huang He]]) yn nwyrain Tsieina o'r 17g i'r [[11g CC]].<ref>{{Cite book|last=Fowler|first=Jeaneane D.|first2=Merv|last2=Fowler|title=Chinese Religions: Beliefs and Practices|year=2008|publisher=Sussex Academic Press|page=17|url=https://books.google.com/books?id=rpJNfIAZltoC&pg=PA17|isbn=978-1-84519-172-6}}</ref>
Gorchfygwyd y Shang gan y [[Brenhinllin Zhou|Zhou]], a deyrnasodd rhwng yr 11g a'r [[5g CC]]. Yn y pen draw, daeth rhai tywysogaethau i'r amlwg o'r Zhou gwan, nad oeddent bellach yn ufuddhau'n llawn i frenin Zhou, ac a oedd yn rhyfela'n barhaus gyda'i gilydd dros gyfnod o 300 mlynedd. Erbyn cyfnod y [[Cyfnod y Gwladwriaethau Rhyfelgar|Gwladwriaethau Rhyfelgar]] o'r 5ed - [[3g CC|3]][[g CC]], dim ond saith talaith bwerus oedd ar ôl.<ref>{{Cite web|title=Warring States|url=https://www.britannica.com/event/Warring-States|publisher=Encyclopædia Britannica}}</ref>
=== Tsieina Ymerodrol ===
[[File:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|bawd|Mae ymerawdwr cyntaf China, [[Qin Shi Huang]], yn enwog am iddo uno waliau'r Taleithiau Rhyfelgar i ffurfio [[Mur Mawr Tsieina]]. Mae'r rhan fwyaf o'r strwythur presennol, fodd bynnag, yn dyddio i linach Ming.]]
Daeth [[Cyfnod y Gwladwriaethau Rhyfelgar]] i ben yn [[221 CC]] ar ôl i Frenhinllyn Qin orchfygu'r chwe theyrnas arall, aduno Tsieina a sefydlu trefn ddominyddol awtocrataidd. Cyhoeddodd y Brenin Zheng o [[Qin Shi Huang|Qin]] ei hun yn [[Qin Shi Huang|Ymerawdwr Cyntaf]] [[Brenhinllin y Qin|llinach Qin]]. Deddfodd ddiwygiadau cyfreithiiol Qin ledled Tsieina, gan safoni [[Arwyddlun Tsieineaidd|cymeriadau (ysgrifen) Tsieineaidd]], mesuriadau safonol, lled ffyrdd (h.y., hyd echelau cart), ac arian cyfred. Gorchfygodd ei linach lwythau Yue yn [[Guangxi]], [[Guangdong]], a [[Fietnam]].<ref>Sima Qian, Translated by Burton Watson. </ref> Dim ond pymtheng mlynedd y parhaodd llinach Qin, gan ddymchwel yn fuan ar ôl marwolaeth yr Ymerawdwr Cyntaf, wrth i’w bolisïau awdurdodol, llym arwain at wrthryfel eang.<ref name="Bodde1986">Bodde, Derk. (1986). </ref><ref name="Lewis2007">{{Cite book|title=The Early Chinese Empires: Qin and Han|first=Mark Edward|last=Lewis|publisher=Belknap Press|location=London|year=2007|isbn=978-0-674-02477-9|url=https://archive.org/details/historyofimperia00broo}}</ref>
===Teyrnasoedd Ffiwdal===
| |||