Wicipedia

Continiwm tafodiaith: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Pori'r hanes yn rhyngweithiol
← Cymharer â'r fersiwn gyntCymharer â'r fersiwn dilynol →
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
GweledolCystrawen wici
dechrau prawfddarllen
Llinell 1:
[[Delwedd:Romance 20c ru.png|thumb|350px|Ieithoedd Romanws Ewrop. Yn hanesyddol mae [[ieithoedd Romáwns]] y Gorllewin yn cynrychioli continwwm tafodieithol parhaus. Yn y dwyrain, mae brown yn dynodi ardal ynysig Dwyrain Romanésg]]
Mae '''continwwm tafodiaith''' hefyd '''tafodiaith barhaus''' a hefyd '''continiwm iaith''' (er gall y term 'continiumcontiniwwm iaith' hefyd gyfeirio at daith ungigolynunigolyn wrth gaffael iaith yn ystod bywyd neu gyrfa y person hwnnw). yn set o amrywiaethau iaith a siaredir mewn tiriogaethau cyfagos, gyda gwahaniaethau bach mewn ardaloedd sy'n gyfagos, âa chyd-ddeallusrwydd yn lleihau gyda phellter cynyddol, gannes ddiflannubod hyddim ynmodd oedi rhwngsiaradwyr deallusrwydddeall yrei amrywiadau mwyaf pellgilydd. Yn y modd hwn, gall dwy iaith a dderbynnirystyrir felyn ieithoedd ar gwahanolwahân gael set o dafodieithoedd canolraddsy'n gydapontio'ir gilyddddwy, heb golli'r deallusrwydd olynol mewn unrhyw achos. Gall continwwm tafodieithol ddiflannu pan fydd yn dameidiog oherwydd difodiant tafodieithoedd canolradd o ganlyniad i atgyfnerthu un neu fwy o'r tafodieithoedd hyn i ieithoedd safonol. Mewn sawl enghraifft yn Affrica, fe benderfynwyd bod tafodieithoedd o'r un continiwm tafodieithol yn [[iaith|ieithoedd]] gwahanol - gweler gwaith [[Kwesi Kwaa Prah]].
 
==Ieithoedd iethoedd Románws==
[[Delwedd:Castilla 1210.png|bawd|derecha|300px|[[Penrhyn Iberia]] ym 1210, lle ffurfiodd yr [[ieithoedd Romáwns]] a siaredir yn y teyrnasoedd [[Cristnogol]] i'r gogledd continiwmtdafodiaith Iberia-Románs]]
Mae'r gangen Italo Occidental yr ieithoedd Romanws, yn cynnwys [[Sbaeneg|Castileg]], [[Rwmaneg]], [[Eidaleg]], [[Catalaneg]], [[Ocsitaneg]], [[Ffrangeg]], [[Aragoneg]], [[Awstwreg]], [[Leoneg]], [[Galisieg]] a [[Portiwgaleg]] a hefyd ieithoedd eraill heb lawer o siaradwyr (Sardineg, Iddew- Sbaeneg), ac ati, yn aml yn cael eu cyflwyno fel continwwm tafodieithol, er bod yr ieithoedd 'mwy' wedi cael eu safonusafoni'n ieithyddol a llenyddol eu hunain ers amser maith ac yn nid fel rheol yn cael eu hystyried yn dafodieithoedd o un iaith gyffredin. Yn ystod y canrifoedd diwethaf, yn enwedig o'r 20g, mae'r tafodieithoedd canolradd a oedd yn bodoli rhwng yr ieithoedd Romáwns mawr wedi bod yn colli siaradwyr ac mewn sawl achos wedi diflannu, gan fod eu siaradwyr wedi newid eu mathau i'r mathau tafodieithol agosaf at y rhai mwyaf mawreddog safonau cenedlaethol (swyddogion ieithoedd gwladol/cenedlaethol), yn aml gyda safle gwleidyddol clir o blaid goruchafiaeth yr iaith genedlaethol. Mae'r prosesau hyn wedi dod i beryglu goroesiad ieithoedd di-wladwriaeth gyda thaflwybr llenyddol hir, fel yn achos OccitanOcsitaneg yn [[Ffrainc]]. Mae'r ffenomen hon wedi digwydd i raddau mwy neu lai ym mhob gwlad sy'n siarad Rhamant y Gorllewin, yn aml iawn gyda safle gwleidyddol clir o blaid goruchafiaeth yr iaith genedlaethol.
 
==Dangos continwwm tafodieithol==
Llinell 13:
Mae ieithoedd a thafodieithoedd Germanaidd gogledd [[Sgandinafia]] yn enghraifft glasurol o gontinwwm tafodieithol, o dafodieithoedd [[Swedeg]] [[y Ffindir]], i Swedeg, Gutnish, Dalecarlia, tafodieithoedd escaniaid, [[Daneg]], [[Norwyeg]] ([[Bokmål]] a [[Nynorsk]]), [[Ffaroeg]], [[Islandeg]], hefyd cymaint o dafodieithoedd lleol yr ieithoedd priodol. Mae ieithoedd Sgandinafaidd y tir mawr (Sweden, Daneg a Norwyeg) yn ddigon tueddol a dealladwy i gael eu hystyried yn dafodieithoedd o'r un iaith, tra nad yw ieithoedd yr ynysoedd (Islandeg a Ffaroeg) yn ddealladwy ar unwaith i siaradwyr Sgandinafaidd eraill.
 
==Ieithoedd Germanaidd Gorllewin Cyfandirol Almaeneg==
[[Delwedd:West Germanic dialect continuum (according to Wiesinger, Heeroma & König).png|300px|bawd|Dadansoddiad gwych o dafodieithoedd cyfandirol Ewrop o darddiad Gorllewin Germanaidd ar ôl 1945.<ref>W. Heeringa: Measuring Dialect Pronunciation Differences using Levenshtein Distance, University of Groningen, 2009, S. 232–234.</ref><ref>P. Wiesinger: Die Einteilung der deutschen Dialekte. In: Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung, Berlin, New York, S. 807–900</ref><ref>W. König: dtv-Atlas Deutsche Sprache, 2019, München, S. 230.</ref><ref>C. Giesbers: Dialecten op de grens van twee talen, Radboud Universiteit Nijmegen, 2008, S. 233.</ref><br /> <br />'''Legende:'''<br />{{legend|#8c506e|'''Niederfränkische Varietäten:'''}} 1. Zentralniederländisch 2. Westflämisch 3. Brabantisch 4. Limburgisch 5. Niederrheinisch (dt. Dachsprache)<br />{{legend|#df772a|'''Friesische Varietäten:'''}} 6. Westfriesisch 7. Saterfriesisch (Ostfriesisch)) 8. Nordfriesisch<br />{{legend|#3e9abc|'''Niederdeutsche Varietäten:'''}} 9. Overijssels (ndl. Dachsprache) 10. Gronings (ndl. Dachsprache) 11. Westfälisch 12. Nordniederdeutsch 13. Ostfälisch 14. Mecklenburgisch-Vorpommersch 15. Brandenburgisch 16. Mittelpommersch<br /> {{legend|#f5ef47|'''Mitteldeutsche Varietäten:'''}}17. Ripuarisch 18. Luxemburgisch (lux. Dachsprache) 19. Moselfränkisch 20. Rheinfränkisch 21. Zentralhessisch 22. Nordhessisch 23. Osthessisch 24. Thüringisch 25. Nordobersächisch 26. Südmärkisch 27. Obersächsisch<br /> {{legend|#ecca09|'''Oberdeutsche Varietäten:'''}} 28. Oberfränkisch (Ost- und Südfränkisch) 29. Nordbairisch 30. Mittelbairisch 31. Südbairisch 32. Schwäbisch 33. Niederalemannisch 34. Mittelalemannisch 35. Hochalemannisch 36. Höchstalemannisch<br /><br />
{{legend|#ffffff|Isoglosse der niederländischen und deutschen Standardsprachen.}} {{legend|#000000|Der Bereich, in dem simultan zwei [[Dachsprache]]n benutzt werden (Luxemburgisch/Deutsch und Westfriesisch/Niederländisch), ist schwarz-weiß umrandet.}}]]
Mae'r nifer o dafodieithoedd sy'n ffurfiotafodieithoedd Almaeneg, Iseldireg, Isel Almaeneg, Almaeneg ay Swistir ynac ati'n ffurfio continwwm tafodieithol gyda dwy safon lenyddol gydnabyddedig (Almaeneg ac Iseldireg). Er bod Iseldireg aac Almaeneg Safonol yn gyd-ddealladwy i raddau, mae yna lawer o dafodieithoedd trosiannol, fel Limburgish, a siaredir mewn rhannau o'r Iseldiroedd a Gwlad Belg, a'r tafodieithoedd Ffransisgaidd Isel ar hyd y ffin gyda'r Almaen.
 
Er eu bod yn rhan o'r continwwm tafodieithol hwn, mae'r tafodieithoedd Sacsonaidd Isel ar lawer ystyr yn bellach o [[Almaeneg Uchel]] (Hoch Deutsch)/ Almaeneg y Swistir nag o'r Saesneg; maent yn cynnal cysylltiadau trwy gadwyn o dafodieithoedd canolradd, sy'n gyd-ddealladwy rhwng cymdogion, tra bod y Saesneg yn parhau i fod yr unig iaith Orllewinol Almaeneg ar wahân i'r continwwm cyfandirol: dylanwadodd ei lleoliad ynysig ar ei ddatblygiad annibynnol o'r ieithoedd cyfandirol.
Llinell 24:
Un achos posib fyddai goresgyniad Normanaidd Lloegr a'r ymyrraeth ddilynol rhwng yr ieithoedd priodol; fodd bynnag mae ynysigrwydd ynddo'i hun yn achos pwysig dros rwygo'r continwwm. Yr iaith gyfandirol sydd fwyaf tebyg i'r Saesneg yw Ffriseg, grŵp o dafodieithoedd niferus a siaredir yng ngogledd yr Iseldiroedd ac o amgylch y ffin â'r Almaen. Er gwaethaf rhannu cyd-ddealladwy sylfaenol â'r Saesneg, mae'n llawer llai dealladwy gyda'r Saesneg na gydag ieithoedd cyfagos eraill.
 
==Ieithoedd SlafaiddSlafonig==
===Continiwm SlafaiddSlafonig Gogleddol===
Rhwydwaith arall o dafodieithoedd yw continwwm tafodieithoedd gogleddol SlafaiddSlafonig. Mae'r tafodieithoedd hyn, am resymau traddodiad, wedi'u rhannu'n ddwy gangen, Gorllewin a Dwyrain: cydnabyddir [[Rwseg]], [[Belarwseg]], [[Rwtheneg]], avac [[Wcraineg]] fel safonau llenyddol; mae'r rhain i gyd yn rholio yn ysgafn tuag at [[Pwyleg||Bwyleg]], [[Slofaceg]] a [[Tsieceg]], sydd, yn eu tro, yn gysylltiedig â [[Sorbeg]], a siaredir gan boblogaethau SlafaiddSlafonig yr nwyrain yr [[Almaen]]. Gyda'i gilydd, mae'r tafodieithoedd hyn yn ffurfio un o'r ddau gyfandir. Mae'r tafodieithoedd hyn wedi'u gwahanu'n ddaearyddol oddi wrth dafodieithoedd De SlafaiddSlafonig gan y crynodiadau mawr o boblogaeth nad yw'n SlafaiddSlafonig yn [[Rwmania]], [[Hwngari]] ac [[Awstria]].
 
===Continiwm SlafaiddSlafonig Deheuol===
Mae continiwm tafodiaith dde SlafegSlafonig yn nodweddu [[Serbo-Croateg]] ymhlith eraill. Rhwydwaith o dafodieithoedd gwych a thair safon lenyddol yw hon, [[Bosnieg]], [[Croateg]] a [[Serbeg]]. Byddai'r tafodieithoedd hyn yn ffurfio cangen ddwyreiniol [[Slofeneg]] o'r tafodieithoedd SlafaiddSlafonig deheuol sydd yn eu tro yn gysylltiedig â changen orllewinol sy'n cynnwys [[Bwlgareg]] a [[Macedoneg]] (asydd dadleuiryn syddun moriaith agosyn eiôl rhai pobl oherwydd eu ''[[cyd-ddeallusrwydd]] iethyddol''ieithyddol ei bod yr un iaithagos) sy'n ffurfio eu continwwm tafodieithol eu hunain ac yn rhannu set o nodweddion gramadegol sy'n eu gosod ar wahân i'r lleill. Ieithoedd Slafeg, gyda'r safon Bwlgaria wedi'i seilio ar y tafodieithoedd mwyaf dwyreiniol, a Macedoneg yn y mwyaf gorllewinol.
 
==Ieithoedd Celteg==
Llinell 35:
* [[Ieithoedd Goedelaidd|Goideleg]] - trawsblanwyd y [[Gwyddeleg|Wyddeleg]] i'r [[Alban]] gyfoes yn y cyfnod wedi cwymp [[Ymerodraeth Rufeinig]], ceir elfen gryfach o [[cyd-ddeallusrwydd]] rhwng yr [[Ieithoedd Goedelaidd|ieithoedd Goedelaidd]], [[Gwyddeleg]] gyfoes a [[Gaeleg]] a dywedir bod Gwyddeleg talaith Ulaidh ([[Ulster]]) yn rhan o gontiniwm tafodiaith rhwng y ddwy genedl.
 
==Tafodiaith barhaus o ieithoedd TyrcegTyrcig==
Mae'r [[Ieithoedd Tyrcaidd|Ieithoedd Tyrcig]] yn disgrifio'n dda fel tafodiaith barhaus. Yn ddaearyddol mae'r continwwm hwn yn cychwyn yn y [[Balcanau]] yn y gorllewin gyda Thwrceg y Balcanau, sy'n cynnwys [[Twrceg]] yn Nhwrci ac [[Azereg]] yn [[Azerbaijan]], yn ymledu trwy [[Iran]] gydag Azeri a Khalaj, yn Irac gyda Thwrciaid. Eith yn ei flaen ar draws Canolbarth Asia gan gynnwys [[Turkmenistan]], [[Uzbekistan]], [[Kazakhstan]], [[Kyrgyzstan]], a rhanbarthau deheuol fel [[Tajikistan]] ac [[Afghanistan]]. Mae'r continwwm hwn yn cychwyn yng ngogledd Afghanistan, ac yn parhau i'r gogledd i [[Chuvashia]]. I'r dwyrain mae'n ymestyn i Weriniaeth [[Tuva]], rhanbarth ymreolaethol [[Xinjiang]] yng ngorllewin China gyda'r [[Uyghurs]] ac i [[Mongolia]] gyda'r [[Khoton]]. Mae poblogaethau sy'n siarad Twrceg yn byw yn yr holl diriogaeth hon. Mae yna dri math o ieithoedd Tyrceg sydd y tu allan i'r continwwm hwn yn ddaearyddol: [[Chuvash]], [[Yakut]], a [[Dolgan]]. Mae'r ieithoedd hyn wedi gwahanu'n ddaearyddol oddi wrth ieithoedd Tyrceg eraill amser maith yn ôl, gan wneud; Chuvash yryw'r iaith turquoisedyrcig fwyaf dargyfeiriol felly. Mae yna hefyd siaradwyr [[Gagauz]] ym [[Moldofa]] a siaradwyr Urum yn [[Georgia]].
 
Mae'r dafodiaith iaith Twrcaidd barhaus yn gwneud dosbarthiad mewnol yn broblemus. Yn gyffredinol, mae'r Chuvash, yr iaith Khalaj ac Yakut yn cael eu dosbarthu fel rhai sylweddol wahanol, tra bod ieithoedd Tyrcig eraill yn eithaf tebyg, gyda graddfa uchel o gyd-ddealladwyedd rhwng ieithoedd nid yn unig yn ddaearyddol gyfagos, ond hefyd rhwng ieithoedd / tafodieithoedd sy'n hollol ar wahân. Yn strwythurol, mae'r ieithoedd turquoisetyrcig yn agos iawn at ei gilydd, ac yn rhannu nodweddion sylfaenol fel trefn y geiriau berf gwrthrych gwrthrych, cytgord lleisiol a chrynhoad.<ref>{{cite book | author= Lenore A. Grenoble | title = Language Policy in the Soviet Union | publisher = Springer-Verlag|year= 2003
| isbn = 978-1-4020-1298-3 |language=en}}</ref>
 
Llinell 63:
==Gweler Hefyd==
* [[Diglosia]]
* Ausbausprache, Abstandsprache anda Dachsprache
 
==Dolenni==
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/wiki/Continiwm_tafodiaith"