Francisco Goya: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Ganwyd Francisco Goya yn Fuendetodos, [[Aragón]], gwlad a hawlir gan Sbaen, ar 30 Mawrth 1746 i José Benito de Goya y Franque a Gracia de Lucientes y Salvador. Roedd y teulu wedi symud y flwyddyn honno o ddinas [[Zaragoza]], ond does dim cofnod pam; mae'n bosib y comisiynwyd José i weithio yno.<ref name="h32">Hughes (2004), 32</ref> Roeddent y teulu, o ran haenau cymdeithasol, yn y dosbarth canol is. Roedd José yn fab i notari ac o [[Basgiaid|darddiad Basgeg]], a'i hynafiaid yn dod o Zerain,<ref>{{Cite web|url=http://www.zerain.com/francisco-de-goya,lista,57,famous-people-from-zerain,21,know-it,3|title=ZERAINGO OSPETSUAK : Francisco de Goya|website=Zerain.com|access-date=21 OctoberHydref 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171022145415/http://www.zerain.com/francisco-de-goya,lista,57,famous-people-from-zerain,21,know-it,3|archivedate=22 OctoberHydref 2017}}</ref> a enillai ei damaid ei fywoliaeth fel eurwr a arbenigai mewn gosod sgithyn denau o aur ar ddodrefn neu wrthrychau eraill.<ref name="c67">Connell (2004), 6–7</ref> Goruchwyliodd y goreuro a'r rhan fwyaf o'r addurn yn ystod ailadeiladu Basilica ''Santa Maria del Pilar'', prif eglwys gadeiriol Zaragoza. Francisco oedd eu pedwerydd plentyn, yn dilyn ei chwaer Rita (g. 1737), ei frawd Tomás (g. 1739) (a oedd i ddilyn yn grefft ei dad) a'r ail chwaer Jacinta (g. 1743). Roedd dau fab iau, Mariano (g. 1750) a Camilo (g. 1753).<ref name="h27">Hughes (2004), 27</ref>

Yn 14 oed astudiodd Goya o dan yr arlunydd José Luzán.<ref>Connell (2004), 14</ref> Symudodd i Madrid i astudio gydag [[Anton Raphael Mengs]], peintiwr poblogaidd gyda brenhiniaeth [[Sbaen|Sbaen.]]. Aeth Goya a'i feistr benben a'i gilydd, ac roedd ei arholiadau'n anfoddhaol. Cyflwynodd Goya gynigion ar gyfer y ''Real Academia de Bellas Artes de San Fernando'' ym 1763 a 1766 ond gwrthodwyd mynediad iddo i'r byd academaidd.<ref>Hagen & Hagen, 317</ref>

[[Rhufain]] oedd prifddinas ddiwylliannol Ewrop a ddaliai holl brototeipiau hynafiaeth glasurol, tra nad oedd gan Sbaen gyfeiriad artistig cydlynol o unrhyw fath, ar y pryd. Ar ôl methu ag ennill ysgoloriaeth, symudodd Goya ar ei draul ei hun i Rufain yn hen draddodiad artistiaid Ewropeaidd, traddodiad a oedd yn ymestyn yn ôl i [[Albrecht Dürer]] a chyn hynny.<ref name="h34">Hughes (2004), 34</ref> Nid oedd yn berson amlwg ar y pryd ac felly mae'r cofnodion yn brin ac yn ansicr. Mae bywgraffwyr cynnar yn crybwyll iddo deithio i Rufain gyda chriw o ymladdwyr teirw, lle bu’n gweithio fel acrobat stryd, neu'n gweithio i ddiplomydd [[Rwsiaid|Rwsiaidd]]d, neu wedi cwympo mewn cariad â lleian ifanc hardd.<ref name="h37">Hughes (2004), 37</ref> Mae'n bosibl bod Goya wedi cwblhau dau baentiad mytholegol sydd wedi goroesi yn ystod yr ymweliad, ''Aberth i Vesta'' ac ''Aberth i Pan'', y ddau wedi'u dyddio i 1771.<ref>Eitner (1997), 58</ref>

''Mae La Maja Desnuda'' (''La maja desnuda'') wedi cael ei ddisgrifio fel "y ferch noethlymun maint-llawn gyntaf yng nghelf y Gorllewin" heb esgus i ystyr unrhyw alegori neu fytholeg.<ref>Licht (1979), 83</ref> Mae hunaniaeth y ''Majas'' yn ansicr. Y modelau a enwir gan amlaf yw Duges Alba, y credid weithiau bod Goya wedi cael perthynas â hi, a Pepita Tudó, meistres Manuel de Godoy. Nid yw'r naill ddamcaniaeth na'r llall wedi'u gwirio, ac mae'n parhau i fod yr un mor debygol bod y paentiadau'n cynrychioli ffrwyth ei ddychymyg, neu ei ffantasi.<ref>"[http://www.museodelprado.es/en/the-collection/online-gallery/on-line-gallery/obra/the-nude-maja/ The Nude Maja, the Prado]". Retrieved 17 JulyGorffennaf 2010.</ref>

Ni arddangoswyd y paentiadau hyn yn gyhoeddus erioed yn ystod oes Goya gan eu bod yn eiddo i Godoy.<ref name="g">[https://www.theguardian.com/artanddesign/2003/oct/04/art.biography The unflinching eye.]. ''The Guardian'', OctoberHydref 2003.</ref> Ym 1808 atafaelwyd holl eiddo Godoy gan Ferdinand VII ar ôl iddo gwympo o rym ac i alltudiaeth, ac ym 1813 atafaelodd yr [[Ymholiad Sbaenaidd|Ymchwiliad Sbaenaidd]] y ddau waith hyn fel rhai 'anweddus', gan eu dychwelyd ym 1836 i Academi Celfyddydau Cain San Fernando.<ref>''Museo del Prado, Catálogo de las pinturas''. Ministerio de Educación y Cultura, Madrid, 1996. 138. {{ISBN|84-87317-53-7}}</ref> Yn 1798 paentiodd olygfeydd llawn golau a rhyddid ar gyfer y pendentif a cupola y ''Real Ermita (Capel) San Antonio de la Florida'' ym Madrid. Mae llawer o'r rhain yn darlunio gwyrthiau Saint Anthony o Padua ond eu bod wedi'u gosod yng nghanol y Madrid cyfoes.

Rhywdro, rhwng diwedd 1792 a dechrau 1793, gadawodd salwch Goya'n fyddar. Aeth yn encilgar, yn fewnblyg a newidiodd gyfeiriad a naws ei waith. Dechreuodd y gyfres o [[Ysgythru|ysgythriadau]] [[acwatint|dyfrhaen]], a gyhoeddwyd ym 1799 fel y ''Caprichos, a'' gwblhawyd ochr yn ochr â chomisiynau mwy swyddogol, portreadau a phaentiadau crefyddol. Yn 1799 cyhoeddodd Goya 80 o brintiau ''Caprichos yn'' darlunio’r hyn a ddisgrifiodd fel “y ffolinebau dirifedi sydd i’w cael mewn unrhyw gymdeithas wâr, ac o’r rhagfarnau cyffredin a’r arferion twyllodrus y mae anwybodaeth, neu hunan-les wedi eu gwneud yn bethau cyffredin”. <ref>[http://cargocollective.com/jameswilentz/#Francisco-Goya-de-Lucientes-The-Sleep-of-Reason-Produces-Monsters The Sleep of Reason] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181122182141/http://cargocollective.com/jameswilentz/#Francisco-Goya-de-Lucientes-The-Sleep-of-Reason-Produces-Monsters |date=2018-11-22 }} Linda Simon (www.worldandi.com). Retrieved 2 December 2006.</ref> Esbonnir y gweledigaethau yn y printiau hyn yn rhannol gan y pennawd "Mae cwsg rhesymeg yn cynhyrchu bwystfilod". Ac eto nid yw'r rhain yn llwm yn unig; maent yn arddangos ffraethineb dychanol miniog yr artist, sy'n arbennig o amlwg mewn ysgythriadau fel ''Helfa Dannedd''.

Mae'n ymddangos bod [[chwalfa meddyliol]] a chorfforol Goya wedi digwydd ychydig wythnosau ar ôl datganiad rhyfel Ffrainc ar Sbaen. Adroddodd cyfoeswr iddo, "Nid yw'r synau yn ei ben a'i fyddardod yn gwella, ac eto mae ei olwg yn llawer gwell ac mae rheolaeth ar ei gydbwysedd yn ôl." <ref name="Hustvedt2006">{{Cite book|last=Hustvedt|first=Siri|title=Mysteries of the Rectangle: Essays on Painting|url=https://books.google.com/books?id=vBOmcfgBzswC&pg=PA63|date=10 AugustAwst 2006|publisher=Princeton Architectural Press|isbn=978-1-56898-618-0|page=63}}</ref> Gall y symptomau hyn ddynodi [[enseffalitis]] firaol hirfaith, neu o bosibl gyfres o [[Strôc|strôcsstrôc]]s bach sy'n deillio o [[Pwysedd gwaed|bwysedd gwaed]] uchel ac a effeithiodd ar ei glyw a rhanau sy'n deilio a chydbwysedd yn yr ymennydd. Mae symptomau [[Tinitws|tinnitus]], cyfnodau o anghydbwysedd a [[Nam ar y clyw|byddardod]] cynyddol hefyd yn nodweddiadol o [[Clefyd Ménière|glefyd Ménière]].<ref name="Gedo1985">{{Cite book|last=Mary Mathews Gedo|title=Psychoanalytic Perspectives on Art: PPA|url=https://books.google.com/books?id=nbDpAAAAMAAJ|year=1985|publisher=Analytic Press|isbn=978-0-88163-030-5|page=82}}</ref> Posibilrwydd arall yw bod Goya wedi dioddef o [[Plwm|wenwyno]] cronnus plwm, gan iddo ddefnyddio llawer iawn o plwm gwyn - a'i falu ei hun<ref name="HCC">[http://medicalalumni.org/historicalcpc/home/ Historical Clinicopathological Conference (2017)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200811070812/http://medicalalumni.org/historicalcpc/home/ |date=2020-08-11 }} University of Maryland School of Medicine, Retrieved 27 JanuaryIonawr 2017.</ref> - yn ei baentiadau, fel gorchudd cynfas ac fel lliw cynradd.<ref name="Hollandsworth1990">{{Cite book|last=James G. Hollandsworth|title=The Physiology of Psychological Disorders: Schizophrenia, Depression, Anxiety and Substance Abuse|url=https://books.google.com/books?id=FuFjEEwspusC&pg=PA3|date=31 JanuaryIonawr 1990|publisher=Springer|isbn=978-0-306-43353-5|pages=3–4}}</ref><ref name="Connell2004">Connell (2004), 78–79</ref>

Mae archwiliadau postmortem eraill yn pwyntio tuag at ddementia paranoiaidd, o bosibl oherwydd trawma ymennydd, fel y gwelwyd gan newidiadau amlwg yn ei waith ar ôl iddo wella, gan arwain at y paentiadau "du".<ref name="ChuDixon2008">{{Cite book|last=Petra ten-Doesschate Chu|last2=Laurinda S. Dixon|title=Twenty-first-century Perspectives on Nineteenth-century Art: Essays in Honor of Gabriel P. Weisberg|url=https://books.google.com/books?id=wGPPe8l-HmwC&pg=PA127|year=2008|publisher=Associated University Presse|isbn=978-0-87413-011-9|page=127}}</ref> Mae haneswyr celf wedi nodi gallu unigryw Goya i fynegi ei gythreuliaid mewnol fel delweddau erchyll a ffantastig sy'n symbolaidd iawn, ac sy'n caniatáu i'w gynulleidfa ddod o hyd i'w catharsis ei hun yn y delweddau hyn. <ref name="Williams2011">{{Cite book|last=Williams|first=Paul|title=The Psychoanalytic Therapy of Severe Disturbance|url=https://books.google.com/books?id=evXyjSkj22QC&pg=PA238|date=3 FebruaryChwefror 2011|publisher=Karnac Books|isbn=978-1-78049-298-8|page=238}}</ref>

Rhwng 1793 a 1794, cwblhaodd Goya set o un ar ddeg o luniau bach wedi'u paentio ar [[Tun|dun]] sy'n nodi newid sylweddol yn nhôn a phwnc ei gelf, ac yn tynnu o guddfanau tywyll a dramatig hunllef a ffantasi. Mae ''Iard gyda Phobl Gwallggo'' (''Corral de locos)'' yn weledigaeth ddychmygol o unigrwydd, ofn a dieithrio cymdeithasol. Mae'r llun yn gondemniad o greulondeb tuag at garcharorion (troseddwyr a gwallgof) yn bwnc y gwnaeth Goya ei ailymweld ag ef mewn gweithiau diweddarach,<ref name="Eisenman2007">{{Cite book|last=Crow|first=Thomas|editor-last=Stephen Eisenman|title=Nineteenth Century Art.: A Critical History|url=https://www.msu.edu/course/ha/445/crowgoya.pdf|access-date=12 OctoberHydref 2013|edition=3rd|year=2007|publisher=Thames and Hudson|location=New York|chapter=3: Tensions of the Enlightenment, Goya}}</ref> gan ganolbwyntio ar ddiraddio'r ffigwr dynol i fod yn ddim ond anifail.<ref>Licht (1979), 156</ref>

Roedd yn un o'r cyntaf o 'baentiadau cabinet (lluniau llai na hanner metr) Goya yng nghanol y [[1790au]], a'i archwiliad o'r berthynas rhwng naturiaeth a ffantasi a fyddai'n cufeirio ei waith am weddill ei yrfa.<ref>Schulz, Andrew. "The Expressive Body in Goya's Saint Francis Borgia at the Deathbed of an Impenitent". ''The Art Bulletin'', 80.4 1998.</ref> Roedd yn fwyfwy nerfus ac aeth i salwch corfforol hirfaith;<ref>It is not known why Goya became sick, the many theories range from [[polio]] or [[syphilis]], to lead poisoning. Yet he survived until eighty-two years.</ref> cyfaddefodd fod y gyfres wedi'i chreu i adlewyrchu ei amheuon ohono'i hun, a'i ofn ei fod yn colli ei feddwl.<ref>Hughes, Robert. "[https://www.theguardian.com/artanddesign/2003/oct/04/art.biography The unflinching eye]". ''[[The Guardian]]'', 4 OctoberHydref 2003. Retrieved 30 JanuaryIonawr 2010.</ref>

Er na wnaeth Goya wneud ei fwriad yn hysbys wrth greu ''Trychinebau Rhyfel'', mae haneswyr celf yn eu hystyried yn brotest weledol yn erbyn trais Gwrthryfel Dos de Mayo 1808, a Rhyfel Iberaidd, dilynol - a'r symudiad yn erbyn rhyddfrydiaeth yn dilyn adferiad brenhiniaeth Bourbon ym 1814. Mae'r golygfeydd yn aflonyddu ar y gwyliwr, weithiau'n ''macabre'' yn eu darlunio o greulondeb maes y gad, ac yn cynrychioli cydwybod ymfflamychol yn wyneb marwolaeth, poen a dinistr.<ref name="Bareau, 45">Wilson-Bareau, 45</ref> Ni chawsant eu cyhoeddi tan 1863, sef 35 mlynedd ar ôl ei farwolaeth. Mae'n debyg mai dim ond bryd hynny yr ystyriwyd ei bod yn wleidyddol saff i wneud hynny, gan fod y gwaith yn beirniadu brenhiniaeth Sbaen a Ffrainc.<ref name="Jones 2003">Jones, Jonathan. "[https://www.theguardian.com/culture/2003/mar/31/artsfeatures.turnerprize2003 Look what we did]". ''The Guardian'', 31 MarchMawrth 2003. Retrieved 29 AugustAwst 2009.</ref>

Yn 75 oed, ar ei ben ei hun, ac mewn anobaith meddyliol, cwblhaodd ei 14 ''Paentiadau Du'', {{Efn-ua|A contemporary inventory compiled by Goya's friend, the painter Antonio de Brugada, records 15. See Lubow, 2003}} pob un ohonynt mewn olew yn uniongyrchol ar waliau plastr ei dŷ. Nid oedd Goya'n bwriadu i'r paentiadau gael eu harddangos, ac ni ysgrifennodd amdanynt,{{Efn-ua|As he had with the "[[Los caprichos|Caprichos]]" and "[[The Disasters of War]]" series. Licht (1979), 159}} ac mae'n debyg na soniodd amdanynt erioed.<ref>Licht (1979), 159</ref> Tua 1874, 50 mlynedd ar ôl ei farwolaeth, cawsant eu tynnu i lawr a'u trosglwyddo i gefnogaeth gynfas gan y perchennog Baron Frédéric Émile d'Erlanger. Newidiwyd llawer o'r gweithiau yn sylweddol yn ystod yr adferiad, ac yng ngeiriau Arthur Lubow, yr hyn sy'n weddill yw "ffacsimili crai o'r hyn a baentiodd Goya."<ref>Lubow, Arthur. "[https://www.nytimes.com/2003/07/27/magazine/27GOYA.html The Secret of the Black Paintings]". ''[[The New York Times]]'', 27 JulyGorffennaf 2003. Retrieved 3 OctoberHydref 2010.</ref> Roedd effeithiau amser ar y murluniau, ynghyd â'r difrod anochel a achoswyd gan fowntio'r plastr brau ar gynfas, yn golygu bod y rhan fwyaf o'r murluniau wedi dioddef difrod helaeth a cholli paent. Heddiw maen nhw'n cael eu harddangos yn barhaol yn y [[Amgueddfa'r Prado|Museo del Prado]], Madrid.

Ei ofalwr a'i forwyn yr adeg hon oedd Leocadia Weiss (g. Zorrilla, 1790-1856), <ref>Junquera, 13</ref> <ref>{{Cite book|last=Stevenson|first=Ian|author-link=Ian Stevenson|title=[[European Cases of the Reincarnation Type]]|date=2003|publisher=McFarland & Co.|isbn=9781476601151|pages=243–244|edition=2015}}</ref> a oedd 35 mlynedd yn iau na Goya, ac yn berthynas bell iddo.<ref>Gassier, 103</ref> Preswyliai gyda'r arlunydd, gan ofalu amdano hyd at ei farwolaeth, gyda'i merch [[Maria del Rosario Weiss|Rosario]].<ref name="BU79">Buchholz, 79</ref> Mae'n debyg bod Leocadia yn debyg o ran nodweddion i wraig gyntaf Goya, Josefa Bayeu, cymaint felly bod un o'i bortreadau adnabyddus yn dwyn y teitl gofalus ''Josefa Bayeu (''neu ''Leocadia Weiss)''.<ref>Connell (2004), 28</ref>

* Ysbrydolwyd nofel gan yr awdur Sbaeneg Fernando Arrabal'', Claddu Sardine'' gan waith Goya''.'' <ref>{{Cite journal|last=Guicharnaud|first=Jacques|title=Forbidden Games: Arrabal.|journal=Yale French Studies|date=1962|issue=29|pages=116–119|doi=10.2307/2929043|jstor=2929043|url=http://www.jstor.org/stable/2929043|access-date=27 JulyGorffennaf 2020}}</ref>

* Ysbrydolwyd ''I Am Goya'' a sgwennwyd gan y bardd Rwsiaidd Andrei Voznesensky gan baentiadau gwrth-ryfel Goya.<ref>{{Cite news|last=Anderson|first=Raymond H|title=Andrei Voznesensky, Russian Poet, Dies at 77|url=https://www.nytimes.com/2010/06/02/books/02voznesensky.html|access-date=27 JulyGorffennaf 2020|work=The New York Times|date=1 JuneMehefin 2010}}</ref>