Organeb byw: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Dim crynodeb golygu
Tagiau: Golygiad cod 2017
ehangu
Tagiau: Golygiad cod 2017 Dolenni gwahaniaethu
Llinell 4:
Gall yr organeb fod yn [[Organeb ungellog|un gell]] (y ffurf mwyaf elfennol ar fywyd) neu'n [[Organeb amlgellog|amlgellog]], megis [[bod dynol]], gyda biliynau o gelloedd wedi'u grwpio'n [[Organ (anatomeg)|organau]] a [[meinwe]]oedd.
 
Mewn [[Bywydeg|bioleg]], '''organeb''' (o'r Hen Roeg ὄργανον) yw unrhyw [[Bywyd|system fyw]], organig sy'n gweithredu fel endid unigol.<ref name=":0">{{Cite book|title=Mosby's Dictionary of Medicine, Nursing and Health Professions|publisher=Elsevier|year=2017|isbn=9780323222051|edition=10th|location=St. Louis, Missouri|pages=1281}}</ref> Mae pob organeb yn cynnwys [[celloedd]].<ref name=":0" /> Dosberthir organebau yn ôl [[Tacson|tacsonomeg,]] yn grwpiau fel [[Anifail|anifeiliaid]] [[Organeb amlgellog|amlgellog]], [[Planhigyn|planhigion]] a [[Ffwng|ffyngau]]; neu [[Organeb ungellog|micro-organebau ungellog]] megis [[Protist|protistiau]], [[bacteria]], ac [[archaea]].<ref>{{Cite book|last=Hine|first=RS.|title=A dictionary of biology|date=2008|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=978-0-19-920462-5|page=461|edition=6th}}</ref> Mae pob math o organebau'n gallu [[atgenhedlu]], [[Bioleg datblygiad|tyfu a datblygu]], [[Homeostasis|cynnal]] a chadw (gw. [[Homeostasis]]), a rhywfaint o ymateb i [[Ysgogiad (ffisioleg)|ysgogiadau]]. [[Chwilen|Mae chwilod]], [[Môr lawes|sgwids]], [[Tetrapod|tetrapodau]], [[Madarchen|madarch]], a [[Planhigyn fasgwlaidd|phlanhigion fasgwlaidd]] yn enghreifftiau o organebau amlgellog sydd a [[Meinwe|meinweoedd]] ac [[Organ (bioleg)|organau]] arbenigol gwahanol iawn.
Gellir rhannu'r organebau mewn sawl ffordd; un o'r rhain yw:
 
Felly, gellir rhannu'r organebau mewn sawl ffordd; un o'r rhain yw:
 
* Procariotig: sef [[bacteria]] ac [[Archaea]]
Llinell 18 ⟶ 20:
Un diffiniad eitha derbyniol o organeb yw ei fod yn gasgliad o [[moleciwl|foleciwlau]] sydd â nodweddion 'byw'. Mae rhai gwyddonwyr yn mynnu na ddylai [[feirws]] gael ei ystyried yn organeb, nac ychwaith unrhyw ffurfiau mae dyn yn eu creu yn y dyfodol. Mae'r firws yn ddibynol ar ei [[organeb letyol]] i atgenhedlu, felly nad ydynt yn ffitio'r geiriad arferol y dylent fedru atgenhedlu eu hunain, heb gymorth.
 
Gall [[organeb ungellog]] fod naill ai'n [[Procaryot|brocaryot]] neu'n [[Ewcaryot|ewcaryotau]]. Cynrychiolir procaryotes gan ddau barth ar wahân&nbsp;– [[bacteria]] ac [[archaea]]. Nodweddir organebau ewcaryotig gan bresenoldeb [[cnewyllyn cell]] sy'n rhwym i [[Pilen|bilen]] ac maent yn cynnwys adrannau ychwanegol wedi'u rhwymo â philen o'r enw organynnau (neu ''organelles''; fel [[mitocondria]] mewn anifeiliaid a phlanhigion a phlasidau mewn planhigion ac algâu, i gyd yn cael eu hystyried yn gyffredinol i fod yn deillio o facteria endosymbiotig).<ref name="cavaliersmith1987">{{Cite journal|last=Cavalier-Smith T.|year=1987|title=The origin of eukaryotic and archaebacterial cells|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=503|issue=1|pages=17–54|pmid=3113314|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb40596.x|bibcode=1987NYASA.503...17C}}</ref> Mae ffyngau, anifeiliaid a phlanhigion yn enghreifftiau o [[Teyrnas (bioleg)|deyrnasoedd]] o organebau o fewn yr ewcaryotau.
 
Mae amcangyfrifon ar nifer [[Rhywogaeth|rhywogaethau]] presennol ar y Ddaear yn amrywio o 2 filiwn i 1 triliwn,<ref name="Larsen2017">{{Cite journal|last=Brendan B. Larsen|last2=Elizabeth C. Miller|last3=Matthew K. Rhodes|last4=John J. Wiens|title=Inordinate Fondness Multiplied and Distributed:The Number of Species on Earth and the New Pie of Life|url=http://www.wienslab.com/Publications_files/Larsen_et_al_QRB_2017.pdf|date=September 2017|journal=The Quarterly Review of Biology|page=230|access-date=11 November 2019|volume=92|issue=3}}</ref> tipyn o ystod! Ac mae dros 1.7 miliwn ohonynt wedi'u cofnodi.<ref>{{Cite journal|journal=Chironomus: Journal of Chironomidae Research|issue=31|pages=2–3|year=2018|title=Describing the Undiscovered|url=https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C24&as_ylo=2018&as_yhi=2018&q=Anderson+%22Describing+the+undiscovered%22&btnG=|last=Anderson|first=Alyssa M.|doi=10.5324/cjcr.v0i31.2887}}</ref> Amcangyfrifir bod mwy na 99% o'r holl rywogaethau, sy'n cyfateb i dros bum biliwn o rywogaethau, <ref name="Book-Biology">{{Cite book|editor-last=Kunin, W.E.|editor-last2=Gaston, Kevin|title=The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare – common differences|url=https://books.google.com/books?id=4LHnCAAAQBAJ&pg=PA110|year=1996|isbn=978-0-412-63380-5|access-date=26 May 2015}}</ref> a fu fyw erioed [[Difodiant|wedi eu difodi]].<ref name="StearnsStearns2000">{{Cite book|last=Stearns|first=Beverly Peterson|last2=Stearns|first2=S.C.|last3=Stearns|first3=Stephen C.|title=Watching, from the Edge of Extinction|url=https://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C&q=99%20percent|year=2000|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-08469-6|page=preface x|access-date=30 May 2017}}</ref><ref name="NYT-20141108-MJN">{{Cite news|last=Novacek|first=Michael J.|title=Prehistory's Brilliant Future|url=https://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html|date=8 November 2014|work=[[New York Times]]|access-date=25 December 2014}}</ref>
 
Yn 2016, nodwyd set o 355 o [[Genyn|enynnau]] o'r "hynafiad cyffredin" olaf ([[:en:Last_universal_common_ancestor|''last universal common ancestor'']]; LUCA) o bob organeb.<ref name="Weissetal">{{Cite journal|first=Madeline C.|first7=William F.|doi=10.1038/nmicrobiol.2016.116|date=2016|pages=16116|issue=9|volume=1|journal=Nature Microbiology|title=The physiology and habitat of the last universal common ancestor|last7=Martin|last6=Nelson-Sathi|last=Weiss|first6=Shijulal|last5=Roettger|first5=Mayo|last4=Neukirchen|first4=Sinje|last3=Mrnjavac|first3=Natalia|last2=Sousa|first2=Filipa L.|pmid=27562259}}</ref> <ref name="NYT-20160725">{{Cite news|last=Wade|first=Nicholas|author-link=Nicholas Wade|title=Meet Luca, the Ancestor of All Living Things|url=https://www.nytimes.com/2016/07/26/science/last-universal-ancestor.html|date=25 July 2016|work=[[The New York Times]]|access-date=25 July 2016}}</ref>
 
== Geirdarddiad ==
Ymddangosodd y term "organeb" (o'r [[Groeg (iaith)|Groeg]] ὀργανισμός, ''organismos'', o ὄργανον, ''organon'', hy "offeryn, organ y synhwyrau neu ofn")<ref name="OnlineEtDict">{{Cite web|title=organism|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=organism&allowed_in_frame=0|publisher=[[Online Etymology Dictionary]]}}</ref>am y tro cyntaf yn yr iaith Saesneg yn 1703 ac yn y Gymraeg yn yr 20g (gw. [[Geiriadur Prifysgol Cymru|GPC]]). Mae'n uniongyrchol gysylltiedig â'r term "sefydliad". Ceir traddodiad hir o ddiffinio organebau fel bodau hunan-drefniadol, traddodiad y gellir ei olrhain o leiaf i ''Feirniadaeth Farn (Kritik der Urteilskraft) gan'' [[Immanuel Kant|Immanuel Kant ym]] 1790.<ref>Kant I., [[Critique of Judgment]]: §64.</ref>
 
Mae'r gair organ i'w gael yn y Gymraeg ers y [[13g]], yn llawysgrif ''[[Delw y Byd]]''.
 
== Diffiniadau ==
Gellir diffinio organeb fel cydosodiad o [[Moleciwl|foleciwlau]] sy'n gweithredu fel cyfanwaith mwy neu lai sefydlog sy'n arddangos [[Bywyd|priodweddau bywyd]] (ee anadlu, bwyta, symud, ysgarthu). Gall diffiniadau geiriadur fod yn eang, gan ddefnyddio ymadroddion fel "unrhyw strwythur byw, fel planhigyn, anifail, ffwng neu facteriwm, sy'n gallu tyfu ac atgenhedlu". Mae llawer o ddiffiniadau yn eithrio [[Firws|firysau]] a ffurfiau bywyd [[anorganig]] o waith dyn, gan fod firysau yn dibynnu ar beirianwaith biocemegol cell letyol ar gyfer atgenhedlu.<ref name="OED">{{OED|organism}}</ref> Mae uwchorganeb yn organeb sy'n cynnwys llawer o unigolion yn cydweithio fel un [[Lefelau dadansoddi|uned]] swyddogaethol neu gymdeithasol.<ref>{{Cite book|last=Kelly, Kevin|title=Out of control: the new biology of machines, social systems and the economic world|publisher=Addison-Wesley|location=Boston|year=1994|pages=[https://archive.org/details/outofcontrolnewb00kell/page/98 98]|isbn=978-0-201-48340-6|url=https://archive.org/details/outofcontrolnewb00kell}}</ref>
 
Bu cryn ddadlau ynglŷn â'r ffordd orau o ddiffinio'r organeb<ref>{{Cite journal|last=Dupré|first=J.|doi=10.1111/j.1467-954X.2010.01909.x|title=The polygenomic organism|journal=The Sociological Review|volume=58|pages=19–99|year=2010}}</ref><ref>{{Cite journal|doi=10.1086/656905|last=Folse Hj|first=3.|last2=Roughgarden|first2=J.|title=What is an individual organism? A multilevel selection perspective|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=85|issue=4|pages=447–472|year=2010|pmid=21243964}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Pradeu|first=T.|title=What is an organism? An immunological answer|journal=History and Philosophy of the Life Sciences|volume=32|issue=2–3|pages=247–267|year=2010|pmid=21162370}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Clarke|first=E.|title=The problem of biological individuality|journal=Biological Theory|volume=5|issue=4|pages=312–325|year=2010|doi=10.1162/BIOT_a_00068}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gardner|first=A.|last2=Grafen|first2=A.|doi=10.1111/j.1420-9101.2008.01681.x|title=Capturing the superorganism: A formal theory of group adaptation|journal=Journal of Evolutionary Biology|volume=22|issue=4|pages=659–671|year=2009|pmid=19210588}}</ref><ref>{{Cite book|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-05011-9|last=Michod|first=R E|title=Darwinian dynamics: evolutionary transitions in fitness and individuality|date=1999}}</ref><ref>{{Cite journal|volume=364|issue=1533|pages=3143–3155|last=Queller|first=D.C.|last2=J.E. Strassmann|title=Beyond society: the evolution of organismality|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|date=2009|doi=10.1098/rstb.2009.0095|pmid=19805423|pmc=2781869}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Santelices B.|year=1999|title=How many kinds of individual are there?|journal=Trends in Ecology & Evolution|volume=14|issue=4|pages=152–155|pmid=10322523|doi=10.1016/s0169-5347(98)01519-5}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Wilson|first=R|title=The biological notion of individual|journal=Stanford Encyclopedia of Philosophy|date=2007}}</ref><ref>{{Cite book|title=Perspectives on Organisms – Springer|last=Longo|first=Giuseppe|last2=Montévil|first2=Maël|doi=10.1007/978-3-642-35938-5|series=Lecture Notes in Morphogenesis|year=2014|isbn=978-3-642-35937-8}}</ref> ac yn wir a oes angen ei diffinio o gwbwl.<ref>{{Cite journal|volume=83|issue=4|pages=621–627|last=Pepper|first=J.W.|last2=M.D. Herron|title=Does biology need an organism concept?|journal=Biological Reviews|date=2008|pmid=18947335|doi=10.1111/j.1469-185X.2008.00057.x}}</ref><ref>{{Cite journal|pages=301–311|last=Wilson|first=J|title=Ontological butchery: organism concepts and biological generalizations|journal=Philosophy of Science|date=2000|jstor=188676|volume=67|doi=10.1086/392827}}</ref> Mae sawl cyfraniad<ref>{{Cite journal|doi=10.1007/BF02705148|last=Bateson|first=P.|title=The return of the whole organism|journal=Journal of Biosciences|volume=30|issue=1|pages=31–39|year=2005|pmid=15824439}}</ref> yn ymatebion i'r awgrym efallai'n wir nad yw'r categori "organeb" yn ddigonol mewn bioleg.<ref>{{Cite book|title=The Extended Phenotype|last=Dawkins|first=Richard|author-link=Richard Dawkins|year=1982|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-286088-0}}</ref> 
 
=== Firysau ===
[[Firws|Nid yw firysau]] fel arfer yn cael eu hystyried yn organebau oherwydd nad ydynt yn gallu [[atgenhedlu]], twf na [[Metabolaeth|metaboledd]] ar eu pennau eu hunain. Er bod rhai organebau hefyd yn analluog i oroesi'n annibynnol, gan fyw fel [[Arfilyn|parasit]] mewngellol gorfodol, mae ganddyn nhw fetaboledd a gallant genhedlu'n annibynnol. Er bod gan firysau ychydig o [[Ensym|ensymau]] a [[moleciwlau]] sy'n nodweddiadol o organebau byw, nid oes ganddynt unrhyw fetaboledd eu hunain; ni allant syntheseiddio a threfnu'r cyfansoddion organig y cânt eu ffurfio ohonynt. Yn naturiol, mae hyn yn diystyru atgynhyrchu ymreolaethol: dim ond trwy beiriannau'r [[Cell (bioleg)|gell]] letyol y gellir eu hatgynhyrchu. Yn yr ystyr hwn, maent yn debyg i fater difywyd.
 
Er nad yw firysau'n cynnal unrhyw fetaboledd annibynnol ac felly nid ydynt fel arfer yn cael eu dosbarthu fel organebau, mae ganddynt eu [[Genyn|genynnau]] eu hunain, ac maent yn [[Esblygiad|esblygu]] trwy fecanweithiau tebyg i fecanweithiau organebau. Felly, y ddadl y dylid clustnodi firysau yn organebau byw yw eu gallu i esblygu ac atgynhyrchu trwy hunan-greu (''self-assembly'').
 
Fodd bynnag, mae rhai gwyddonwyr yn dadlau nad yw firysau'n esblygu nac yn hunan-atgynhyrchu. Yn lle hynny, mae firysau'n cael eu datblygu gan eu celloedd cynnal, sy'n golygu bod firysau a chelloedd lletyol yn cyd-esblygu. Pe na bai celloedd cynnal yn bodoli, byddai esblygiad firaol yn amhosib. Nid yw hyn yn wir am gelloedd. Pe na bai firysau yn bodoli, gallai cyfeiriad esblygiad cellog fod yn bur wahanol, ond serch hynny byddai celloedd yn gallu esblygu. O ran atgenhedlu, mae firysau'n dibynnu'n llwyr ar beiriannau gwesteiwr i'w hatgynhyrchu.<ref name="10reasons">{{Cite journal|last=Moreira|first=D.|last2=López-García|first2=P.N.|title=Ten reasons to exclude viruses from the tree of life|doi=10.1038/nrmicro2108|journal=Nature Reviews Microbiology|year=2009|pmid=19270719|volume=7|issue=4|pages=306–311}}</ref><ref name="10reasons" />
 
== Cemeg ==
Mae organebau'n systemau cemegol cymhleth, wedi'u trefnu mewn ffyrdd sy'n hyrwyddo atgenhedlu a rhyw fesur o gynaliadwyedd neu oroesiad. Mae'r un deddfau sy'n rheoli cemeg anfyw yn rheoli [[Biocemeg|prosesau cemegol bywyd]]. Yn gyffredinol, ffenomenau organebau cyfan sy'n pennu a allant oroesi mewn amgylchedd a phasio eu genynnau [[DNA]] i'r genhedlaeth nesaf.
 
Mae organebau'n systemau cymhleth o [[Cyfansoddyn cemegol|gyfansoddion cemegol]] sydd, trwy ryngweithio a'r amgylchedd, yn chwarae amrywiaeth eang o rolau.
 
Systemau cemegol lled-gaeedig yw organebau. Er eu bod yn unedau bywyd unigol (fel y mae'r diffiniad yn mynnu), nid ydynt yn caeedig i'r amgylchedd o'u cwmpas. Er mwyn gweithredu maent yn cymryd i mewn egni ac yn rhyddhau egni'n gyson. Mae awtrotroffau'n cynhyrchu egni defnyddiadwy (ar ffurf cyfansoddion organig) gan ddefnyddio golau o'r haul neu gyfansoddion anorganig tra bod heterotroffau'n cymryd cyfansoddion organig o'r amgylchedd.
 
Yr [[elfen gemegol]] sylfaenol yn y cyfansoddion hyn yw [[carbon]]. Mae priodweddau cemegol yr elfen hon yn gwneud bondio ag atomau bach eraill yn hawdd, gan gynnwys atomau carbon eraill, a'i faint bach sy'n ei galluogi i ffurfio bondiau niferus, sy'n ei gwneud yn ddelfrydol fel sail bywyd organig. Mae'n gallu ffurfio cyfansoddion tri-atom bach (fel [[carbon deuocsid]]), yn ogystal â chadwyni mawr o filoedd lawer o atomau sy'n gallu storio data ([[Asid niwclëig|asidau niwclëig]]), dal celloedd gyda'i gilydd, a thrawsyrru gwybodaeth (protein).
 
=== Macromoleciwlau ===
Gellir rhannu cyfansoddion sy'n ffurfio organebau yn facromoleciwlau a moleciwlau eraill, llai. Y pedwar grŵp o facromoleciwl yw [[Asid niwclëig|asidau niwclëig]], [[Protein|proteinau]], [[Carbohydrad|carbohydradau]] a [[Lipid|lipidau]]. Mae asidau niwcleig (yn benodol [[DNA|asid deocsiriboniwcleig]], neu DNA) yn storio data genetig fel dilyniant o [[Niwcleotid|niwcleotidau]] . Mae dilyniant penodol y pedwar math gwahanol o niwcleotidau (adenin, cytosin, guanin, a thymin) yn pennu llawer o nodweddion sy'n ffurfio'r organeb. Rhennir y dilyniant yn godonau, gyda phob un ohonynt yn ddilyniant penodol o dri niwcleotid ac yn cyfateb i [[asid amino]] penodol. Felly mae dilyniant o godau DNA ar gyfer protein penodol sy'n plygu mewn modd penodol ac felly'n cyflawni swyddogaeth benodol.
 
== Strwythur ==
Mae pob organeb yn cynnwys unedau adeileddol a elwir yn [[Cell (bioleg)|gelloedd]]; mae rhai yn cynnwys un gell (ungellog) ac eraill yn cynnwys llawer o unedau (amlgellog). Gall organebau amlgellog roi arbenigedd i gelloedd i gyflawni swyddogaethau penodol. [[Meinwe]] yw grŵp o gelloedd o'r fath, ac mewn anifeiliaid mae'r rhain yn digwydd fel pedwar math sylfaenol, sef [[epitheliwm]], [[meinwe nerfol]], [[meinwe cyhyrau]], a [[meinwe gyswllt]]. Mae sawl math o feinwe'n gweithio gyda'i gilydd ar ffurf [[Organ (bioleg)|organ]] i gynhyrchu swyddogaeth benodol (fel y galon yn pwmpio'r gwaed, neu fel tarian rhag yr amgylchedd, fel y [[croen]]). Mae'r patrwm hwn yn parhau i lefel uwch gyda sawl organ yn gweithredu fel system o organau megis y [[system atgenhedlu]], a'r [[system dreulio]] . Mae llawer o organebau amlgellog yn cynnwys sawl system organ, sy'n cydgysylltu i ganiatáu bywyd.
 
=== Cell ===
Mae'r [[Damcaniaeth celloedd|ddamcaniaeth celloedd]], a ddatblygwyd gyntaf yn 1839 gan Schleiden a [[Theodor Schwann|Schwann]], yn nodi bod pob organeb yn cynnwys un neu fwy o gelloedd; daw pob cell o gelloedd sy'n bodoli eisoes, ac mae celloedd yn cynnwys y [[Geneteg|wybodaeth etifeddol]] sy'n angenrheidiol ar gyfer rheoleiddio swyddogaethau celloedd ac ar gyfer trosglwyddo gwybodaeth i'r genhedlaeth nesaf o gelloedd.
 
Mae dau fath o gell, [[ewcaryotig]] a [[procaryotig]]. Sengltonau yw celloedd procaryotig fel arfer, tra bod celloedd ewcaryotig i'w cael fel arfer mewn organebau amlgellog. Nid oes gan gelloedd procaryotig bilen gnewyllol (''nuclear membrane'') felly nid yw'r [[DNA]] wedi'i rwymo o fewn y gell; mae gan gelloedd ewcaryotig bilenni cnewyllol.
 
Mae gan bob cell, boed yn procaryotig neu'n ewcaryotig, [[Cellbilen|bilen]], sy'n gorchuddio'r gell, yn gwahanu ei thu mewn a'i hamgylchedd, yn rheoleiddio'r hyn sy'n symud i mewn ac allan, ac yn cynnal potensial trydan y gell. Y tu mewn i'r bilen, mae cytoplasm [[Halen|hallt]] yn cymryd y rhan fwyaf o gyfaint y gell. Mae gan bob cell DNA, deunydd etifeddol [[Genyn|genynnau]], ac [[RNA]], sy'n cynnwys y wybodaeth angenrheidiol i adeiladu gwahanol [[Protein|broteinau]] megis [[Ensym|ensymau]], sef prif beirianwaith y gell. Ceir mathau eraill o fiomoleciwlau mewn celloedd hefyd.
 
Mae pob cell yn rhannu sawl nodwedd debyg, sef:<ref name="AlbertsCh1">[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Search&db=books&doptcmdl=GenBookHL&term=%22all+cells%22+AND+mboc4%5Bbook%5D+AND+372023%5Buid%5D&rid=mboc4.section.4#23 The Universal Features of Cells on Earth] in Chapter 1 of ''[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Search&db=books&doptcmdl=GenBookHL&term=cell+biology+AND+mboc4%5Bbook%5D+AND+373693%5Buid%5D&rid=mboc4 Molecular Biology of the Cell]'' fourth edition, edited by Bruce Alberts (2002) published by Garland Science.</ref>
 
* Atgenhedlu trwy [[Cellraniad|gellraniad]] (ymholltiad deuaidd, [[mitosis]] neu [[meiosis]]).
* Defnydd o ensymau a phroteinau eraill wedi'u codio gan enynnau DNA a'u gwneud trwy negeswyr RNA [[Ribosom|a ribosomau]].
* [[Metabolaeth]], gan gynnwys cymryd deunyddiau crai, adeiladu cydrannau celloedd, trosi egni, [[Moleciwl|moleciwlau]] a rhyddhau sgil-gynhyrchion. Mae gweithrediad cell yn dibynnu ar ei gallu i echdynnu a defnyddio egni cemegol sydd wedi'i storio mewn moleciwlau organig. Mae'r egni hwn yn deillio o lwybrau metabolaidd.
* Ymateb i ysgogiadau allanol a mewnol megis newidiadau mewn tymheredd, [[pH]] neu lefelau maetholion.
* Mae cynnwys celloedd wedi'i amgau mewn [[cellbilen]] sy'n cynnwys proteinau a haen ddeulipid.
 
== Hanes esblygiadol ==
 
=== Hynafiad cyffredin olaf ===
[[Delwedd:Stromatolites.jpg|bawd| [[Stromatolite|Stromatolites]] [[Cyn-Gambriaidd]] yn Ffurfiant Siyeh, Parc Cenedlaethol Glacier. Yn 2002, awgrymodd papur yn y cyfnodolyn gwyddonol ''[[Natur (dyddiadur)|Nature]]'' fod y ffurfiannau daearegol 3.5 [[Biliwn oed|B-Oed]] (biliwn oed) hyn yn cynnwys microbau cyanobacteria wedi'u [[Ffosil|ffosileiddio]]. Mae hyn yn awgrymu eu bod yn dystiolaeth o un o'r ffurfiau bywyd cynharaf hysbys ar y Ddaear.
 
]]
Yr hynafiad cyffredin olaf (LUCA) yw'r organeb ddiweddaraf y mae'r holl organebau sy'n byw ar y Ddaear bellach yn tarddu ohono.<ref name="theobald">{{Citation|last=Theobald|first=D.L.I|title=A formal test of the theory of universal common ancestry|date=2010|volume=465|issue=7295|pages=219–222|periodical=[[Nature (journal)|Nature]]|bibcode=2010Natur.465..219T|doi=10.1038/nature09014|pmid=20463738}}</ref> Felly dyma'r hynafiad cyffredin mwyaf diweddar o holl fywyd presennol y Ddaear. Amcangyfrifir bod y LUCA wedi byw rhyw [[Llinell amser esblygiad bywyd|3.5 i 3.8 biliwn o flynyddoedd yn ôl]] (rhyw adeg yn y cyfnod [[Paleoarchaidd]]).<ref>{{Citation|last=Doolittle|first=W.F.|title=Uprooting the tree of life|date=2000|url=http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2005_fall/docs/uprooting.pdf|volume=282|issue=6|pages=90–95|postscript=.|archive-url=https://www.webcitation.org/5w9oPfm4a?url=http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2005_fall/docs/uprooting.pdf|periodical=[[Scientific American]]|bibcode=2000SciAm.282b..90D|doi=10.1038/scientificamerican0200-90|pmid=10710791|archive-date=31 January 2011}}</ref><ref>{{Citation|last=Glansdorff|first=N.|title=The Last Universal Common Ancestor: Emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner|date=2008|volume=3|pages=29|postscript=.|periodical=[[Biology Direct]]|doi=10.1186/1745-6150-3-29|pmc=2478661|pmid=18613974|last2=Xu|first2=Y|last3=Labedan|first3=B.}}</ref>
 
Y dystiolaeth gynharaf ar gyfer [[Bywyd|bywyd ar y Ddaear]] yw graffit y canfuwyd ei fod yn biogenig mewn creigiau metasedimentaidd 3.7 biliwn oed a ddarganfuwyd yng [[Yr Ynys Las|Ngorllewin yr Ynys Las]]<ref name="NG-20131208">{{Cite journal|last=Yoko Ohtomo|last2=Takeshi Kakegawa|last3=Akizumi Ishida|last4=Toshiro Nagase|last5=Minik T. Rosing|title=Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks|journal=[[Nature Geoscience]]|doi=10.1038/ngeo2025|date=8 December 2013|volume=7|issue=1|pages=25–28|bibcode=2014NatGe...7...25O}}</ref> a [[Ffosil|ffosilau]] mat microbaidd a ddarganfuwyd mewn [[tywodfaen]] 3.48 biliwn oed a ddarganfuwyd yng [[Gorllewin Awstralia|Ngorllewin Awstralia]].<ref name="AP-20131113">{{Cite news|last=Borenstein|first=Seth|title=Oldest fossil found: Meet your microbial mom|url=http://apnews.excite.com/article/20131113/DAA1VSC01.html|date=13 November 2013|work=[[AP News]]|access-date=15 November 2013}}</ref><ref name="AST-20131108">{{Cite journal|last=Noffke|journal=[[Astrobiology (journal)|Astrobiology]]|pages=1103–1124|issue=12|volume=13|pmc=3870916|pmid=24205812|doi=10.1089/ast.2013.1030|date=8 November 2013|first=Nora|title=Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia|first4=Robert M.|last4=Hazen|first3=David|last3=Wacey|first2=Daniel|last2=Christian|bibcode=2013AsBio..13.1103N}}</ref> Er yr amcangyfrifir bod mwy na 99 y cant o'r holl rywogaethau a fu erioed yn byw ar y blaned wedi darfod,<ref name="StearnsStearns2000">{{Cite book|last=Stearns|first=Beverly Peterson|last2=Stearns|first2=S.C.|last3=Stearns|first3=Stephen C.|title=Watching, from the Edge of Extinction|url=https://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C&q=99%20percent|year=2000|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-08469-6|page=preface x|access-date=30 May 2017}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFStearnsStearnsStearns2000">Stearns, Beverly Peterson; Stearns, S.C.; Stearns, Stephen C. (2000). [https://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C&q=99%20percent ''Watching, from the Edge of Extinction'']. Yale University Press. p.&nbsp;preface x. [[Rhif Llyfr Safonol Rhyngwladol|ISBN]]&nbsp;[[Arbennig:Ffynonellau Llyfrau/978-0-300-08469-6|<bdi>978-0-300-08469-6</bdi>]]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">30 May</span> 2017</span>.</cite></ref><ref name="NYT-20141108-MJN">{{Cite news|last=Novacek|first=Michael J.|title=Prehistory's Brilliant Future|url=https://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html|date=8 November 2014|work=[[New York Times]]|access-date=25 December 2014}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFNovacek2014">Novacek, Michael J. (8 November 2014). [https://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html "Prehistory's Brilliant Future"]. ''[[The New York Times|New York Times]]''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">25 December</span> 2014</span>.</cite></ref> mae'n debygol bod mwy na biliwn o rywogaethau o fywyd yn dal i fodoli ar y Ddaear ar hyn o bryd, gyda'r amcangyfrifon a'r rhagamcanion uchaf yn cyrraedd un. triliwn o rywogaethau.<ref name="Larsen2017">{{Cite journal|last=Brendan B. Larsen|last2=Elizabeth C. Miller|last3=Matthew K. Rhodes|last4=John J. Wiens|title=Inordinate Fondness Multiplied and Distributed:The Number of Species on Earth and the New Pie of Life|url=http://www.wienslab.com/Publications_files/Larsen_et_al_QRB_2017.pdf|date=September 2017|journal=The Quarterly Review of Biology|page=230|access-date=11 November 2019|volume=92|issue=3}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBrendan_B._LarsenElizabeth_C._MillerMatthew_K._RhodesJohn_J._Wiens2017">Brendan B. Larsen; Elizabeth C. Miller; Matthew K. Rhodes; John J. Wiens (September 2017). [http://www.wienslab.com/Publications_files/Larsen_et_al_QRB_2017.pdf "Inordinate Fondness Multiplied and Distributed:The Number of Species on Earth and the New Pie of Life"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. ''The Quarterly Review of Biology''. '''92''' (3): 230<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 November</span> 2019</span>.</cite></ref>
 
Mae gwybodaeth am ddatblygiad cynnar bywyd yn cynnwys mewnbwn o lawer o wahanol feysydd, gan gynnwys [[daeareg]] a [[Planed|gwyddoniaeth blanedol]]. Fodd bynnag, mae llawer iawn o wybodaeth am y Ddaear gynnar wedi'i dinistrio gan brosesau daearegol dros [[amser]].
 
Mae pob organeb yn tarddu o gronfa genynnau un hynafiad (neu hynafiad) cyffredin. Gellir dod o hyd i dystiolaeth o ddisgyniaeth cyffredin mewn nodweddion a rennir rhwng yr holl organebau byw. Yn nyddiau [[Darwin|Alfred Russel Wallace]] ([[8 Ionawr|Ionawr]] [[1823]] – [[7 Tachwedd|Tachwedd]] [[1913]]), seiliwyd y dystiolaeth o nodweddion a rennir yn unig ar arsylwi <u>gweladwy</u> o debygrwydd morffolegol, megis y ffaith bod gan bob aderyn adenydd, hyd yn oed y rhai nad ydynt yn hedfan.
 
Mae tystiolaeth gref o [[Geneteg|eneteg]] bod gan bob organeb hynafiad cyffredin. Er enghraifft, mae pob cell fyw yn defnyddio [[Asid niwclëig|asidau niwclëig]] fel ei deunydd genetig, ac yn defnyddio'r un [[asid amino]] â'r blociau adeiladu ar gyfer [[Protein|proteinau]]. Mae pob organeb yn defnyddio'r un cod genetig (gyda rhai gwyriadau prin iawn a mân) i gyfieithu dilyniannau asid niwclëig mewn proteinau. Awgryma cyffredinolrwydd y nodweddion hyn hynafiaeth gyffredin, oherwydd mae dewis llawer o'r nodweddion hyn yn ymddangos yn fympwyol. Mae trosglwyddo genynnau llorweddol yn ei gwneud hi'n anoddach astudio'r hynafiad cyffredinol olaf.<ref>{{Cite journal|last=Doolittle|first=W. Ford|date=2000|title=Uprooting the tree of life|url=http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2004_fall/docs/uprooting.pdf|journal=Scientific American|volume=282|issue=6|pages=90–95|bibcode=2000SciAm.282b..90D|doi=10.1038/scientificamerican0200-90|pmid=10710791|archive-url=https://web.archive.org/web/20060907081933/http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2004_fall/docs/uprooting.pdf|archive-date=7 September 2006}}</ref> Fodd bynnag, mae'r defnydd cyffredinol o'r un cod genetig, yr un niwcleotidau, a'r un asidau amino yn gwneud bodolaeth hynafiad o'r fath yn debygol iawn.<ref name="theo">{{Citation|last=Theobald|first=Douglas L.|title=A formal test of the theory of universal common ancestry|date=13 May 2010|url=http://www.nature.com/nature/journal/v465/n7295/full/465168a.html|volume=465|issue=7295|pages=219–222|postscript=.|periodical=Nature|bibcode=2010Natur.465..219T|doi=10.1038/nature09014|issn=0028-0836|pmid=20463738}}</ref>
 
 
== Lleoliad gwraidd yr organeb cyntaf ==
[[Delwedd:Reduktiver_Acetyl-CoA-Weg.png|bawd| Llwybr Wood-Ljungdahl neu asetyl-CoA gostyngol i atgyweirio carbon]]
Derbynnir yn gyffredin mai gwreiddyn cyntaf holl ganghennau bywyd yw rhwng [[Parth (bioleg)|parth]] [[bacteria]] monophyletic a chytras a ffurfiwyd gan [[Archaea]] ag [[Ewcaryot|Ewcaryotau]], sef yr hyn y cyfeirir ato fel "coeden draddodiadol byhwyd", sy'n seiliedig ar nifer o astudiaethau moleciwlaidd.<ref>{{Cite journal|last=Brown|first=J.R.|last2=Doolittle|first2=W.F.|year=1995|title=Root of the Universal Tree of Life Based on Ancient Aminoacyl-tRNA Synthetase Gene Duplications|journal=Proc Natl Acad Sci U S A|volume=92|issue=7|pages=2441–2445|pmid=7708661|pmc=42233|doi=10.1073/pnas.92.7.2441|bibcode=1995PNAS...92.2441B}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gogarten|first7=M.F.|doi=10.1073/pnas.86.17.6661|pmc=297905|pmid=2528146|pages=6661–6665|issue=17|volume=86|journal=Proc Natl Acad Sci U S A|title=Evolution of the Vacuolar H+-ATPase: Implications for the Origin of Eukaryotes|year=1989|last7=Manolson|first=J.P.|first6=B.J.|last6=Bowman|first5=E.J.|last5=Bowman|first4=L.|last4=Taiz|first3=P.|last3=Dittrich|first2=H.|last2=Kibak|bibcode=1989PNAS...86.6661G}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gogarten|first=J.P.|last2=Taiz|first2=L.|year=1992|title=Evolution of Proton Pumping ATPases: Rooting the Tree of Life|journal=Photosynthesis Research|volume=33|issue=2|pages=137–146|doi=10.1007/BF00039176|pmid=24408574}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gribaldo|first=S|last2=Cammarano|first2=P|year=1998|title=The Root of the Universal Tree of Life Inferred from Anciently Duplicated Genes Encoding Components of the Protein-Targeting Machinery|journal=Journal of Molecular Evolution|volume=47|issue=5|pages=508–516|pmid=9797401|doi=10.1007/pl00006407|bibcode=1998JMolE..47..508G}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Iwabe|last8=Miyata|doi=10.1073/pnas.86.23.9355|pmc=298494|pmid=2531898|pages=9355–9359|issue=23|volume=86|journal=Proc Natl Acad Sci U S A|title=Evolutionary Relationship of Archaebacteria, Eubacteria, and Eukaryotes Inferred from Phylogenetic Trees of Duplicated Genes|year=1989|first8=Takashi|first7=Syozo|first=Naoyuki|last7=Osawa|first6=Masami|last6=Hasegawa|first5=Takashi|last5=Miyata Source|first4=Syozo|last4=Osawa|first3=Masami|last3=Hasegawa|first2=Kei-Ichi|last2=Kuma|bibcode=1989PNAS...86.9355I}}</ref> Mae lleiafrif bach iawn o astudiaethau wedi dod i gasgliad gwahanol, sef bod y gwreiddyn yn y parth [[Bacteria]], naill ai yn y ffylum Firmicutes<ref>{{Cite journal|last=Valas, R.E.|last2=Bourne, P.E.|title=The origin of a derived superkingdom: how a gram-positive bacterium crossed the desert to become an archaeon|journal=Biology Direct|volume=6|page=16|year=2011|pmid=21356104|pmc=3056875|doi=10.1186/1745-6150-6-16}}</ref> neu fod y ffylwm Chloroflexi yn waelodol i gytras gydag Archaea ac Ewcaryotau a gweddill Bacteria, fel y cynigiwyd gan Thomas Cavalier-Smith.<ref name="CS2">{{Cite journal|last=Cavalier-Smith T|title=Rooting the tree of life by transition analyses|journal=Biology Direct|volume=1|page=19|year=2006|pmid=16834776|pmc=1586193|doi=10.1186/1745-6150-1-19}}</ref>
 
=== Atgynhyrchu ===
Mae [[atgenhedlu rhywiol]] yn gyffredin ymhlith [[Ewcaryot|ewcaryotau]] presennol, ac roedd yn debygol o fod yn bresennol yn yr hynafiad cyffredin olaf hefyd.<ref>{{Cite journal|last=Dacks J|last2=Roger AJ|title=The first sexual lineage and the relevance of facultative sex|journal=J. Mol. Evol.|volume=48|issue=6|pages=779–783|date=June 1999|pmid=10229582|doi=10.1007/PL00013156|bibcode=1999JMolE..48..779D}}</ref> Awgrymir hyn gan y darganfyddiad o set graidd o [[Genyn|enynnau]] ar gyfer [[meiosis]] yn y disgynyddion o linachau a wyrodd yn gynnar oddi wrth y goeden esblygiadol ewcaryotig.<ref>{{Cite journal|last=Ramesh MA|last2=Malik SB|last3=Logsdon JM|title=A phylogenomic inventory of meiotic genes; evidence for sex in Giardia and an early eukaryotic origin of meiosis|journal=Curr. Biol.|volume=15|issue=2|pages=185–191|date=January 2005|pmid=15668177|doi=10.1016/j.cub.2005.01.003}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Malik SB|last2=Pightling AW|last3=Stefaniak LM|last4=Schurko AM|last5=Logsdon JM|title=An expanded inventory of conserved meiotic genes provides evidence for sex in Trichomonas vaginalis|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=8|pages=e2879|date=2008|pmid=18663385|pmc=2488364|doi=10.1371/journal.pone.0002879|bibcode=2008PLoSO...3.2879M}}</ref> cefnogir hyn ymhellach gan dystiolaeth bod ewcaryotau, a ystyriwyd yn flaenorol yn "anrhywiol-hynafol", fel ''[[Amoeba]]'', yn debygol o fod yn rhywiol yn y gorffennol, a bod y rhan fwyaf o linachau amoeboid anrhywiol heddiw yn debygol o godi'n ddiweddar ac yn annibynnol.<ref>{{Cite journal|last=Lahr DJ|last2=Parfrey LW|last3=Mitchell EA|last4=Katz LA|last5=Lara E|title=The chastity of amoebae: re-evaluating evidence for sex in amoeboid organisms|journal=Proc. Biol. Sci.|volume=278|issue=1715|pages=2081–2090|date=July 2011|pmid=21429931|pmc=3107637|doi=10.1098/rspb.2011.0289}}</ref>
 
=== Dyfodol bywyd (clonio ac organebau synthetig) ===
Mae biotechnoleg fodern yn herio cysyniadau traddodiadol o organebau a rhywogaethau. [[Clonio]] yw'r broses o greu organeb amlgellog newydd, sy'n union yr un fath, yn enetig, ag un arall, gyda'r potensial o greu rhywogaethau hollol newydd o organebau. Mae clonio yn destun llawer o ddadlau moesegol.
 
Yn 2008, casglodd Sefydliad J. Craig Venter genom bacteriaidd synthetig, ''Mycoplasma genitalium'', trwy ail-ddefnyddio rhanau bychn mewn burum o 25 darn o DNA oedd yn gorgyffwrdd. Mae'r defnydd o ail-ddefnyddio (ailgyfuno) burum yn symleiddio'n fawr y broses o gydosod moleciwlau DNA mawr o ddarnau synthetig a naturiol.<ref name="Venter">{{Cite journal|last=Gibsona, Daniel G.|last2=Benders, Gwynedd A.|last3=Axelroda, Kevin C.|date=2008|title=One-step assembly in yeast of 25 overlapping DNA fragments to form a complete synthetic Mycoplasma genitalium genome|journal=PNAS|volume=105|issue=51|pages=20404–20409|doi=10.1073/pnas.0811011106|pmid=19073939|pmc=2600582|bibcode=2008PNAS..10520404G}}</ref> Mae cwmnïau eraill, megis ''Synthetic Genomics'', eisoes wedi'u ffurfio i fanteisio ar y defnydd masnachol niferus o genomau a ddyluniwyd yn arbennig.
 
== Gweler hefyd ==
 
* [[Ffurfiau bywyd cynharaf hysbys|Y ffurfiau bywyd cynharaf hysbys]]
 
==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}
 
== Dolenni allanol ==
 
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/944790.stm BBCNews: 27 Medi 2000, Pan nad yw llysnafedd mor drwchus] Citat: "Mae'n golygu efallai na fydd rhai o'r creaduriaid mwyaf isel yn y teyrnasoedd planhigion ac anifeiliaid, fel llysnafedd ac amoeba, mor gyntefig ag y tybiwyd unwaith"
** [http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=4742 SpaceRef.com, Gorffennaf 29, 1997: Gwyddonwyr yn Darganfod Mwydod Iâ Methan Ar Weryn Môr Gwlff Mecsico]
*** [https://web.archive.org/web/20090601140743/http://science.psu.edu/iceworms/iceworms.html Coleg Gwyddoniaeth Eberly: Mwydod Iâ methan a ddarganfuwyd ar wely môr Gwlff Mecsico] lawrlwythiad Lluniau o ansawdd da
** [https://web.archive.org/web/20050119112427/http://www.sb-roscoff.fr/Ecophy/PDF/00-Fisher-NatWis.pdf Artikel, 2000: Mwydod Iâ Methan: Hesiocaeca methanicola.] [https://web.archive.org/web/20050119112427/http://www.sb-roscoff.fr/Ecophy/PDF/00-Fisher-NatWis.pdf Gwladychu Cronfeydd Wrth Gefn Tanwydd Ffosil]
** [http://www.spaceref.com/news/viewnews.html?id=339 SpaceRef.com, Mai 04, 2001: Ailddiffinio "Life as We Know it"] ''Hesiocaeca methanicola.'' Ym 1997, darganfu Charles Fisher, athro bioleg yn Penn State, y creadur rhyfeddol hwn yn byw ar dwmpathau o iâ methan o dan hanner milltir o gefnfor ar y llawr Gwlff Mecsico.
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/2585235.stm BBCNews, 18 Rhagfyr 2002, 'Space bygs' a dyfwyd yn y labordy] Citat: " ''Bacillus simplex'' a ''Staphylococcus pasteuri'' . . . ''Albwm Engyodontium'' Roedd yn ymddangos bod y straen a feithrinwyd gan Dr Wainwright yn gwrthsefyll effeithiau UV - un ansawdd sy'n ofynnol ar gyfer goroesi yn y gofod"
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/3003946.stm BBCNews, 19 Mehefin 2003, Organeb hynafol yn herio esblygiad celloedd] Citat: "Mae'n ymddangos bod yr ''organelle'' hon wedi'i chadw mewn esblygiad o brocaryotau i ewcaryotau, gan ei fod yn bresennol yn y ddau"
* [https://web.archive.org/web/20030624180658/http://www.anselm.edu/homepage/jpitocch/genbios/bi04syllabsu03.html Maes Llafur Rhyngweithiol ar gyfer Bioleg Gyffredinol – BI 04, Coleg Saint Anselm, Haf 2003]
* [http://www.personal.psu.edu/users/j/s/jsf165/Bio110.html Jacob Feldman: Stramenopila]
* [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Root Cofnod tacsonomeg NCBI: gwraidd]
* [https://web.archive.org/web/20030629122745/http://www.anselm.edu/homepage/jpitocch/genbios/surveybi04.html Coleg Saint Anselm: Arolwg o gynrychiolwyr y prif] deyrnasoedd Citat: “Ni chafodd nifer y teyrnasoedd eu datrys. . . Mae bacteria'n creu problem gyda'u hamrywiaeth. . . [[Protist|Mae Protista yn]] cyflwyno problem gyda'u hamrywiaeth. . ." ,
* [http://www.species2000.org/ Rhywogaethau 2000 Mynegeio rhywogaethau hysbys y byd] . Nod Rhywogaethau 2000 yw cyfrif yr holl rywogaethau hysbys o blanhigion, anifeiliaid, ffyngau a microbau ar y Ddaear fel y set ddata sylfaenol ar gyfer astudiaethau o fioamrywiaeth fyd-eang. Bydd hefyd yn darparu pwynt mynediad syml a fydd yn galluogi defnyddwyr i gysylltu o'r fan hon â systemau data eraill ar gyfer pob grŵp o organebau, gan ddefnyddio cysylltiadau uniongyrchol â rhywogaethau.
* [http://www.abc.net.au/science/news/enviro/EnviroRepublish_828525.htm Efallai mai'r organeb fwyaf yn y byd yw ffwng sy'n carpedu bron i 10 cilomedr sgwâr o goedwig Oregon, a gall fod mor hen â 10500 o flynyddoedd.]
* [http://tolweb.org/tree/phylogeny.html Coed y Bywyd]
* [https://www.scribd.com/doc/1016/Life-from-birth-to-death/ Cwestiynau aml gan blant am fywyd a'u hatebion]
 
{{Rheoli awdurdod}}