Yr Eidal: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Heddiw, mae gan yr Eidal un o'r economïau mwyaf datblygedig yn y byd o ran CMC,<ref name="qq">{{Cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/pdf/text.pdf|title=IMF Advanced Economies List. World Economic Outlook, April 2016, p. 148|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160421023851/http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/pdf/text.pdf|archivedate=21 April 2016}}</ref><ref name="cia">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/appendix/appendix-b.html|title=Appendix B. International Organizations and Groups|website=[[World Factbook]]|last=CIA|year=2008|access-date=10 April 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080409033504/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/appendix/appendix-b.html|archivedate=9 April 2008}}</ref><ref name="wb">[http://data.worldbank.org/about/country-and-lending-groups#High_income Country and Lending Groups.] </ref> a hi yw'r wythfed economi fwyaf y byd yn ôl [[Cynnyrch mewnwladol crynswth|CMC enwol]] (y trydydd yn yr [[Yr Undeb Ewropeaidd|Undeb Ewropeaidd]] ), y chweched 'cyfoeth cenedlaethol' mwyaf ac yn ei banc canolog mae'r 3edd storfa fwyaf o aur wrth-gefnr. Fe'i rhestrir yn uchel iawn o ran [[disgwyliad oes]] ei phobl, ansawdd bywyd, [[Gofal Iechyd|gofal iechyd]],<ref>{{Cite web|url=http://www.photius.com/rankings/healthranks.html|title=The World Health Organization's ranking of the world's health systems|publisher=Photius.com|access-date=7 SeptemberMedi 2015}}</ref> ac addysg. Mae'r wlad yn chwarae rhan amlwg mewn materion economaidd, milwrol, diwylliannol a diplomyddol rhanbarthol a byd-eang; mae'n bwer rhanbarthol<ref>Gabriele Abbondanza, ''Italy as a Regional Power: the African Context from National Unification to the Present Day'' (Rome: Aracne, 2016)</ref><ref>"''[[Operation Alba]] mayMai be considered one of the most important instances in which Italy has acted as a regional power, taking the lead in executing a technically and politically coherent and determined strategy.''" </ref> ac yn bwer mawr,<ref name="Canada Among Nations">{{Cite book|title=Canada Among Nations, 2004: Setting Priorities Straight|date=17 JanuaryIonawr 2005|publisher=McGill-Queen's Press – MQUP|isbn=978-0-7735-2836-9|page=85|url={{Google books|nTKBdY5HBeUC |page= |keywords=Canada%20Among%20Nations%2C%202004%3A%20Setting%20Priorities Straight |text= |plainurl=yes}}|access-date=13 JuneMehefin 2016}}</ref><ref name="Milena Sterio">{{Cite book|last=Sterio|first=Milena|title=The right to self-determination under international law : "selfistans", secession and the rule of the great powers|date=2013|publisher=Routledge|location=Milton Park, Abingdon, Oxon|isbn=978-0-415-66818-7|page=xii (preface)|url=https://books.google.com/books?id=-QuI6n_OVMYC&q=The%20Right%20to%20Self-determination%20Under%20International%20Law%3A%20%22selfistans%22%2C%20Secession%20and%20the%20Rule%20of%20the%20Great%20Powers|access-date=13 JuneMehefin 2016}}</ref> a ganddi hi mae'r [[Lluoedd milwrol|wythfed byddin mwyaf pwerus]] y byd. Mae'r Eidal yn aelod sefydlol a blaenllaw o'r [[Yr Undeb Ewropeaidd|Undeb Ewropeaidd]] ac yn aelod o nifer o sefydliadau rhyngwladol, gan gynnwys y [[Y Cenhedloedd Unedig|Cenhedloedd Unedig]], [[NATO]], yr [[OECD]], y [[Sefydliad Diogelwch a Chydweithrediad Ewrop|Sefydliad Diogelwch a Chydweithrediad yn Ewrop]], [[Sefydliad Masnach y Byd]], y [[G7|Grŵp o Saith]], y [[G20]], Undeb Gwledydd y Môr Canoldir, [[Cyngor Ewrop]], Uno er Consensws, Ardal Schengen a llawer mwy. Ganwyd llawer o ddyfeiswyr ac arlunwyr mawr y byd yn yr hyn rydym yn ei adnabod heddiw fel Yr Eidal. ,Bu'r wlad yn ganolfan fyd-eang yn y maesydd canlynol: celf, cerddoriaeth, [[Llên yr Eidal|llenyddiaeth]], athroniaeth, gwyddoniaeth, technoleg, a ffasiwn ers amser maith, ac mae wedi dylanwadu a chyfrannu'n fawr at feysydd amrywiol gan gynnwys y sinema, bwyd, chwaraeon, y gyfraith, bancio a busnes.<ref>{{Cite web|url=http://www.crvp.org/book/Series04/IV-5/chapter_vi.htm|title=The essence of Italian culture and the challenge of the global age|last=Michael Barone|date=2 SeptemberMedi 2010|publisher=Council for Research in Values and philosophy|access-date=22 SeptemberMedi 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120922063927/http://www.crvp.org/book/Series04/IV-5/chapter_vi.htm|archivedate=22 SeptemberMedi 2012}}</ref> Gan yr Eidal mae'r nifer fwyaf o [[Rhestr o Safleoedd Treftadaeth y Byd yn yr Eidal|Safleoedd Treftadaeth y Byd]] (58 yn 2020), a hi yw'r bumed wlad yr ymwelir â hi fwyaf gan dwristiaeth.

Oherwydd ei lleoliad daearyddol canolog yn [[De Ewrop|Ne Ewrop]] a'r [[Y Môr Canoldir|Môr Canoldir]], yn hanesyddol bu'r Eidal yn gartref i fyrdd o bobl a diwylliannau gwahanol dros sawl mileniwm. Heddiw, mae'r rhan fwyaf yn bobloedd Italaidd Indo-Ewropeaidd a nhw a roddodd eu henw i'r penrhyn, gan ddechrau o'r oes glasurol (rhwng yr [[6g CC|8g CC]] a [[6ed ganrif|6g ÔC]]). Y sefydlwyr cyntaf yn yr ardal roedd y [[Ffenicia|Phoeniciaid]] a'r Carthaginiaid a sefydlodd [[Trefedigaeth|drefedigaethau]] yar ynysoedd yr Eidal, yn bennaf.<ref name="WaldmanMason2006">{{Cite book|last=Carl Waldman|last2=Catherine Mason|title=Encyclopedia of European Peoples|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|access-date=23 FebruaryChwefror 2013|year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586}}</ref> [[Groeg yr Henfyd|Sefydlodd y Groegiaid]] aneddiadau yn ''Magna Graecia, yn'' [[De'r Eidal|Ne'r Eidal]], a bu'r [[Etrwsciaid]] a'r [[Y Celtiaid|Celtiaid yn]] byw yng nghanol a gogledd yr Eidal, yn y drefn honno. Ffurfiodd llwyth Italaidd o'r enw'r Latins [[Teyrnas Rhufain|y Deyrnas Rufeinig]] yn yr [[8g CC]], a ddaeth yn [[Gweriniaeth Rhufain|weriniaeth]] ([[Gweriniaeth Rhufain]]) yn y pen draw, gyda llywodraeth o'r enw Senedd a'r Bobl . Aeth y Weriniaeth ati iorchfygu a chymhathu ei chymdogion ar benrhyn yr Eidal, gan orchyfygu rhannau o [[Ewrop]], [[Gogledd Affrica]] ac [[Asia]]. Erbyn y ganrif gyntaf CC, daeth yr [[Yr Ymerodraeth Rufeinig|Ymerodraeth Rufeinig]] i'r amlwg fel y pŵer cryfaf ym masn y [[Y Môr Canoldir|Môr Canoldir]], a gynhwysai Pax Romana, cyfnod o fwy na 200 mlynedd lle datblygodd cyfraith, technoleg, economi, celf, a llenyddiaeth yr Eidal.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/hannibalswarmili00laze|page=[https://archive.org/details/hannibalswarmili00laze/page/29 29]|quote=Italy homeland of the Romans.|title=Hannibal's War: A Military History of the Second Punic War|first=John Francis|last=Lazenby|date=4 FebruaryChwefror 1998|publisher=University of Oklahoma Press|isbn=978-0-8061-3004-0}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ItsTDAAAQBAJ&q=italy+metropole+roman+empire&pg=PA45|title=Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History|first=Angus|last=Maddison|date=20 SeptemberMedi 2007|publisher=OUP Oxford|isbn=978-0-19-922721-1}}</ref>

Yn ystod yr [[Oesoedd Canol Cynnar]], bu [[cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig Orllewinol]] a goresgynwyd y tiroedd hyn gan bobloedd eraill, ond erbyn yr [[11g]] cododd nifer o ddinas-wladwriaethau a gweriniaethau morwrol cystadleuol, yn bennaf yn rhanbarthau gogleddol a chanolog yr Eidal, gan gynnwys [[Fenis]], [[Milan]], [[Fflorens]], Genoa, [[Pisa]], [[Lucca]], [[Cremona]], [[Siena]], [[Città di Castello]], [[Perugia]]. Ffynnodd yr ardal oherwydd masnach a bancio, gan osod y sylfaen ar gyfer [[cyfalafiaeth]] fodern.<ref name="auto">{{Cite web|last=Sée|first=Henri|title=Modern Capitalism Its Origin and Evolution|url=http://www.efm.bris.ac.uk/het/see/ModernCapitalism.pdf|website=University of Rennes|publisher=Batoche Books|access-date=29 AugustAwst 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131007010542/http://www.efm.bris.ac.uk/het/see/ModernCapitalism.pdf|archivedate=7 OctoberHydref 2013}}</ref> Gwasanaethodd y taleithiau annibynnol hyn yn bennaf fel prif hybiau masnachu Ewrop gydag Asia a'r [[Dwyrain Agos]], yn aml yn mwynhau mwy o [[Democratiaeth|ddemocratiaeth]] na'r [[Ffiwdaliaeth|brenhiniaethau ffiwdal]] mwy a oedd i<nowiki>''</nowiki>w gweld ledled Ewrop. Fodd bynnag, roedd rhan o ganol yr Eidal dan reolaeth y [[Taleithiau'r Babaeth|Gwladwriaethau]] [[Pab|Pabaidd]]aidd, tra bod De'r Eidal wedi aros yn ffiwdal i raddau helaeth tan y [[19g]], yn rhannol o ganlyniad i olyniaeth [[Yr Ymerodraeth Fysantaidd|Fysantaidd]], [[Arabiaid|Arabaidd]], [[Normaniaid|Normanaidd]], Angevin, [[Coron Aragón|Aragoniaid]] ac eraill.<ref name="natgeo">{{Cite book|last=Jepson|first=Tim|title=National Geographic Traveler: Italy|date=2012|publisher=National Geographic Books|url={{Google books|f2jihJ0bq4EC |page=PA28 |keywords=trade%20routes%20italy%20new world |text= |plainurl=yes}}|isbn=978-1-4262-0861-4}}</ref>

Erbyn canol y [[19g]], roedd cenedlaetholdeb yr Eidal yn ei anterth, ac felly hefyd y galwadau am [[annibyniaeth]] er mwyn gostwng rheolaeth dramor, a chafwyd cyfnod o gynnwrf gwleidyddol chwyldroadol. Ar ôl canrifoedd o dra-arglwyddiaethu tramor a rhaniad gwleidyddol, unwyd yr Eidal bron yn gyfan gwbl ym 1861 yn dilyn rhyfel o annibyniaeth, gan sefydlu [[Brenhiniaeth yr Eidal|Teyrnas yr Eidal]] fel pŵer mawr.<ref>{{Cite web|url=http://library.thinkquest.org/TQ0312582/unification.html|title=Unification of Italy|publisher=Library.thinkquest.org|date=4 April 2003|access-date=19 NovemberTachwedd 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090307050237/http://library.thinkquest.org/TQ0312582/unification.html|archivedate=7 MarchMawrth 2009}}</ref> O ddiwedd y 19g i ddechrau'r [[20g]], diwydiannwyd yr Eidal yn gyflym, yn y gogledd yn bennaf, a ganwyd ymerodraeth drefedigaethol,<ref name="allempires.com">{{Cite web|url=http://www.allempires.com/article/index.php?q=italian_colonial|title=The Italian Colonial Empire|publisher=All Empires|access-date=17 JuneMehefin 2012|quote=At its peak, just before WWII, the Italian Empire comprehended the territories of present time Italy, Albania, Rhodes, Dodecanese, Libya, Ethiopia, Eritrea, the majority of Somalia and the little concession of Tientsin in China|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120224012449/http://www.allempires.com/article/index.php?q=italian_colonial|archivedate=24 FebruaryChwefror 2012}}</ref> tra bod y de yn parhau i fod yn dlawd i raddau helaeth ac wedi'i eithrio o ddiwydiant, gan ysgogi diaspora mawr a dylanwadol.<ref>{{Cite web|last=Jon Rynn|url=http://globalmakeover.com/sites/economicreconstruction.com/static/JonRynn/FirstChapterDissertation.pdf|title=WHAT IS A GREAT POWER?|access-date=15 MarchMawrth 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170428053310/http://globalmakeover.com/sites/economicreconstruction.com/static/JonRynn/FirstChapterDissertation.pdf|archivedate=28 April 2017|website=economicreconstruction.com}}</ref> Er gwaethaf ei bod yn un o'r pedwar prif bŵer perthynol yn y Rhyfel Byd Cyntaf, aeth yr Eidal i gyfnod o argyfwng economaidd a chythrwfl cymdeithasol, gan arwain at gynnydd [[Ffasgaeth|unbennaeth ffasgaidd]] yr Eidal ym 1922. Yn yr [[Yr Ail Ryfel Byd|Ail Ryfel Byd]] ochrodd gyda'r Almaen ac yn filwrol, fe'u trechwyd, ac arweiniodd hyn at Ryfel Cartref yr Eidal. Yn dilyn rhyddhau'r Eidal, diddymodd y wlad eu brenhiniaeth, sefydlwyd Gweriniaeth ddemocrataidd, mwynhawyd ffyniant economaidd, a daeth yr Eidal yn wlad ddatblygedig iawn.<ref name="qq">{{Cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/pdf/text.pdf|title=IMF Advanced Economies List. World Economic Outlook, April 2016, p. 148|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160421023851/http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/pdf/text.pdf|archivedate=21 April 2016}}</ref>