Rwsia: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Dim crynodeb golygu |
ehangu: geirarddiad, hanes, daear, llywodraeth |
||
Llinell 19:
</gallery>
</center>
== Geirdarddiad ==
Mae'r enw ''Rwsia'' 'n deillio o Rus', talaith ganoloesol sydd wedi'i phoblogi'n bennaf gan Slafiaid y Dwyrain.<ref name="EarlyH">{{Cite web|last=Curtis|first=Glenn E.|url=http://countrystudies.us/russia/2.htm|title=Russia - Early History|year=1998|location=[[Washington, D.C.]]|publisher=Federal Research Division of the [[Library of Congress]]|access-date=29 June 2021}}</ref> Fodd bynnag, daeth yr enw'n fwy amlwg mewn hanes diweddarach, a chafodd y wlad ei galw'n nodweddiadol gan ei thrigolion yn "Русская земля" (''Russkaya zemlya''), y gellir ei chyfieithu fel "tir Rwsia".<ref>Kuchkin V. A. Russian land // Ancient Russia in the medieval world / Institute of General History of the Russian Academy of Sciences; Ed. E. A. Melnikova, V. Ya. Petrukhina . </ref> Er mwyn gwahaniaethu rhwng y wladwriaeth hon a gwladwriaethau eraill sy'n deillio ohoni, fe'i dynodir fel ''[[Rws Kiefaidd]]'' gan hanes fodern. Mae'r enw ''Rus''' ei hun yn dod o'r [[canol oesoedd]] cynnar am y bobl o'r un enw, Rus', grŵp o fasnachwyr Norwyaidd a rhyfelwyr a sefydlodd yma o bob rhan o'r [[Y Môr Baltig|Môr Baltig]] a sefydlwyd gwladwriaeth wedi'i chanoli ar [[Veliky Novgorod]] a ddaeth yn ddiweddarach yn Kievan Rus'.<ref>{{Cite book|title=Viking Rus|last=Duczko|first=Wladyslaw|year=2004|publisher=[[Brill Publishers]]|isbn=978-90-04-13874-2|pages=10–11}}</ref>
Fersiwn Ladin Ganoloesol o'r enw Rus' oedd Ruthenia a ddefnyddiwyd fel un o sawl dynodiad ar gyfer [[Yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol|rhanbarthau Uniongred Dwyrain]] Slafaidd a Dwyrain, ac yn aml fel dynodiad ar gyfer tiroedd Rus'.<ref>{{Cite book|last=Nazarenko|first=Aleksandr Vasilevich|author-link=Aleksandr Nazarenko|year=2001|publisher=Languages of the Rus' culture|isbn=978-5-7859-0085-1|pages=40, 42–45, 49–50|chapter=1. Имя "Русь" в древнейшей западноевропейской языковой традиции (XI-XII века)|trans-title=Old Rus' on international routes: Interdisciplinary Essays on cultural, trade, and political ties in the 9th-12th centuries|language=ru|trans-chapter=The name Rus' in the old tradition of Western European language (XI-XII centuries)}}</ref><ref>{{Cite book|title=The Russians: The People of Europe|last=Milner-Gulland|first=R. R.|year=1997|publisher=Blackwell Publishing|isbn=978-0-631-21849-4|pages=1–4}}</ref>
== Hanes ==
=== Hanes cynnar ===
Cafwyd hyd i un o'r esgyrn dynol modern cyntaf dros 40,000 oed yn Ne Rwsia, ym mhentrefi Kostyonki a Borshchyovo ar lannau [[Afon Don (Rwsia)|Afon Don]].<ref>{{Cite web|title=The era of the great European cultures of the Northern-type hunters|url=http://www.iabrno.cz/agalerie/gravetta.htm|website=www.iabrno.cz|publisher=Czech Academy of Sciences, the Institute of Archaeology in Brno, The Center for Paleolithic and Paleoethnological Research|access-date=13 May 2021}}</ref><ref>{{Cite web|title=Kostenki-12, a memorial to Upper Paleolithic culture in Eastern Europe|publisher=Institute of History of Material Culture, [[Russian Academy of Sciences|RAS]]|url=http://www.archeo.ru/rus/projects/kostenki12.htm|access-date=13 May 2021|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060712031805/http://www.archeo.ru/rus/projects/kostenki12.htm|archivedate=12 July 2006}}</ref>
[[Delwedd:IE_expansion.png|bawd| Mae damcaniaeth Kurgan yn gosod de Rwsia fel urheimat (neu mamwlad ieithyddol) y Proto-Indo-Ewropeaidd.<ref>{{Cite journal|last=Anthony|first=David W.|last2=Ringe|first2=Don|date=2015-01-01|title=The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives|journal=Annual Review of Linguistics|volume=1|issue=1|pages=199–219|doi=10.1146/annurev-linguist-030514-124812|issn=2333-9683}}</ref>]]
Datblygodd bugeiliaeth nomadig yn y paith Pontic-Caspia gan ddechrau yn y [[Chalcolithig]].<ref name="Belinskij">{{Cite journal|last=Belinskij|first=Andrej|last2=Härke|first2=Heinrich|title=The 'Princess' of Ipatovo|journal=Archeology|volume=52|issue=2|year=1999|url=http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20080610043326/http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archive-date=10 June 2008|access-date=26 December 2007}}</ref> Darganfuwyd gweddillion gwareiddiad y paith mewn lleoedd fel Ipatovo,<ref name="Belinskij" /> Sintashta,<ref name="mounted">{{Cite book|last=Drews, Robert|title=Early Riders: The beginnings of mounted warfare in Asia and Europe|year=2004|publisher=Routledge|location=New York|page=50|isbn=0-415-32624-9}}</ref> Arkaim,<ref>{{Cite web|last=Koryakova, L.|title=Sintashta-Arkaim Culture|publisher=The Center for the Study of the Eurasian Nomads (CSEN)|url=http://www.csen.org/koryakova2/Korya.Sin.Ark.html|access-date=13 May 2021}}</ref> a Pazyryk,<ref>{{Cite web|title=1998 NOVA documentary: "Ice Mummies: Siberian Ice Maiden"|website=Transcript|url=http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2517siberian.html|access-date=13 May 2021}}</ref> sy'n dwyn yr olion cynharaf hysbys o geffylau rhyfe. <ref name="mounted" /> Mewn hynafiaeth glasurol, gelwid y Steppe Pontic-Caspian yn [[Sgythia]].<ref>{{Cite book|last=Sinor|first=Denis|author-link=Denis Sinor|title=The Cambridge History of Early Inner Asia|url=https://books.google.com/books?id=ST6TRNuWmHsC|year=1990|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-24304-9}}</ref>
Ar ddiwedd yr [[8g CC]], daeth masnachwyr [[Hen Roeg (iaith)|Gwlad Groeg Hynafol]] â gwareiddiad clasurol i'r fasnachu yn Tanais a Phanagoria.<ref>{{Cite book|last=Jacobson, E.|title=The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World|publisher=Brill|year=1995|page=38|isbn=90-04-09856-9}}</ref>
Yn y [[3edd ganrif|3edd]] i'r [[4g|4g OC]], roedd teyrnas [[Gothiaid]] Oium yn bodoli yn Ne Rwsia, a gafodd ei goresgyn yn ddiweddarach gan yr [[Hyniaid]].<ref name="EarlyH" /> Rhwng y 3edd a'r [[6g]], cafodd [[Teyrnas Bosporan]], a oedd yn diriogaeth Hellenistig<ref>{{Cite book|last=Tsetskhladze, G. R.|title=The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology|publisher=F. Steiner|year=1998|page=48|isbn=978-3-515-07302-8}}</ref> hefyd ei oresgyn dan arweiniad llwythau rhyfelgar fel yr Hyniaid a'r Ewras Ewrasiaidd.<ref>{{Cite book|last=Turchin, P.|title=Historical Dynamics: Why States Rise and Fall|publisher=Princeton University Press|year=2003|pages=185–186|isbn=978-0-691-11669-3}}</ref> Roedd y [[Khazariaid|Khazars]], a oedd o [[Pobl Twrcaidd|darddiad Tyrcig]], yn rheoli'r [[Afon Volga|paith]] basn Volga isaf rhwng y Caspian a'r Moroedd Du tan y [[10g]]. <ref name="Christian">{{Cite book|last=[[David Christian (historian)|Christian, D.]]|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=286–288|isbn=978-0-631-20814-3}}</ref>
Hynafiaid [[Rwsiaid]] modern yw'r [[Rhestr o bobloedd Slafaidd hynafol|llwythau Slafaidd]], y cred rhai ysgolheigion iddynt darddu'n wreiddiol o ardaloedd coediog Corsydd Pinsk, un o'r [[Gwlyptir|gwlyptiroedd]] mwyaf yn Ewrop.<ref>For a discussion of the origins of Slavs, see {{Cite book|last=Barford, P. M.|title=The Early Slavs|publisher=Cornell University Press|pages=15–16|isbn=978-0-8014-3977-3|year=2001}}</ref> Yn raddol, setlodd y Slafiaid Dwryreiniol yng ngorllewin Rwsia mewn dwy don: un a symudodd o [[Kiev]] tuag at Suzdal a Murom heddiw ac un arall o Polotsk tuag at [[Veliky Novgorod|Novgorod]] a Rostov.<ref name="Christian" /> O'r [[7fed ganrif|7g]] ymlaen, y Slafiaid Dwyreiniol hyn oedd mwyafrif y boblogaeth yng ngorllewin Rwsia,<ref name="Christian" /> gan gymhathu'r bobloedd [[Ffinneg]] frodorol yn araf ond yn heddychlon, gan gynnwys y Merya,<ref>{{Cite book|last=Paszkiewicz, H.K.|title=The Making of the Russian Nation|publisher=Darton, Longman & Todd|year=1963|page=262}}</ref> y Muromiaid,<ref>{{Cite book|last=McKitterick, R.|title=The New Cambridge Medieval History|publisher=Cambridge University Press|date=15 June 1995|page=497|isbn=0-521-36447-7}}</ref> a'r Meshchera.<ref>{{Cite book|last=[[Aleksandr Mongait|Mongaĭt, A.L.]]|title=Archeology in the U.S.S.R.|publisher=Foreign Languages Publishing House|year=1959|page=335}}</ref>
=== Kievan Rus ' ===
[[Delwedd:Kievan_Rus_en.jpg|bawd| [[Rws Kiefaidd|Kievan Rus ']] yn [[11g]]]]
Roedd sefydlu taleithiau Slafaidd cyntaf y Dwyrain yn y [[9g]] yn cyd-daro â dyfodiad y ''Varangiaid'', sef y [[Llychlynwyr]] a fentrodd ar hyd y dyfrffyrdd yn ymestyn o'r Baltig dwyreiniol i'r Moroedd Du a Caspia.<ref>{{Cite book|last=Obolensky, D.|title=Byzantium and the Slavs|publisher=St Vladimir's Seminary Press|year=1994|page=42|isbn=978-0-88141-008-2}}</ref> Yn ôl [[Brut Cynradd Rwsieg]], etholwyd Varangiad o blith pobl y Rus, dyn o’r enw Rurik, yn rheolwr ar [[Veliky Novgorod|Novgorod]] yn 862.<ref name="EarlyH" /> Yn 882, mentrodd ei olynydd Oleg i'r de a goresgyn [[Kiev]],<ref>{{Cite book|last=Thompson, J.W.|last2=Johnson, E.N.|title=An Introduction to Medieval Europe, 300–1500|publisher=W. W. Norton & Co.|year=1937|page=268|isbn=978-0-415-34699-3}}</ref> a oedd wedi talu teyrnged i'r [[Khazariaid|Khazars]] cyn hynny.<ref name="Christian" /> Yn dilyn hynny darostyngodd mab Rurik, Igor a [[Svyatoslav I, Tywysog Kiev|mab Igor, Sviatoslav,]] holl lwythau lleol Slafaidd y Dwyrain i reol Kievan, dinistrio'r [[Khazariaid|Khazar Khaganate]],<ref>{{Cite book|last=Plokhy|first=Serhii|author-link=Serhii Plokhy|title=The Origins of the Slavic Nations: Premodern Identities in Russia, Ukraine, and Belarus|publisher=[[Cambridge University Press]]|date=2006|page=13|isbn=978-0-521-86403-9}}</ref> a lansio sawl alldaith filwrol i Byzantium a [[Persia|Persia.]]<ref>{{Cite book|last=Obolensky|first=Dimitri|title=Byzantium & the Slavs|date=1971|pages=75–108|isbn=978-0-88141-008-2}}</ref><ref>{{Cite book|last=[[Francis Donald Logan|Logan, Donald F.]]|title=The Vikings in History 2nd Edition|date=1992|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-08396-6}}</ref>
Yn y [[10fed ganrif|10fed]] i'r [[11g]], daeth Kievan Rus' yn un o'r taleithiau mwyaf, a mwyaf llewyrchus, yn Ewrop.<ref>{{Cite book|last=Vernadsky|first=George|title=Kievan Russia|pages=430|publisher=[[Yale University Press]]|date=1973|isbn=978-0-300-01647-5}}</ref> Mae teyrnasiadau Vladimir Fawr (980–1015) a'i fab Yaroslav the Wise (1019–1054) yn ffurfio [[Oes aur|Oes Aur]] Kiev, a'r adeg hon y daeth [[Yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol|Cristnogaeth Uniongred]] o [[Yr Ymerodraeth Fysantaidd|Byzantium]], a chreu'r cod cyfreithiol ysgrifenedig Slafaidd Dwyrain cyntaf, sef y ''Russkaya Pravda''.<ref name="EarlyH" />
Yn yr 11eg a'r [[12g]], ymfudodd llawer iawn o lwythau Tyrcig crwydrol, fel y Kipchaks a'r Pechenegs, gan ddod a phoblogaethau Slafaidd y Dwyrain i ranbarthau mwy diogel, coediog y gogledd, yn enwedig i'r ardal a elwir yn Zalesye.<ref name="V">{{Cite book|last=Klyuchevsky, V.|title=The course of the Russian history|volume=1|url=http://www.kulichki.com/inkwell/text/special/history/kluch/kluch16.htm|isbn=978-5-244-00072-6|year=1987|publisher=Myslʹ}}</ref>
=== Dugiaeth Fawr Moscow ===
Y wladwriaeth fwyaf pwerus i godi ar ôl dinistrio Kievan Rus' oedd [[Uchel Ddugiaeth Moscfa|Dugiaeth Fawr Moscow]], a oedd yn rhan o Vladimir-Suzdal i ddechrau.<ref name="Muscovy">{{Cite web|last=Curtis|first=Glenn E.|url=http://countrystudies.us/russia/3.htm|title=Russia - Muscovy|year=1998|location=[[Washington, D.C.]]|publisher=Federal Research Division of the [[Library of Congress]]|access-date=25 June 2021}}</ref> Tra'n dal i fod o dan barth y [[Mongolwyr|Mongol]] - [[Tatariaid|Tatars]] a chyda'u hymoddefiad, dechreuodd Moscow haeru ei dylanwad yn y Central Rus' ar ddechrau'r 14g, gan ddod yn rym blaenllaw yn y broses o ailuno ac ehangu tiroedd Rus' Rwsia.<ref>{{Cite book|last=Davies|first=Brian L.|title=Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe, 1500–1700|publisher=Routledge|year=2014|page=4|url=http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Davies.pdf#page=20}}</ref> Llewyrchodd Gweriniaeth Novgorod, fel y brif ganolfan masnach ffwr a phorthladd mwyaf dwyreiniol y [[Y Cynghrair Hanseataidd|Gynghrair Hanseatig]].<ref>{{Cite book|last=Jotischky|first=Andrew|last2=Hull|first2=Caroline|date=2005|title=The Penguin Historical Atlas of the Medieval World|publisher=[[Penguin Books]]|pages=122–123|isbn=978-0-14-101449-4}}</ref>
Roedd yr adeg hon yn parhau i fod yn anodd, gyda chyrchoedd Mongol-Tatar yn aml. [[Amaeth|Dioddefodd amaethyddiaeth]] o ddechrau'r [[Oes yr Iâ Fach|Oes Iâ Fach]]. Fel yng ngweddill Ewrop, roedd plaoedd o afiechyd yn digwydd yn aml rhwng 1350 a 1490.<ref name="black" /> Fodd bynnag, oherwydd dwysedd y boblogaeth is a hylendid gwell - baddonau stêm gwlyb - nid oedd y gyfradd marwolaeth o bla mor ddifrifol ag yng Ngorllewin Ewrop,<ref>{{Cite book|last=Pollock|first=Ethan|title=Without the Banya We Would Perish: A History of the Russian Bathhouse|date=2019|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-539548-8}}</ref> ac adferwyd niferoedd y boblogaeth erbyn 1500.<ref name="black">{{Cite book|last=Hatcher|first=John|title=The Black Death: An Intimate History|date=2008|publisher=[[Weidenfeld & Nicolson]]|isbn=978-0-297-84475-4}}</ref>
Dan arweiniad y Tywysog [[Dmitry Donskoy]] o Moscow a gynorthwywyd gan [[Eglwys Uniongred Rwsia]], trechodd byddin unedig tywysogaethau Rwsia y Mongol-Tatars ym [[Brwydr Kulikovo Pole|Mrwydr Kulikovo]] ym 1380.<ref>{{Cite book|last=Galeotti|first=Mark|date=2019|title=Kulikovo 1380: The battle that made Russia|pages=96|isbn=978-1-4728-3121-7}}</ref> Yn raddol, amsugnodd Moscow y tywysogaethau cyfagos, gan gynnwys gelynion fel Tver a Novgorod.<ref name="Muscovy" />
O'r diwedd, taflodd [[Ivan III]] ("Ifan Fawr") reolaeth yr Golden Horde a chyfnerthu'r cyfan o Ganolbarth a Gogledd Rus' o dan arglwyddiaeth Moscow, a hwn oedd y rheolwr Rwsiaidd cyntaf i gipio'r teitl "Uwch Ddug y Rus' Cyfan".<ref name="Muscovy" /> Ar ôl [[cwymp Caergystennin]] ym 1453, hawliodd Moscow olyniaeth i etifeddiaeth [[Yr Ymerodraeth Fysantaidd|Ymerodraeth Rufeinig]] y Dwyrain.<ref name="Muscovy" /> Priododd Ifan III â Sophia Palaiologina, nith yr [[Rhestr Ymerodron Bysantaidd|Ymerawdwr Bysantaidd]] [[Cystennin XI|olaf Constantine XI]], ac impiwyd yr eryr pen dwbl Bysantaidd yn arfbais ei hun, ac yn y pen draw yn arfbais Rwsia. <ref>{{Cite web|url=https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1886/12/the-dream-of-russia/522855/|title=The Dream of Russia|website=[[The Atlantic]]|first=Cyrus|last=Hamlin|date=December 1886|access-date=2 June 2021}}</ref>
=== Tsariaeth Rwsia ===
[[Delwedd:Vasnetsov_Ioann_4.jpg|de|bawd| Tsar [[Ifan IV, tsar Rwsia]] gan Viktor Vasnetsov, 1897]]
Wrth ddatblygu syniadau Trydydd Rhufain, coronwyd y Dug Mawr [[Ifan IV, tsar Rwsia|Ivan IV]] (neu "Ifan yr Ofnadwy" ([[Rwsieg]] ''Ива́н Гро́зный'' / ''Ivan Grozny'')) yn swyddogol yn <nowiki><i id="mwAd8">Tsar</i></nowiki> cyntaf Rwsia ym 1547. Creodd ddeddfau newydd o gyfreithiau (Sudebnik o 1550), a sefydlwyd corff cynrychioliadol ffiwdal Rwsia am y tro cyntaf (Zemsky Sobor), llwyddodd i reoli dylanwad y clerigwyr, a chyflwynodd elfen o hunanreoli lleol mewn ardaloedd gwledig. <ref name="Terrible">{{Cite book|last=Payne|first=Robert|last2=Romanoff|first2=Nikita|title=Ivan the Terrible|date=2002|pages=520|isbn=978-0-8154-1229-8}}</ref>
Yn ystod ei deyrnasiad hir, bron idd Ifan yr Ofnadwy ddyblu tiriogaeth Rwsia a oedd eisoes yn fawr trwy atodi'r tri khanate Tatar (rhannau o'r Golden Horde sydd wedi'u chwalu): Kazan ac Astrakhan ar hyd y [[Afon Volga|Volga]], a'r Khanate Siberia yn ne-orllewin Siberia.<ref name="Terrible" /> Felly, erbyn diwedd yr [[16g]], ehangodd Rwsia i'r dwyrain o'r [[Mynyddoedd yr Wral|Mynyddoedd Ural]], felly i'r dwyrain o Ewrop, ac i Asia, gan gael ei thrawsnewid yn [[Gwlad drawsgyfandirol|wladwriaeth draws-gyfandirol]].<ref name="Sibir">{{Cite book|last=Wood|first=Alan|title=Russia's Frozen Frontier: A History of Siberia and the Russian Far East 1581 - 1991|date=2011|pages=320|isbn=978-0-340-97124-6}}</ref>
== Daearyddiaeth ==
[[Delwedd:Russland_Relief.png|bawd| Map topograffig o Rwsia]]
Mae Rwsia yn [[Gwlad drawsgyfandirol|wlad draws-gyfandirol]] sy'n ymestyn yn helaeth dros [[Ewrop]] ac [[Asia]]. Cymdogion ffin Rwsia yw Norwy, y Ffindir, Estonia, Latfia, Lithwania, Gwlad Pwyl, Belarus, yr Wcrain, Georgia, Azerbaijan, Kazakhstan, China, Mongolia a Gogledd Corea. Mae'n rhychwantu cornel fwyaf gogleddol [[Ewrasia]], ac mae ganddi arfordir pedwerydd hiraf o 37,653 km (23,396 mill).{{Efn|Russia has an additional {{convert|comma=5|850|km|mi|abbr=on}} of coastline along the [[Caspian Sea]], which is the world's largest inland body of water, and has been variously classified as a sea or a lake.<ref>{{cite news|url=https://www.economist.com/the-economist-explains/2018/08/16/is-the-caspian-a-sea-or-a-lake|title=Is the Caspian a sea or a lake?|newspaper=[[The Economist]]|quote="Like many lakes, it does not feed into an ocean, but it is sea-like in its size and depth."|date=16 August 2018|access-date=27 June 2021}}</ref>}}<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/coastline/|title=Coastline - The World Factbook|website=[[Central Intelligence Agency]]|access-date=27 June 2021}}</ref> Mae Rwsia'n gorwedd rhwng lledredau 41° ac 82° Gog, a hydoedd 19° Dwy a 169° Gor, ac mae'n fwy na thri chyfandir: [[Oceania]], Ewrop, ac [[Yr Antarctig|Antarctica]],<ref>{{Cite web|url=https://medium.com/@callummtaylor/russia-is-huge-and-thats-about-the-size-of-it-180d99ab4a81|title=Russia is huge, and that's about the size of it.|website=[[Medium (website)|Medium]]|first=Callum|last=Taylor|quote="Russia takes up 17,098,250 square kilometres, roughly one-eighth of the world's total land mass. That's larger than the entire continent of Antarctica..."|date=2 April 2018|access-date=6 July 2021}}</ref> ac mae iddi yr un arwynebedd â phlaned [[Plwton (planed gorrach)|Plwton]].<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/science/across-the-universe/2015/jul/28/pluto-ten-things-we-now-know-about-the-dwarf-planet|title=Pluto: ten things we now know about the dwarf planet|website=[[The Guardian]]|first=Stuart|last=Clark|quote="Pluto's diameter is larger than expected at 2,370 kilometres across. This is about two-thirds the size of Earth's moon, giving Pluto a surface area comparable to Russia."|date=28 July 2015|access-date=20 June 2021}}</ref>
[[Oblast Kaliningrad|Mae]] [[Oblast Kaliningrad]], sef y rhan fwyaf gorllewinol o Rwsia ar hyd Môr y Baltig, tua 9,000 km i ffwrdd o'i rhan fwyaf dwyreiniol, sef Ynys Fawr Diomede yng [[Culfor Bering|Nghulfor Bering]].<ref name="Geo" /> Mae gan Rwsia naw prif gadwyn o fynyddoedd, ac maen nhw i'w cael ar hyd y rhanbarthau deheuol, sy'n rhannu cyfran sylweddol o [[Mynyddoedd y Cawcasws|fynyddoedd]] y Cawcasws (sy'n cynnwys [[Elbrus]], sydd yn 5,642 km, y copa uchaf yn Rwsia ac Ewrop);<ref name="cia">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/russia/|title=Russia - The World Factbook|website=[[Central Intelligence Agency]]|access-date=26 December 2007}}</ref> [[Mynyddoedd Sayan|Mynyddoedd]] [[Mynyddoedd Altai|Altai]] a Sayan yn [[Siberia]]; ac ym Mynyddoedd Dwyrain Siberia a [[Gorynys Kamchatka|Phenrhyn Kamchatka]] yn Nwyrain Pell Rwsia (yn cynnwys Klyuchevskaya Sopka, sy'n 4,750 km, ac sydd y llosgfynydd gweithredol uchaf yn Ewrasia).<ref>{{Cite web|url=https://volcano.si.edu/volcano.cfm?vn=300260&vtab|title=Klyuchevskoy|website=[[Global Volcanism Program]]|publisher=[[Smithsonian Institution]]|access-date=24 July 2021}}</ref><ref name="Topo">{{Cite web|url=http://countrystudies.us/russia/23.htm|title=Topography and Drainage|editor-last=Glenn E. Curtis|year=1998|location=[[Washington, D.C.]]|publisher=Federal Research Division of the [[Library of Congress]]|access-date=8 July 2021}}</ref> Mae'r [[Mynyddoedd yr Wral]], sy'n rhedeg o'r gogledd i'r de trwy orllewin y wlad, yn llawn adnoddau mwynau, ac yn ffurfio'r ffin draddodiadol rhwng Ewrop ac Asia.<ref name="urals">{{Cite web|url=https://earthobservatory.nasa.gov/images/87198/the-ural-mountains|title=The Ural Mountains|publisher=[[NASA]]|website=[[NASA Earth Observatory]]|date=13 July 2011|access-date=27 May 2021}}</ref>
Mae Rwsia yn ffinio â thair cefnfor,, a dros 13 o foroedd ymylol.{{Efn|Russia borders, clockwise, to its west: the [[Baltic Sea]], to its southwest: the [[Black Sea]] and the [[Sea of Azov]], to its north: the [[Barents Sea]], the [[Kara Sea]], the [[Laptev Sea]], the [[Pechora Sea]], the [[White Sea]], and the [[East Siberian Sea]], to its northeast: the [[Chukchi Sea]] and the [[Bering Sea]], and to its southeast: the [[Sea of Okhotsk]] and the [[Sea of Japan]].}}<ref name="Geo">{{Cite web|url=http://countrystudies.us/russia/22.htm|title=Global Position and Boundaries|editor-last=Glenn E. Curtis|year=1998|location=[[Washington, D.C.]]|publisher=Federal Research Division of the [[Library of Congress]]|access-date=8 July 2021}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">Glenn E. Curtis, ed. (1998). </cite></ref> Ymhlith ei hynysoedd ac ynysforoedd Rwsia mae [[Novaya Zemlya]], Franz Josef Land, [[Severnaya Zemlya]], Ynysoedd Newydd Siberia, [[Ynys Wrangel]], Ynysoedd Kuril, a [[Sachalin|Sakhalin]].<ref name="Arctic">{{Cite web|url=https://www.thearcticinstitute.org/countries/russia/|title=Russia|website=[[The Arctic Institute – Center for Circumpolar Security Studies]]|access-date=27 June 2021}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.euronews.com/travel/2021/02/24/island-hopping-in-russia-sakhalin-kuril-islands-and-kamchatka-peninsula|title=Island hopping in Russia: Sakhalin, Kuril Islands and Kamchatka Peninsula|website=[[Euronews]]|first=Ziryan|last=Aziz|date=28 February 2020|access-date=27 June 2021}}</ref> Dim ond 3.8 km yw Ynysoedd Diomede <ref>{{Cite web|url=https://www.atlasobscura.com/places/diomede-islands|title=Diomede Islands – Russia|website=[[Atlas Obscura]]|access-date=27 June 2021}}</ref> i ffwrd o [[Hokkaidō|Hokkaido]], Japan.
Mae gan Rwsia, dros 100,000 o afonydd, ac mae ei llynnoedd yn cynnwys oddeutu chwarter dŵr croyw'r byd.<ref name="Topo" /> [[Llyn Baikal]], y mwyaf a'r amlycaf ymhlith cyrff dŵr croyw Rwsia, yw llyn dŵr croyw dyfnaf, puraf a hynaf y byd, ac sy'n cynnwys dros un rhan o bump o ddŵr croyw'r byd.<ref>{{Cite web|title=Lake Baikal—A Touchstone for Global Change and Rift Studies|publisher=[[United States Geological Survey]]|url=http://pubs.usgs.gov/fs/baikal/|access-date=26 December 2007}}</ref> [[Llyn Ladoga|Mae Ladoga]] ac [[Llyn Onega|Onega]] yng ngogledd-orllewin Rwsia yn ddau o'r [[Rhestr o lynnoedd mwyaf Ewrop|llynnoedd mwyaf yn Ewrop]]. Y [[Afon Volga|Volga]], a ystyrir yn aml fel afon genedlaethol Rwsia oherwydd ei phwysigrwydd hanesyddol, yw'r afon hiraf yn Ewrop.<ref name="rivers">{{Cite web|url=https://www.themoscowtimes.com/2019/05/15/russias-largest-rivers-from-the-amur-to-the-volga-a65593|title=Russia's Largest Rivers From the Amur to the Volga|website=[[The Moscow Times]]|date=15 May 2019|access-date=26 May 2021}}</ref> Mae afonydd Siberia [[Afon Ob|Ob]], [[Afon Yenisei|Yenisey]], [[Afon Lena|Lena]] ac [[Afon Amur|Amur]] ymhlith [[Rhestr afonydd hwyaf y byd|afonydd hiraf]] y byd.<ref name="rivers" />
=== Hinsawdd ===
Mae maint Rwsia a phellter llawer o ardaloedd o'r môr yn arwain at oruchafiaeth yr hinsawdd gyfandirol llaith, sy'n gyffredin ym mhob rhan o'r wlad heblaw am y twndra a'r de-orllewin eithafol. Mae mynyddoedd y de a'r dwyrain yn rhwystro llif o aer cynnes o [[Cefnfor India|gefnforoedd India]] a'r Môr Tawel, tra bod gwastadedd y gorllewin a'r gogledd yn gwneud y wlad yn agored i ddylanwadau Arctig ac Iwerydd. Mae gan y rhan fwyaf o Ogledd-orllewin Rwsia a Siberia hinsawdd danforol (''subarctic climate''), gyda gaeafau difrifol iawn yn rhanbarthau mewnol Gogledd-ddwyrain Siberia (Sakha yn bennaf, lle mae Pegwn Oer y Gogledd wedi'i leoli gyda'r tymheredd isel {{Convert|−71.2|°C|°F|1}}),<ref name="Arctic" /> a gaeafau mwy cymedrol mewn mannau eraill. Mae gan ddarn helaeth o dir Rwsia ar hyd Cefnfor yr Arctig ac ynysoedd Arctig Rwsia hinsawdd begynol.
Mae gan y rhan arfordirol [[Crai Krasnodar|Krasnodar Krai]] ar y Môr Du, yn fwyaf arbennig [[Sochi]], a rhai stribedi arfordirol a mewnol yng [[Gogledd y Cawcasws|Ngogledd y Cawcasws]] hinsawdd is-drofannol llaith gyda gaeafau mwyn a gwlyb. Mewn sawl rhanbarth yn Nwyrain Siberia a Dwyrain Pell Rwsia, mae'r gaeaf yn sych o'i gymharu â'r haf; tra bod rhannau eraill o'r wlad yn cael gwlybaniaeth fwy cyfartal ar draws tymhorau.
Mae [[dyodiad]] gaeaf yn y rhan fwyaf o'r wlad fel arfer yn cwympo fel [[eira]]. Mae gan rannau mwyaf gorllewinol Oblast Kaliningrad ar y Vistula, a rhai rhannau yn ne Krasnodar Krai a Gogledd y Cawcasws hinsawdd gefnforol. Mae'r rhanbarth ar hyd arfordir Volga Isaf a Môr Caspia, yn ogystal â rhai rhannau mwyaf deheuol Siberia, [[hinsawdd lled-cras]].<ref name="climate1">{{Cite journal|last=Beck|title=Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution|issn=2052-4463|pmc=6207062|pmid=30375988|doi=10.1038/sdata.2018.214|pages=180214|volume=5|date=30 October 2018|journal=Scientific Data|first6=Eric F.|first=Hylke E.|last6=Wood|first5=Alexis|last5=Berg|first4=Noemi|last4=Vergopolan|first3=Tim R.|last3=McVicar|first2=Niklaus E.|last2=Zimmermann|bibcode=2018NatSD...580214B}}</ref>
Trwy lawer o diriogaeth Rwsia, dim ond dau dymor penodol sydd - y gaeaf a'r haf - gan fod y gwanwyn a'r hydref fel arfer yn gyfnodau byr o newid rhwng tymereddau hynod isel ac uchel iawn. Y mis oeraf yw mis Ionawr (Chwefror ar yr arfordir); y cynhesaf yw mis Gorffennaf fel rheol. Mae ystodau tymheredd mawr yn nodweddiadol. Yn y gaeaf, mae'r tymheredd yn oerach o'r de i'r gogledd ac o'r gorllewin i'r dwyrain. Gall hafau fod yn eithaf poeth, hyd yn oed yn Siberia. <ref>{{Cite journal|last=Drozdov|first=V. A.|title=Ecological and Geographical Characteristics of the Coastal Zone of the Black Sea|journal=GeoJournal|year=1992|doi=10.1007/BF00717701|volume=27|page=169|issue=2|last2=Glezer|first2=O. B.|last3=Nefedova|first3=T. G.|last4=Shabdurasulov|first4=I. V.}}</ref>
=== Bioamrywiaeth ===
[[Delwedd:Саблинский_хребет.jpg|bawd| Parc Cenedlaethol Yugyd Va yng Ngweriniaeth Komi yw'r [[parc cenedlaethol]] mwyaf yn Ewrop.<ref name="urals" />]]
Oherwydd ei faint enfawr, mae gan Rwsia ecosystemau amrywiol, gan gynnwys anialwch pegynol, twndra, twndra coedwig, taiga, coedwig gymysg a llydanddail, paith coedwig (''steppe''), [[Stepdir|paith]], lled-anialwch ac is-drofannau. Mae tua hanner tiriogaeth Rwsia yn goediog, <ref name="cia" /> ac mae ganddi warchodfeydd coedwig mwya'r byd,<ref name="biodiversity">{{Cite web|url=http://education.rec.org/ru/en/biodiversity/in_russia/index.shtml|title=Biodiversity in Russia|website=[[Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe]]|access-date=23 October 2019}}</ref> a elwir yn "Ysgyfaint Ewrop"; gan ddod yn ail yn unig i goedwig law yr Amazon o ran faint o [[Carbon deuocsid|garbon deuocsid y]] mae'n ei amsugno.<ref>{{Cite news|last=Walsh|first=Nick Paton|title=It's Europe's lungs and home to many rare species. But to Russia it's £100bn of wood|work=[[The Guardian]]|url=https://www.theguardian.com/world/2003/sep/19/environment.russia|access-date=26 December 2007|location=[[London]]|quote="Forest makes up 70% of Russia's territory and spans 12 time zones. It is known as Europe's lungs and is second only to the Amazon in the amount of carbon dioxide it absorbs, and is home to many rare species."|date=19 September 2003}}</ref>
Mae bioamrywiaeth Rwsia yn cynnwys 12,500 o rywogaethau o blanhigion fasgwlaidd, 2,200 o rywogaethau o bryoffytau, tua 3,000 o rywogaethau o [[Cen|gen]], 7,000-9,000 o rywogaethau o algâu, ac 20,000-25,000 o rywogaethau o [[Ffwng|ffyngau]]. Mae ffawna Rwsia'n cynnwys 320 o rywogaethau o [[Mamal|famaliaid]], dros 732 o rywogaethau o [[Aderyn|adar]], 75 rhywogaeth o [[Ymlusgiad|ymlusgiaid]], tua 30 rhywogaeth o [[Amffibiad|amffibiaid]], 343 rhywogaeth o [[Pysgod dŵr croyw|bysgod dŵr croyw]], tua 1,500 o rywogaethau o bysgod dŵr hallt, 9 rhywogaeth o seicostomata, ac oddeutu 100-150,000 o [[Infertebrat|infertebratau]].<ref>{{Cite web|url=http://education.rec.org/ru/en/biodiversity/in_russia/04-04-02.shtml|title=Species richness of Russia|website=[[Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe]]|access-date=27 June 2021}}</ref> Ceir oddeutu 1,100 o rywogaethau planhigion ac anifeiliaid prin ac mewn perygl wedi'u cynnwys yn Llyfr Data Coch Rwsia.<ref name="Climate">{{cite web|url=http://countrystudies.us/russia/24.htm|title=Climate|editor=Glenn E. Curtis |year=1998|location=[[Washington, D.C.]]|publisher=Federal Research Division of the [[Library of Congress]]|access-date=10 July 2021}}</ref>
== Llywodraeth a gwleidyddiaeth ==
Yn ôl [[Cyfansoddiad Rwsia]], mae'r wlad yn ffederasiwn anghymesur ac yn weriniaeth lled-arlywyddol, lle mae'r arlywydd yn bennaeth y wladwriaeth,<ref>{{Cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|website=(Article 80, § 1)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-05.htm|access-date=27 December 2007}}</ref> a'r prif weinidog yw pennaeth y llywodraeth. Mae Ffederasiwn Rwsia wedi'i strwythuro'n sylfaenol fel democratiaeth gynrychioliadol aml-bleidiol, gyda'r llywodraeth ffederal yn cynnwys tair cangen:<ref name="DeRouenHeo2005">{{Cite book|first=Karl R.|last=DeRouen|first2=Uk|last2=Heo|title=Defense and Security: A Compendium of National Armed Forces and Security Policies|url=https://books.google.com/books?id=wdeBgfmZI0cC&pg=PA666|year=2005|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-85109-781-4|page=666}}</ref>
* Deddfwriaethol: Mae Cynulliad Ffederal [[dwysiambraeth]] Rwsia, (sy'n cynnwys Dwma'r Wladwriaeth o 450-aelod a Chyngor y Ffederasiwn 170 aelod), yn mabwysiadu cyfraith ffederal, yn datgan rhyfel, yn cymeradwyo cytundebau, ac mae ganddo bŵer y pwrs a phwer [[Uchelgyhuddiad|uchelgyhuddo'r]] arlywydd.
* Gweithrediaeth (''Executive''): Yr arlywydd yw prif-bennaeth y Lluoedd Arfog, a gall roi feto ar filiau deddfwriaethol cyn iddynt ddod yn gyfraith, ac mae'n penodi Llywodraeth Rwsia (Cabinet) a swyddogion eraill, sy'n gweinyddu ac yn gorfodi deddfau a pholisïau ffederal.
* Barnwriaeth: Mae'r Llys Cyfansoddiadol, y Goruchaf Lys a llysoedd ffederal is (y mae eu barnwyr yn cael eu penodi gan Gyngor y Ffederasiwn ar argymhelliad yr arlywydd), yn dehongli deddfau ac yn gallu gwrthdroi deddfau y maent yn eu hystyried yn anghyfansoddiadol.
Etholir yr arlywydd trwy bleidlais boblogaidd am dymor o chwe blynedd (yn gymwys am ail dymor, ond nid am drydydd tymor yn olynol).<ref>{{Cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|website=(Article 81, § 3)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-05.htm|access-date=27 December 2007}}</ref> Mae gweinidogaethau'r llywodraeth yn cynnwys y prif weinidog a'i ddirprwyon, ei weinidogion, ac unigolion dethol eraill. Penodir pob un gan yr arlywydd ar argymhelliad y prif weinidog (tra bo penodi'r olaf yn gofyn am gydsyniad Dwma'r Wladwriaeth).
=== Rhaniadau gwleidyddol ===
Yn ôl y [[Cyfansoddiad Rwsia|cyfansoddiad]], mae Ffederasiwn Rwsia'n cynnwys 85 o [[Deiliaid ffederal Rwsia|ddeiliaid ffederal]] (''federal subjects'').{{Efn|Including the disputed [[Republic of Crimea]], and the federal city of [[Sevastopol]].}} Yn 1993, pan fabwysiadwyd y cyfansoddiad newydd, rhestrwyd 89 o ddeiliaid ffederal, ond unwyd rhai yn ddiweddarach. Mae gan y deiliaid ffederal hyn gynrychiolaeth gyfartal - dau gynrychiolydd yr un - yng Nghyngor y Ffederasiwn,<ref>{{Cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|website=(Article 95, § 2)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-06.htm|access-date=27 December 2007}}</ref> tŷ uchaf y Cynulliad Ffederal. Fodd bynnag, maent yn wahanol o ran hyd a lled eu hymreolaeth.<ref>KARTASHKIN, V., & ABASHIDZE, A. (2004). </ref>
[[Delwedd:Map_of_federal_subjects_of_Russia_(2014).svg|canol]]
==== Ardaloedd ffederal ====
Mae'r [[Deiliaid ffederal Rwsia|deiliaid ffederal]] wedi'u grwpio'n wyth [[Dosbarthau ffederal yn Rwsia|dosbarth ffederal]], pob un wedi'i weinyddu gan gennad a benodir gan Arlywydd Rwsia.<ref>''Russian Classification of Economic Regions'' (OK 024–95) of 1 January 1997 as amended by the Amendments #1/1998 through #5/2001. </ref> Yn wahanol i'r deiliaid ffederal, nid yw'r is-dosbarthau ffederal yn lefel is-lywodraethol ond maent yn lefel o weinyddiaeth i'r llywodraeth ffederal. Mae gan genhadon arlywyddol ardaloedd ffederal y pŵer i weithredu cyfraith ffederal ac i gydlynu cyfathrebu rhwng yr arlywydd a'r llywodraethwyr rhanbarthol.
== Gweler hefyd ==
| |||