Sbaen: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

[[Felipe VI, brenin Sbaen|Felipe VI]] yw brenin Sbaen ac yn 2021 danfonodanfonodd un o'i ferched, Leonor (g. 2005) i [[Coleg yr Iwerydd|Goleg yr Iwerydd]], ger [[Llanilltud Fawr]], [[Bro Morgannwg]], [[Cymru]].<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/uk-wales-56015904|title=Spanish princess Leonor to attend UWC Atlantic College in Wales|publisher=BBC|date=10 Chwefror 2021|accessdate=28 Mawrth 2021}}</ref> Mae sawl Cymuned Ymreolaethol, eegan gynnwys [[Gwlad y Basg]], [[Galisia]], [[Asturias]], a [[Catalwnia]]'n yn cyfri eu hunain yn wledydd, ac mae ganddynt fudiadau cryf sy'n hawlio eu hanibyniaethhannibyniaeth oddi wrth Sbaen.

Mae ei diriogaethau ynysig yn cynnwys yr [[Ynysoedd Balearig]] yn [[y Môr Canoldir]], sawl ynys fach ym [[Môr Alboran]] a'r [[Yr Ynysoedd Dedwydd|Ynysoedd Dedwydd]] yng [[Cefnfor yr Iwerydd|Nghefnfor yr Iwerydd]]. Mae tiriogaeth Sbaen hefyd yn cynnwys [[Clofan ac allglofan|cyn-ranbarthau]] Affrica: [[Ceuta]], [[Melilla]] a Peñon de Vélez ar draws [[Culfor Gibraltar]].<ref>{{Cite web|url=https://www.moroccoworldnews.com/2012/08/53630/spanish-military-arrest-four-moroccans-after-they-tried-to-hoist-moroccan-flag-in-badis-island/|title=Spanish Military Arrest Four Moroccans after they Tried to Hoist Moroccan Flag in Badis Island|last=News|first=Morocco World|date=29 August 2012|website=Morocco World News|language=en-US|access-date=17 March 2019}}</ref> {{Efn|See [[list of transcontinental countries]].}} Mae'r Môr Canoldir yn ffinio â thir mawr y wlad i'r de a'r dwyrain; i'r gogledd gan [[Ffrainc]], [[Andorra]] a [[Bae BiskaiaBizkaia]]; ac i'r gorllewin gan [[Portiwgal|Bortiwgal]] a Chefnfor yr Iwerydd.

Cyrhaeddodd bodau dynol modern Benrhyn Iberia gyntaf tua 42,000 o flynyddoedd yn ôl.<ref name="Lillios2019">{{Cite book|last=Katina T. Lillios|title=The Archaeology of the Iberian Peninsula: From the Paleolithic to the Bronze Age|url=https://books.google.com/books?id=ofe3DwAAQBAJ&pg=PA65|date=5 December 2019|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-11334-3|page=65}}</ref> Y diwylliannau a'r bobloedd gyntaf a ddatblygodd yn nhiriogaeth gyfredol Sbaen oedd yr [[Iberiaid]] hynafol, y [[Y Celtiaid|Celtiaid]], y [[Celtiberiaid]], [[Vascones|y Vascones]], a'r Turdetani. Yn ddiweddarach, datblygodd pobloedd [[Y Môr Canoldir|Môr y Canoldir]] tramor fel y [[Ffenicia]]<nowiki/>id a'r [[Groegiaid]] hynafol gytrefi masnachu arfordirol, ac roedd y [[Carthaginiaid]] yn rheoli rhan o arfordir Môr y Canoldir Sbaen am gyfnod byr. O'r flwyddyn 218 BCE, [[Hispania|cychwynnodd gwladychu Rhufeinig Hispania]] a gan eithrio cornis yr Iwerydd, fe wnaethant reoli tiriogaeth Sbaen yn eitha sydyn. Erbyn 206 roedd y [[Rhufain hynafol|Rhufeiniaid]] wedi gyrru'r Carthaginiaid allan o benrhyn Iberia, a'i rannu'n ddwy dalaith weinyddol, ''Hispania Ulterior'' a ''Hispania Citerior''.<ref name="Flower2014">{{Cite book|last=Josiah Osgood|editor-last=Harriet I. Flower|title=The Cambridge Companion to the Roman Republic|date=23 June 2014|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-03224-8|pages=305–306|chapter=The Rise of Empire in the West (264–50. B.C.)}}</ref><ref name="BlaggMillett2016">{{Cite book|last=Simon Keay|editor-last=T. F. C. Blagg|editor-last2=Martin Millett|title=The Early Roman Empire in the West|chapter=Coastal Communities of Hispania Citerior|date=31 December 2016|publisher=Oxbow Books|isbn=978-1-78570-383-6|page=132}}</ref> Gosododd y Rhufeiniaid seiliau ar gyfer diwylliant a hunaniaeth fodern Sbaen, a dyma fan geni ymerawdwyr Rhufeinig pwysig fel [[Trajan]], [[Hadrian]] a [[Theodosius I|Theodosius I.]]

Dadleuai eraill mai gair Ffoenicaidd (<nowiki>''</nowiki>''spy<nowiki>''</nowiki>'' ydyw am ofannu metalaumetelau. Gall fod ''i-spn-ya,'' felly'n golygu'r "Wlad Gweithio Metalau".<ref>Linch, John (director), Fernández Castro, María Cruz (del segundo tomo), Historia de España, El País, volumen II, La península Ibérica en época prerromana, p. 40. Dossier. La etimología de España; ¿tierra de conejos?, {{ISBN|978-84-9815-764-2}}</ref>

[[Delwedd:Valley_of_Ordesa,_Ordesa_y_Monte_Perdido_National_Park,_Spain.jpg|de|bawd| Parc Cenedlaethol Ordesa y Monte Perdido yn y [[Pyreneau]], [[Safle Treftadaeth y Byd|un o Safleoedd Treftadaeth y Byd]]]]

Mae Sbaen yn wlad fynyddig, gyda [[llwyfandir]] uchel a chadwyni mynydd yn bennaf. Ar ôl y Pyrenees, y prif fynyddoedd yw'r [[Mynyddoedd Cantabrian|Cordillera Cantábrica]] (Cantabrian Range), Sistema Ibérico (System Iberia), Sistema Central (System Ganolog), Montes de Toledo, Sierra Morena a'r Sistema Bético (System Baetig). Y pwynt uchaf yn Sbaen yw copa'r [[Teide]], 3,718 metr. Llwyfandir helaeth yng nghanol Sbaen penrhyn yw Meseta Central (a gyfieithir yn aml fel y "Llwyfandir Mewnol").

Yn [[1936]] dechreuodd [[Rhyfel Cartref Sbaen]], a arweiniodd at fuddugoliaeth [[Francisco Franco]], a fu'n rheoli Sbaen fel unben hyd ei farwolaeth yn 1975. Wedi ei farwolaeth ef, daeth y brenin [[Juan Carlos I]] i'r orsedd, a chytunwyd ar gyfansoddiad democrataidd yn 1978. Ymunodd Sbaen a'r [[Undeb Ewropeaidd]], a gwelwyd tŵftwf economaidd sylweddol. Yn [[2002]] derbyniwyd yr [[Euro]] fel arian.

Ar [[1 Ionawr]] [[2017]], roedd poblogaeth Sbaen yn 46.528.966 yn ôl yr ''Instituto Nacional de Estadística'' (INE). Sbaen yw'r bumed wlad yn yr [[Undeb Ewropeaidd]] o ran poblogaeth, ond mae dwysderdwyster y boblogaeth yn gymharol isel, 92.0 person/km sgwarsgwâr.

Fel llawer o wledydd Ewrop, mae'r boblogaeth yn tueddu i heneddioheneiddio; yn [[2006]] roedd cyfartaledd oedran trigolion Sbaen yn 40.2. Roedd 14.3% o'r boblogaeth dan 15 oed, 69,0% rhwng 15 a 64, a 16.7% dros 65. I raddau, mae mewnfudiad wedi gwrthweithio'r duedd yma. Yn [[2005]], roedd [[disgwyliad bywyd]] yn Sbaen yn 80.2 ar gyfartaledd; 77.0 i ddynion a 83.5 i ferched.

[[Delwedd:List of Countries that have gained independece from Spain Part 2.svg|bawd|Rhestr o wledydd sydd wedi ennill eu hanibyniaethhannibyniaeth oddi wrth Sbaen.]]