Wicipedia

Gwyddor Seinegol Ryngwladol: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Pori'r hanes yn rhyngweithiol
← Cymharer â'r fersiwn gyntCymharer â'r fersiwn dilynol →
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
GweledolCystrawen wici
Llusiduonbach (sgwrs | cyfraniadau)
2,819 golygiad
Dim crynodeb golygu
Llusiduonbach (sgwrs | cyfraniadau)
2,819 golygiad
Llinell 3:
[[Delwedd:IPA Kiel 2020 full cym.pdf|bawd|300px|Siart yr Wyddor Seinegol Ryngwladol er 2020]]
 
System wyddorol o nodiant [[Seineg|seinegol]] yw'r '''Wyddor Seinegol Ryngwladol''' ([[Saesneg]]: ''{{lang|en|International Phonetic Alphabet}}'' neu ''{{lang|en|IPA}}''). Mae'n seiliedig yn bennaf ar yr [[Gwyddor|wyddor]] [[Lladin|Ladin]], a dyfeisiwyd hi gan y [[Cymdeithas Seinegol Ryngwladol|Gymdeithas Seinegol Ryngwladol]] yn y 19eg ganrif fel dull safonedig o safonol o gynrychioli seiniau [[iaith lafar]].<ref name="IPA 19993">International Phonetic Association (IPA), ''Handbook''.</ref> Defnyddir yr WyddorWSR gan [[Geiriaduraeth|eiriadurwyr]], myfyrwyr ac athrawon ieithoedd tramor, [[Ieithyddiaeth|ieithyddion]], [[Patholegydd iaith a lleferydd|patholegwyr iaith a lleferydd]], [[Canwr|cantorion]], [[Actor|actorion]], [[Cyfieithu|chyfieithwyr]] a'r rhai sy'n creu [[Iaith wneud|ieithoedd gwneud]].<ref name="world4">{{Cite book|last=MacMahon|first=Michael K. C.|chapter=Phonetic Notation|editor=P. T. Daniels|editor2=W. Bright|title=The World's Writing Systems|pages=[https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/821 821–846]|publisher=[[Oxford University Press]]|year=1996|location=New York|isbn=0-19-507993-0|url=https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/821}}</ref><ref>{{Cite book|first=Joan|last=Wall|title=International Phonetic Alphabet for Singers: A Manual for English and Foreign Language Diction|publisher=Pst|year=1989|isbn=1-877761-50-8}}</ref>
 
Bwriedir i'r Wyddor Seinegol Ryngwladol allu cynrychioli nodweddion lleferydd sydd yn rhan o seiniau geiriol (ac i raddau llai, seiniau prosodig) iaith lafar yn unig, sef [[Ffôn (seineg)|ffonau]], [[Ffonem|ffonemau]], [[goslef]] a gwahaniad [[Gair|geiriau]] a [[Sillaf|silliau]].<ref name="IPA 19993" /> Er mwyn cynrychioli nodweddion eraill mewn lleferydd, megis rhincian dannedd, siarad yn [[Bloesgni|floesg]] a seiniau a wneir â [[Tafod hollt a thaflod hollt|thafod a thaflod hollt]], gellir defnyddio set estynedig o symbolau, [[estyniadau'r Wyddor Seinegol Ryngwladol]].<ref name="world4" />
 
Mae symbolau'r Wyddor yn cynnwys un neu fwy o elfennau o ddau fath sylfaenol: [[Llythyren|llythrennau]] a [[Marc diacritig|marciau diacritig]]. Er enghraifft, gellir trawsgrifio'r llythryen Gymraeg {{angbr|t}}⟨c⟩ yn yr WSAWSR ag un llythyren, {{IPA|[tk]}}, neu â llythyren â marc diacritig, {{IPA|[tʰkʰ]}}, er mwyn bod yn fwy manwl gywir. Slaesau a ddefnyddir i ddangos trawsgrifiad ffonemig, felly mae {{IPA|/tk/}} yn fwy haniaethol na {{IPA|[tk]}} a {{IPA|[tʰkʰ]}}, a gellid cyfeirio at y naill neu'r llall gan ddibynnu ar y cyd-destun a'r iaith.
 
O bryd i'w gilydd, caiff llythrennau neu farciau diacritig eu hychwanegu, eu diddymu neu eu haddasu gan y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol. Ers y newidiadau diweddaraf yn 2005,<ref>{{cite web|url=http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/ipachart.html|title=IPA: Alphabet|publisher=Langsci.ucl.ac.uk|access-date=20 November 2012|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010121927/http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/ipachart.html|archive-date=10 October 2012}}</ref> 107 o lythrennau segmentol, nifer anferthol o lythrennau uwchsegmentol, 44 o farciau diacritig (heb gynnwys cyfuniadau) a phedwar marc prosodig alleiriol sydd yn yr Wyddorwyddor. Gwelir y rhan fwyaf o'r rhain yn siart yr Wyddor Seinegol RyngwladolWSR yn yr erthygl hon a gyfieithiwyd i'r Gymraeg yn 2020.<ref>{{Cite web|url=https://www.internationalphoneticassociation.org/IPAcharts/IPA_chart_trans/pdfs/IPA_Kiel_2020_full_cym.pdf|title=Yr Wyddor Seinegol Ryngwladol (diwygiwyd 2020)}}</ref>
 
== Hanes ==
Yn 1886, sefydlwyd grŵp o athrawon iaith o Ffrainc a Phrydain, dan arweiniad yr ieithydd o Ffrancwr [[Paul Passy]], gymdeithas a fyddai'n derbyn yr enw y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol (Saesneg: ''{{lang|en|International Phonetic Association}}''; [[Ffrangeg]]: ''{{lang|fr|l'Association phonétique internationale}}'') yn 1897.<ref name="IPA194-196">International Phonetic Association, ''Handbook'', pp.&nbsp;194–196</ref> Roedd eu gwyddor wreiddiol yn seilidig ar yr [[Gwyddor Romig|wyddor Romig,]] ffordd ddigwygiedig o sillafu'r Saesneg, ond er mwyn ei defnyddio mewn ieithoed eraill, roedd gwerthoedd y symbolau yn gallu amrywio o iaith i iaith.<ref>"Originally, the aim was to make available a set of phonetic symbols which would be given ''different'' articulatory values, if necessary, in different languages." (International Phonetic Association, ''Handbook'', pp.&nbsp;195–196)</ref> Er enghraifft, câi'r sain {{IPAblink|ʃ}}⟨ʃ⟩ (sef sain ''si'' yn ''siop'') ei hysgrifennu â'r llythyren {{angbr|c}}⟨c⟩ yn Saesneg ond â'r ddeugraff {{angbr|{{lang|fr|ch}}}}⟨ch⟩ yn Ffrangeg.<ref name="IPA194-196" /> Yn 1888, diwygiwyd yr wyddorWSR er mwyn iddo fod yr un peth dros bob iaith ac felly dyma oedd sylfaen digwygiadau'r dyfodol.<ref name="IPA194-196" /><ref>{{Cite journal|last=Passy|first=Paul|year=1888|title=Our revised alphabet|journal=The Phonetic Teacher|pages=57–60}}</ref> [[Otto Jespersen]] awgrymodd y syniad o wneud yr Wyddorwyddor mewn llythyr at Paul Passy yn y lle cyntaf. Fe'i datblygwyd gan [[:en:Alexander_John_Ellis|Alexander John Ellis]], [[:en:Henry_Sweet|Henry Sweet]], [[:en:Daniel_Jones_(phonetician)|Daniel Jones]] a Passy.<ref>IPA in the Encyclopædia Britannica</ref>
 
Ers creu'r Wyddor, mae wedi cael ei diwygio nifer o weithiau. Ar ôl y diwygiadau ac ehangiadau o'r 1890au hyd y 194au, ni newidiodd yr WyddorWSR lawer nes [[Cytunteb Kiel|Gytunteb Kiel]] yn 1989. Cafwyd diwygiad bychan yn 1993 pan ychwanegwydd pedair llythyren i gynrychioli llafariaid canoledig-ganolog<ref name="world">{{Cite book|last=MacMahon|first=Michael K. C.|chapter=Phonetic Notation|editor=P. T. Daniels|editor2=W. Bright|title=The World's Writing Systems|pages=[https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/821 821–846]|publisher=[[Oxford University Press]]|year=1996|location=New York|isbn=0-19-507993-0|url=https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/821}}</ref> a thynnwyd llythrennau'r mewnffrwydrolion di-lais.<ref name="Pullum">Pullum and Ladusaw, ''Phonetic Symbol Guide'', pp.&nbsp;152, 209</ref> Diwygiwyd yr wyddor ddiwethaf fis Mai 2005 drwy ychwanegol llythyren am fflap gwefus-ddeintiol.<ref>{{cite web|last=Nicolaidis|first=Katerina|title=Approval of New IPA Sound: The Labiodental Flap|url=http://www2.arts.gla.ac.uk/IPA/flap.htm|date=September 2005|publisher=International Phonetic Association|access-date=17 September 2006|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20060902212308/http://www.arts.gla.ac.uk/ipa/flap.htm|archive-date=2 September 2006}}</ref> Yn ogystal ag ychwanegu a thynnu symbolau, ailenwi symbolau a chategorïau a newid ffurfdeipiau fu'r prif newidiadau eraill.<ref name="world" />
 
newidiadau i
Llinell 28:
* Nad oes llythrennau gwahanol am ddwy sain os na wyddys fod unrhyw iaith yn gwahaniaethu rhyngddynt, arfer o'r enw "detholusrwydd".<ref name="world3">{{Cite book|last=MacMahon|first=Michael K. C.|chapter=Phonetic Notation|editor=P. T. Daniels|editor2=W. Bright|title=The World's Writing Systems|pages=[https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/821 821–846]|publisher=[[Oxford University Press]]|year=1996|location=New York|isbn=0-19-507993-0|url=https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/821}}</ref><ref group="note">Er enghraifft, dau fath o gynaniad yw fflapiau a thapiau, ond gan na ddargafuwyd, hyn yn hyd, fod unrhyw iaith yn gwahaniaethu rhwng, er enghraifft, fflap gorfannol a thap gorfannol, nid yw'r Wyddor Seinegol Ryngwladol yn darparu llythrennau gwahnol i'r seiniau hyn. Yn lle hynny, darapeir un llythyren ({{IPA|[ɾ]}}yn yr achos hwn) i'r ddwy. A bod yn fanwl gywir, golyga hyn mai gwyddor rannol ffonemig, ac nid hollol seinegol, yw hi.</ref>
 
Cynllunir yr Wyddorwyddor i drawsgrifio seiniau ([[Ffôn (seineg)|ffonau]]), nid [[Ffonem|ffonemau]], ond fe'i defnyddir i drawsgrifio yn ffonemig hefyd. Tynnwyd ambell lythyren nad oedd yn cynrycholi seiniau penodol (megis {{angbr IPA|ˇ}}⟨ˇ⟩ am dôn "gyfansawdd" [[Swedeg]] a [[Norwyeg]] a {{angbr IPA|ƞ}}⟨ƞ⟩ am drwynolyn moräig [[Japaneg]]), er bod un yn parhau, sef {{angbr IPA|ɧ}}⟨ɧ⟩ am sain ⟨sj⟩ y Swedeg. Pan gaiff yr WyddorWSR ei defnyddio i drawgrifio yn ffonemig, gall y gyfatebiaeth rhwng y llythrennau a'r seiniau fod yn eithaf llac, er enghraifft, defyddir {{angbr IPA|c}}⟨c⟩ a {{angbr IPA|ɟ}}⟨ɟ⟩ yn llawlyfr yr Wyddor Seinegol Ryngwladol am {{IPA|/t͡ʃ/}} and {{IPA|/d͡ʒ/}}.
 
Ymhlith symbolau'r Wyddor, 107 o lythrennau sy'n cynrychioli cytseiniaid a llafariaid, 31 o farciau diacritig sy'n addasu'r rhain a 19 o symbolau ychwanegol sy'n dangos nodweddion [[Segment (ieithyddiaeth)|uwchsegmentol]] megis [[Hyd (seineg)|hyd]], [[Tôn (ieithyddiaeth)|tôn]], [[Pwyslais (ieithyddiaeth)|pwyslais]] a [[Goslef (ieithyddiaeth)|goslef]].<ref group="note">Pum marc diacritig sylfaenol sy'n cynrychioli tôn a all gael eu cyfuno i ddangos tonau symudol.</ref> Arddangosir y symbolau ar ffurf siart a gwelir y siart swyddogol yma fel a geir ar wefan y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol.
 
=== Ffurfiau'r llythrennau ===
Mae llythrennau'r WSR i fod i gyd-fynd â'r [[Yr wyddor Ladin|wyddor Ladin]]<ref group="note">"The non-roman letters of the International Phonetic Alphabet have been designed as far as possible to harmonize well with the roman letters. The Association does not recognize makeshift letters; It recognizes only letters which have been carefully cut so as to be in harmony with the other letters." (IPA 1949)</ref> ac felly llythrennau [[Yr wyddor Ladin|Lladin]] neu [[Yr wyddor Roeg|Roeg]] neu addasiadau ohonynt yw'r rhan fwyaf o'r llythrennau ynddi. Er hynny, ceir rhai nad ydynt yn perthyn i'r naill na'r llall, er enghraifft, mae'r llythyren sydd yn dynodi'r [[ffrwydrolyn glotal]], ⟨ʔ⟩, ar ffurf [[gofynnod]] heb ddot ac mae'r tarddu o'r [[collnod]] yn wreiddiol. Ysbrydolwyd rhai llythrennau gan systemau ysgrifennu eraill, megis symbol y ffrithiolyn ffaryngeal lleisiol, ⟨ʕ⟩, sydd yn dod o lythyren ''‘ain'' ⟨ﻉ⟩ Arabeg.<ref name="Pullum2">Pullum and Ladusaw, ''Phonetic Symbol Guide'', pp.&nbsp;152, 209</ref>
 
Daw rhai llythrennau o lythrennau sydd eisoes yn bodoli:
 
# Mae'r gynffon i'r dde, yn ⟨ʈ ɖ ɳ ɽ ʂ ʐ ɻ ɭ⟩, yn dynodi cynaniad ôl-blyg ac mae'n tarddu o'r bachyn yn y llythyren ''r'' sy'n plygu i'r chwith.
# Mae'r bachyn ar y birg, yn ⟨ɠ ɗ ɓ⟩, yn dangos mewn mewnffrwydrolyn.
# The top hook, as in , marks implosion.
# Mae sawl trwynolyn yn seiliedig ar lun ⟨n⟩: ⟨n ɲ ɳ ŋ⟩. Daw ⟨ɲ⟩ a ⟨ŋ⟩ o [[Cyfrwymiad|gyfrwymiadau]] rhwng ''gn'' ac ''ng'' ac mae ⟨ɱ⟩ yn efelychu ⟨ŋ⟩ felly.
# Ceir llythrennau wyneb i waered, megis ⟨ɐ ɔ ə ɟ ɓ ɥ ɾ ɯ ɹ ʇ ʊ ʌ ʍ ʎ⟩ (o ⟨a c e f ɡ h ᴊ m r t Ω v w y⟩), lle y mae naill ai'r un wreiddiol, er enghraifft, ⟨ɐ ə ɹ ʇ ʍ⟩ neu'r un ar ei phen, er enghraifft, ⟨ɔ ɟ ɓ ɥ ɾ ɯ ʌ ʎ⟩, yn agoffa un o'r sain darged. Roedd hyn yn hawdd ei wneud yn oes teiposod mecanyddol a mantais oedd nad oedd yn rhaid castio teip arbennig i'r WSA, yn yr un modd ag yr oedd ''b'' a ''q'', ''d'' a ''p'', ''n'' ac ''u'', ''6'' a ''9'' yn lleihau costau.
# Mae'r prif lythrennau bychan ⟨ɢ ʜ ʟ ɴ ʀ ʁ⟩ yn fwy gyddfol na'r llythrennau bach cyfatebol, er mai eithrad yw ⟨ʙ⟩.
 
== Yr wyddor ==
Llinell 216 ⟶ 228:
[[Categori:Seineg]]
[[Categori:Termau iaith]]
<references />
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/wiki/Gwyddor_Seinegol_Ryngwladol"