Ymlusgiad: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
BDim crynodeb golygu Tagiau: Golygiad cod 2017 |
Crewyd drwy gyfieithu'r dudalen "Reptile" Tagiau: Gwrthdröwyd Y Cymhorthydd Cyfieithu ContentTranslation2 |
||
Llinell 1:
Ymlusgiad
<ref name=":2">Gauthier J.A. (1994): ''The diversification of the amniotes''. In: D.R. Prothero and R.M. Schoch (ed.) Major Features of Vertebrate Evolution: 129–159. Knoxville, Tennessee: The Paleontological Society.</ref> Mae ymlusgiaid byw yn cynnwys [[Crwban|crwbanod]], crocodeiliaid, squamates ([[Madfall|madfallod]] a [[Neidr|nadroedd]]) a rhynchocephaliansiaid (tuatara). Yn y system ddosbarthu [[Carolus Linnaeus|Linnaeaidd]] draddodiadol, mae adar yn cael eu hystyried yn ddosbarth ar wahân i ymlusgiaid. Fodd bynnag, mae crocodeiliaid yn perthyn yn agosach i adar nag ydynt i ymlusgiaid byw eraill, ac felly mae systemau dosbarthu cladistaidd modern yn cynnwys adar o fewn Reptilia, gan ailddiffinio'r term fel [[cytras]]. Mae diffiniadau cytrasaidd eraill yn cefnu ar y term ''ymlusgiad'' yn gyfan gwbl, o blaid y cytras Sauropsida, sy'n cyfeirio at bob anifail sy'n perthyn yn nes at ymlusgiaid modern nag at y mamaliaid. Herpetoleg yw'r enw ar yr astudiaeth o [[Urdd (bioleg)|urddau]] ymlusgiaid traddodiadol, wedi'u cyfuno'n hanesyddol a'r [[Amffibiad|amffibiaid]] modern.
Tarddodd y proto-ymlusgiaid cynharaf y gwyddys amdanynt tua 312 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn ystod y cyfnod [[Carbonifferaidd]], ar ôl datblygu o detrapodau reptiliomorphaidd datblygedig a addaswyd i fywyd ar dir sych. Yr [[Eureptilia|eureptile]] hysbys cynharaf (y "gwir ymlusgiad") oedd ''[[Hylonomus]],'' anifail bach tebyg i fadfall arwynebol. Mae data genetig a [[ffosil]] yn dadlau bod y ddwy linach fwyaf o ymlusgiaid, yr Archosauromorpha (crocodeiliaid, adar, a pherthnasau) a'r Lepidosauromorpha (madfallod, a pherthnasau), wedi dargyfeirio tua diwedd y cyfnod [[Permaidd]].<ref name=":02">{{Cite journal|last=Ezcurra|first=M. D.|last2=Scheyer|first2=T. M.|last3=Butler|first3=R. J.|year=2014|title=The origin and early evolution of Sauria: reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence|journal=PLOS ONE|volume=9|issue=2|page=e89165|doi=10.1371/journal.pone.0089165|pmc=3937355|pmid=24586565|bibcode=2014PLoSO...989165E}}</ref> Yn ogystal â'r ymlusgiaid byw, mae yna lawer o grwpiau amrywiol sydd bellach [[Difodiant|wedi'u difodi]], mewn rhai achosion oherwydd [[Difodiant mawr bywyd|digwyddiadau difodiant torfol]]. Yn benodol, fe wnaeth y [[digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogene]] ddileu'r [[Pterosaur|pterosauriaid]], y [[Plesiosauria|plesiosauriaid]], a'r holl [[Deinosor|ddeinosoriaid]] nad ydynt yn adar ochr yn ochr â llawer o rywogaethau o grocodeilfformau, a sgwatiaid (ee, mosasaurs).
Mae ymlusgiaid modern nad ydynt yn adar yn byw ym mhob cyfandir ac eithrio [[Yr Antarctig|Antarctica]].
Mae'r ymlusgiaid yn [[Fertebrat|fertebratau]] tetrapod, hy mae nhw'n greaduriaid sydd naill ai â phedwar coes neu, fel nadroedd, yn ddisgynyddion o hynafiaid pedwar coes. Yn wahanol i [[Amffibiad|amffibiaid]], nid oes gan ymlusgiaid gyfnod larfa dyfrol. Mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw'n [[Oviparous|ddodwyol]], er bod sawl rhywogaeth o sgwatiaid yn [[Bywiogrwydd|fywesgorol]], yn ogystal ag ambell gytras dyfrol sydd wedi'i ddifodi<ref name="S12">{{Cite journal|last=Sander|first=P. Martin|year=2012|title=Reproduction in early amniotes|journal=Science|volume=337|issue=6096|pages=806–808|doi=10.1126/science.1224301|pmid=22904001|bibcode=2012Sci...337..806S}}</ref>- mae'r [[ffetws]] yn datblygu o fewn y fam, gan ddefnyddio brych (anfamalaidd) yn hytrach na'i gynnwys mewn plisgyn wy. Fel amniotau, mae wyau ymlusgiaid wedi'u hamgylchynu gan bilenni i'w hamddiffyn a'u cludo, sy'n eu haddasu i atgenhedlu ar dir sych. Mae llawer o'r rhywogaethau bywesgorol yn bwydo eu ffetysau trwy wahanol fathau o frych sy'n debyg i rai [[Mamal|mamaliaid]], gyda rhai'n darparu gofal cychwynnol ar gyfer eu cywion. Mae ymlusgiaid sy'n bodoli yn amrywio o ran maint o'r geco bach, ''Sphaerodactylus ariasae'', sy'n gallu tyfu hyd at 17 mm i'r crocodeil dŵr halen, y ''Crocodylus porosus'', a all gyrraedd 6 metr o hyd ac sy'n pwyso dros 1,000 kg.
== Dosbarthiad ==
[[Delwedd:Captorhinus_aguti_p.jpg|de|bawd| Roedd gan yr ymlusgiaid cyntaf fath o do penglog a elwir yn anapsid, fel y gwelir yn y genws [[Permaidd]] ''Captorhinus'']]
=== Ffylogeneteg a diffiniad modern ===
Erbyn dechrau'r [[21g]], roedd paleontolegwyr asgwrn cefn yn dechrau mabwysiadu tacsonomeg ffylogenetig, lle mae pob grŵp yn cael ei ddiffinio yn y fath fodd fel ei fod yn fonoffilig; hynny yw, grwpiau sy'n cynnwys holl ddisgynyddion hynafiad arbennig. Mae'r ymlusgiaid fel y'u diffinnir yn hanesyddol yn baraffyletig, gan eu bod yn cau allan adar a mamaliaid. Esblygodd y rhain yn y drefn honno o ddeinosoriaid ac o therapsidau cynnar, a elwid yn draddodiadol yn ''ymlusgiaid (reptiliaid)''.<ref name="Brysse2008WeirdWondersToStemLineages">{{Cite journal|last=Brysse|first=K.|year=2008|title=From weird wonders to stem lineages: the second reclassification of the Burgess Shale fauna|journal=Studies in History and Philosophy of Science Part C: Biological and Biomedical Sciences|volume=39|issue=3|pages=298–313|doi=10.1016/j.shpsc.2008.06.004|pmid=18761282}}</ref> Ysgrifennodd Colin Tudge :<blockquote>Cytras yw mamaliaid, ac felly mae'r cytraswyr yn hapus i gydnabod y tacson traddodiadol [[Mamal|Mammalia]]; ac y mae adar, hefyd, yn gytras, a briodolir yn gyffredinol i'r tacson ffurfiol [[Aderyn|Aves]]. Mewn gwirionedd, mae Mammalia a'r Aves yn is-gytrasau o fewn cytras mawreddog yr Amniota. Ond nid cytras yw'r dosbarth traddodiadol Reptilia. Rhan yn unig ydyw o'r cytras Amniota: yr adran sydd yn weddill ar ôl i'r Mammalia a'r Aves gael eu tynnu oddi yno. Ni ellir ei ddiffinio gan <nowiki><i>synapomorphies</i></nowiki>, fel y ffordd gywir. Yn lle hynny, fe'i diffinnir gan gyfuniad o'r nodweddion sydd ganddo a'r nodweddion <u>nad</u> oes ganddo: ymlusgiaid yw'r amniotes sydd heb ffwr neu blu. Ar y gorau, mae'r cytraswyr yn awgrymu, gallem ddweud bod y Reptilia traddodiadol yn 'amniotes di-adar, anfamalaidd'.</blockquote>Er gwaethaf y cynigion cynnar ar gyfer disodli’r Reptilia paraffyletig gyda [[Sauropsida]] monoffyletig, sy’n cynnwys adar, ni chafodd y term hwnnw ei fabwysiadu’n eang neu, pan gafodd ei ddefnyddio, ni chafodd ei gymhwyso’n gyson.<ref name="modestoanderson2004">{{Cite journal|last=Modesto|first=S.P.|last2=Anderson|first2=J.S.|year=2004|title=The phylogenetic definition of Reptilia|journal=Systematic Biology|pmid=15545258|volume=53|issue=5|pages=815–821|doi=10.1080/10635150490503026}}</ref>
[[Delwedd:Bearded_Dragon_Skeleton.jpg|bawd| Ysgerbwd draig farfog (ypogona) yn cael ei arddangos yn Amgueddfa Osteoleg]]
=== Tacsonomeg ===
Dosbarthiad cyffredinol o ymlusgiaid diflanedig a byw, gan ganolbwyntio ar grwpiau mawr.<ref name="benton2005">{{Cite book|last=Benton|first=Michael J.|author-link=Michael J. Benton|url=http://palaeo.gly.bris.ac.uk/benton/vertclass.html|title=Vertebrate Palaeontology|edition=3rd|publisher=Blackwell Science Ltd.|location=Oxford|year=2005|isbn=978-0-632-05637-8}}</ref><ref name="benton2014">{{Cite book|last=Benton|first=Michael J.|author-link=Michael J. Benton|title=Vertebrate Palaeontology|edition=4th|publisher=Blackwell Science Ltd.|location=Oxford|year=2014|isbn=978-0-632-05637-8}}</ref>
* '''Reptilia''' / '''Sauropsida'''
** † '''[[Parareptilia]]'''
** '''Eureptilia'''
*** † [[Captorhinidae]]
*** '''Diapsida'''
**** † [[Araeoscelidia]]
**** '''Neodiapsida'''
***** † [[Drepanosauromorpha]] (lleoliad ansicr)
***** † [[Younginiformes]] ( [[paraffyletig]] )
***** † [[Ichthyosauromorpha]] (lleoliad ansicr)
***** † [[Thalattosauria]] (lleoliad ansicr)
***** '''Sauria'''
****** '''Lepidosauromorpha'''
******* Lepidosauriformes
******** Rhynchocephalia (tuatara)
******** Squamata (madfall a nadroedd)
****** † [[Choristodera]] (lleoliad ansicr)
****** † [[Sauropterygia]] (lleoliad ansicr)
****** '''Pantestudines''' (crwbanod a pherthnasau, lleoliad yn ansicr)
****** '''Archosauromorpha'''
******* † [[Protorosauria]] (paraffyletig)
******* † [[Rhynchosauria]]
******* † [[Allokotosauria]]
******* Archosauriformes
******** † [[Ffytosor|Ffytosauria]]
******** '''Archosauria'''
********* Pseudosuchia
********** Crocodilia (crocodeiliaid)
********* [[Avemetatarsalia]] / [[Avemetatarsalia|Ornithodira]]
********** † [[Pterosaur|Pterosauria]]
********** [[Deinosor|Deinosoriaid]]
*********** † [[Ornithischia]]
*********** Saurischia (gan gynnwys adar ( '''[[Aderyn|Aves]]''' ))
=== Ffylogeni ===
Mae'r cladogram a gyflwynir yma'n darlunio'r "goeden deulu" o ymlusgiaid, ac yn dilyn fersiwn symlach o'r perthnasau a ddarganfuwyd gan MS Lee, yn 2013.<ref name="scaffold2013">{{Cite journal|doi=10.1111/jeb.12268|pmid=24256520|title=Turtle origins: Insights from phylogenetic retrofitting and molecular scaffolds|journal=Journal of Evolutionary Biology|volume=26|issue=12|pages=2729–2738|year=2013|last=Lee|first=M.S.Y.}}</ref> Mae pob astudiaeth enetig wedi cefnogi'r ddamcaniaeth bod crwbanod yn diapsidau; mae rhai wedi gosod crwbanod o fewn Archosauromorpha,<ref name="scaffold2013" /><ref name="Mannen">{{Cite journal|last=Hideyuki Mannena & Steven S.-L. Li|year=1999|title=Molecular evidence for a clade of turtles|journal=[[Molecular Phylogenetics and Evolution]]|volume=13|issue=1|pages=144–148|doi=10.1006/mpev.1999.0640|pmid=10508547}}</ref><ref name="Zardoya">{{Cite journal|last=Zardoya|first=R.|last2=Meyer|first2=A.|year=1998|title=Complete mitochondrial genome suggests diapsid affinities of turtles|journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences USA]]|volume=95|issue=24|pages=14226–14231|doi=10.1073/pnas.95.24.14226|pmid=9826682|pmc=24355|bibcode=1998PNAS...9514226Z}}</ref><ref name="Iwabe">{{Cite journal|last=Iwabe|first=N.|last2=Hara, Y.|last3=Kumazawa, Y.|last4=Shibamoto, K.|last5=Saito, Y.|last6=Miyata, T.|last7=Katoh, K.|title=Sister group relationship of turtles to the bird-crocodilian clade revealed by nuclear DNA-coded proteins|journal=[[Molecular Biology and Evolution]]|volume=22|issue=4|pages=810–813|date=2004-12-29|doi=10.1093/molbev/msi075|pmid=15625185}}</ref> er bod ambell un wedi adennill crwbanod fel Lepidosauromorpha yn lle hynny.<ref name="Katsu">{{Cite journal|last=Katsu|first=Y.|last2=Braun|first2=E.L.|last3=Guillette|first3=L.J. Jr.|last4=Iguchi|first4=T.|title=From reptilian phylogenomics to reptilian genomes: analyses of c-Jun and DJ-1 proto-oncogenes|journal=Cytogenetic and Genome Research|volume=127|issue=2–4|pages=79–93|date=2010-03-17|doi=10.1159/000297715|pmid=20234127}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Tyler R. Lyson, Erik A. Sperling, Alysha M. Heimberg, Jacques A. Gauthier, Benjamin L. King & Kevin J. Peterson|year=2012|title=MicroRNAs support a turtle + lizard clade|journal=[[Biology Letters]]|volume=8|issue=1|pages=104–107|doi=10.1098/rsbl.2011.0477|pmid=21775315|pmc=3259949}}</ref><ref name="Roos">{{Cite journal|last=Roos|first=Jonas|last2=Aggarwal|first2=Ramesh K.|last3=Janke|first3=Axel|title=Extended mitogenomic phylogenetic analyses yield new insight into crocodylian evolution and their survival of the Cretaceous–Tertiary boundary|journal=[[Molecular Phylogenetics and Evolution]]|volume=45|issue=2|pages=663–673|date=Nov 2007|doi=10.1016/j.ympev.2007.06.018|pmid=17719245}}</ref> Mae'r cladogram isod yn defnyddio cyfuniad o ddata genetig (moleciwlaidd) a ffosil (morffolegol) i gael ei ganlyniadau.<ref name="scaffold2013" />
{{clade|{{clade
|1=[[Synapsida]] ([[mammal]]s and their extinct relatives) [[File:Rattus norvegicus (white background).png|50px]]
|label2='''[[Sauropsida|Sauropsida / Reptilia]]''' |sublabel2=(total group)
|2={{clade
|label1={{extinct}}[[Parareptilia]]
|1={{clade
|1={{extinct}}[[Millerettid]]ae [[File:Milleretta BW flipped.jpg|50px]]
|label2=<span style="color:white;">unnamed</span>
|2={{clade
|1={{extinct}}''[[Eunotosaurus]]''
|label2={{extinct}}[[Ankyramorpha]]
|2={{clade
|1={{extinct}}[[Lanthanosuchidae]] [[File:Lanthanosuchus NT flipped.jpg|50px]]
|label2={{extinct}}[[Procolophonia]]
|2={{clade
|1={{extinct}}[[Procolophonoidea]] [[File:Sclerosaurus1DB.jpg|50px]]
|2={{extinct}}[[Pareiasauromorpha]] [[File:Scutosaurus BW flipped.jpg|50px]]
}}
}}
}}
}}
|label2=[[Eureptilia]]
|2={{clade
|1={{extinct}}[[Captorhinidae]] [[File:Labidosaurus flipped.jpg|50px]]
|label2=[[Romeriida]]
|2={{clade
|1={{extinct}}''[[Paleothyris]]''
|label2=[[Diapsid]]a
|2={{clade
|1={{extinct}}[[Araeoscelidia]] [[File:Spinoaequalis schultzei reconstruction.jpg|50px]]
|label2=[[Neodiapsida]]
|2={{clade
|1={{extinct}}''[[Claudiosaurus]]''[[File:Claudiosaurus white background.jpg|50px]]
|2={{clade
|1={{extinct}}[[Younginiformes]] [[File:Hovasaurus BW flipped.jpg|50px]]
|label2='''Crown Reptilia'''/ |sublabel2=[[Sauria]]
|2={{clade
|label1=[[Pan-Lepidosauria]]/ |sublabel1=[[Lepidosauromorpha]]
|1={{clade
|1={{extinct}}[[Kuehneosauridae]] [[File:Icarosaurus white background.jpg|50px]]
|label2=[[Lepidosauria]]
|2={{clade
|1=[[Rhynchocephalia]] ([[tuatara]] and their extinct relatives) [[File:Hatteria white background.jpg|50px]]
|2=[[Squamata]] ([[lizard]]s and [[snake]]s) [[File:British reptiles, amphibians, and fresh-water fishes (1920) (Lacerta agilis).jpg|50px]] [[File:Python natalensis Smith 1840 white background.jpg|50px]] }} }}
|label2=[[Archelosauria]]/ |sublabel2=[[Archosauromorpha]] ''[[sensu lato|s. l.]]''
|2={{clade
|label1=[[Pan-Archosauria]]
|1={{clade
|1={{extinct}}[[Choristodera]] <span style="{{MirrorH}}">[[File:Hyphalosaurus mmartyniuk wiki.png|60px]]</span>
|label2=[[Archosauromorpha]] ''[[sensu stricto|s. s.]]''
|2={{clade
|1={{extinct}}[[Prolacertiformes]] [[File:Prolacerta broomi.jpg|50px]]
|2={{clade
|2=[[Archosauriformes]] ([[Crocodilia|crocodiles]], [[bird]]s, dinosaurs and extinct relatives) <span style="{{MirrorH}}">[[File:Deinosuchus riograndensis.png|50px]]</span> [[File:Meyers grosses Konversations-Lexikon - ein Nachschlagewerk des allgemeinen Wissens (1908) (Antwerpener Breiftaube).jpg|30 px]]
|1={{clade
|1={{extinct}}''[[Trilophosaurus]]''[[File:Trilophosaurus buettneri (flipped).jpg|50px]]
|2={{extinct}}[[Rhynchosauria]] [[File:Hyperodapedon BW2 white background.jpg|50px]] }} }} }} }}
|label2=[[Pan-Testudines]]/ |sublabel2=[[Pantestudines]]
|2={{clade
|1={{extinct}}[[Eosauropterygia]] [[File:Dolichorhynchops BW flipped.jpg|50px]]
|2={{clade
|1={{extinct}}[[Placodontia]] [[File:Psephoderma BW flipped.jpg|50px]]
|2={{clade
|1={{extinct}}''[[Sinosaurosphargis]]''
|2={{clade
|1={{extinct}}''[[Odontochelys]]''
|label2=[[Testudinata]]
|2={{clade
|1={{extinct}}''[[Proganochelys]]''
|2=[[Testudines]] ([[turtle]]s) [[File:Erpétologie générale, ou, Histoire naturelle complète des reptiles (Centrochelys sulcata).jpg|50px]]
}}
}}
}}
}}
}}
}}
}}
}}
}} }} }} }} }} }}|style=font-size:80%;line-height:80%|label1=[[Amniote|Amniota]]}}
== Hanes esblygiadol ==
[[Delwedd:Europasaurus_holgeri_Scene_2.jpg|bawd| Golygfa [[Mesosöig]] yn dangos megafawna ymlusgol nodweddiadol: [[Deinosor|deinosoriaid]] yn cynnwys ''[[Europasaurus holgeri]]'', [[Iguanodont|iguanodonts]], ac ''[[Archaeopteryx lithographica|Archeopteryx lithographica]]'' yn eistedd ar fonyn coeden yn y blaendir]]
Tardda'r ymlusgiaid tua 310-320 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn y corsydd [[Carbonifferaidd]] hwyr, pan esblygodd yr ymlusgiaid cyntaf o ymlusgiaid datblygedig.<ref name="Laurin 95">
{{Cite journal|last=Laurin|first=M.|last2=Reisz, R. R.|year=1995|title=A reevaluation of early amniote phylogeny|journal=[[Zoological Journal of the Linnean Society]]|volume=113|issue=2|pages=165–223|doi=10.1111/j.1096-3642.1995.tb00932.x|url=http://www.iucn-tftsg.org/wp-content/uploads/file/Articles/Laurin_and_Reisz_1995.pdf}}</ref> Am gyfnod hir, yr ymlusgiaid oedd brenhinoedd y tir sych, gan gynnwys y deinosoriaid; ystyr y gair deinosor, wrth gwrs, yw ''madfall dychrynllyd.'' Bathwyd y gair gan y Cymro a'r biolegydd [[Richard Owen]].
Yr anifail hynaf y gwyddys amdano a allai fod yn amniot yw'r ''[[Casineria]]'' (er efallai mai temnospondyl ydoedd).<ref>{{Cite journal|last=Paton|first=R.L.|last2=Smithson|first2=T.R.|last3=Clack|first3=J.A.|year=1999|title=An amniote-like skeleton from the Early Carboniferous of Scotland|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume=398|issue=6727|pages=508–513|doi=10.1038/19071|bibcode=1999Natur.398..508P}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Monastersky|first=R|year=1999|title=Out of the Swamps, How early vertebrates established a foothold – with all 10 toes – on land|url=http://www.sciencenews.org/sn_arc99/5_22_99/bob1.htm|journal=Science News|volume=155|issue=21|pages=328–330|doi=10.2307/4011517|archive-url=https://web.archive.org/web/20110604220710/http://www.sciencenews.org/sn_arc99/5_22_99/bob1.htm|archive-date=June 4, 2011|jstor=4011517}}</ref> Ceir cyfres o olion traed o haenau ffosil yn [[Nova Scotia]] sy'n dyddio i 315 mega-anwm (myo, sef miliwn o flynyddoedd yn ôl) ac sy'n cynnwys bodiau traed a chen ymlusgaidd.<ref>{{Cite journal|last=Falcon-Lang|first=H.J.|last2=Benton|first2=M.J.|last3=Stimson|first3=M.|year=2007|title=Ecology of early reptiles inferred from Lower Pennsylvanian trackways|journal=[[Journal of the Geological Society]]|volume=164|issue=6|pages=1113–1118|doi=10.1144/0016-76492007-015}}</ref> Priodolir yr olion hyn i ''[[Hylonomus]]'', yr ymlusgiad diamheuol hynaf y gwyddys amdano.<ref>{{Cite web|url=http://www.sflorg.com/sciencenews/scn101707_01.html|title=Earliest Evidence For Reptiles|publisher=Sflorg.com|date=2007-10-17|access-date=March 16, 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716044246/http://www.sflorg.com/sciencenews/scn101707_01.html|archivedate=July 16, 2011}}</ref> Anifail bach tebyg i [[Madfall|fadfall]] ydoedd, tua 20 i 30 cm, gyda nifer o ddannedd miniog yn dynodi diet pryfysol.<ref name="EoDP">{{Cite book|editor-last=Palmer, D.|year=1999|title=The Marshall Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs and Prehistoric Animals|publisher=Marshall Editions|location=London|page=62|isbn=978-1-84028-152-1}}</ref> Mae enghreifftiau eraill yn cynnwys y ''Westlothiana'' (sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd yn reptiliomorph yn hytrach na gwir amniot)<ref>{{Cite journal|last=Ruta|first=M.|last2=Coates|first2=M.I.|last3=Quicke|first3=D.L.J.|year=2003|title=Early tetrapod relationships revisited|url=http://pondside.uchicago.edu/oba/faculty/coates/5.RutCoaQuick2003.pdf|journal=Biological Reviews|volume=78|issue=2|pages=251–345|doi=10.1017/S1464793102006103|pmid=12803423}}</ref> a'r ''Paleothyris'', ygyda'r ddau'n hynod o debyg.
Fodd bynnag, ystyrir y microsaurs yn wir ymlusgiaid ar adegau, felly mae tarddiad cynharach yn bosibl.<ref name="auto">{{Cite journal|title=The First Age of Reptiles? Comparing Reptile and Synapsid Diversity, and the Influence of Lagerstätten, During the Carboniferous and Early Permian|first=Neil|last=Brocklehurst|date=July 31, 2021|journal=Frontiers in Ecology and Evolution|volume=9|doi=10.3389/fevo.2021.669765}}</ref>
=== Cynnydd yr ymlusgiaid ===
Daeth y tetrapodau megis y ''Cochleosaurus'', i ddominyddu'r cyfnod, gan fwrw ei gysgod dros yr amniotau cynharaf, gan gynnwys y bôn ymlusgiaid (yr amniotau hynny oedd yn agosach at ymlusgiaid modern nag at famaliaid).<ref name="SahneyBentonFalconLang 2010RainforestCollapse">{{Cite journal|last=Sahney, S., Benton, M.J. & Falcon-Lang, H.J.|year=2010|title=Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica|journal=Geology|doi=10.1130/G31182.1|volume=38|pages=1079–1082|issue=12|bibcode=2010Geo....38.1079S}}</ref> Effeithiodd y newid sydyn hwn ar sawl grŵp mawr.
Roedd tetrapodau cyntefig wedi'u difrodi'n arbennig, tra bod bonyn-ymlusgiaid yn gwneud yn well, gan gael eu haddasu'n ecolegol i'r amodau sychach a ddilynodd. Mae angen i tetrapodau cyntefig, fel amffibiaid modern, ddychwelyd i ddŵr i ddodwy wyau; mewn cyferbyniad, amniotes, fel ymlusgiaid modern – wyau y mae ganddynt blisgyn sy'n caniatáu iddynt gael eu dodwy ar dir – wedi addasu’n well i’r amodau newydd. Cafodd Amniotes gilfachau newydd yn gyflymach na chyn y cwymp ac ar gyfradd llawer cyflymach na thetrapodau cyntefig. Cawsant strategaethau bwydo newydd gan gynnwys llysysydd a chigysyddion, a dim ond pryfysyddion a physgysyddion a fuont yn flaenorol. <ref name="SahneyBentonFalconLang 2010RainforestCollapse" /> O hyn ymlaen, ymlusgiaid oedd yn dominyddu cymunedau ac roedd ganddynt fwy o amrywiaeth na thetrapodau cyntefig, gan osod y llwyfan ar gyfer y Mesozoig (a elwir yn Oes yr Ymlusgiaid). <ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates">{{Cite journal|last=Sahney, S., Benton, M.J. and Ferry, P.A.|year=2010|title=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land|journal=Biology Letters|doi=10.1098/rsbl.2009.1024|volume=6|pages=544–547|issue=4|pmid=20106856|pmc=2936204}}</ref> Un o'r ymlusgiaid cynnar mwyaf adnabyddus yw'r ''Mesosaurus'', genws o'r Permian Cynnar a oedd wedi dychwelyd i ddŵr, yn bwydo ar bysgod.
{| class="wikitable"
|+Amrywiaeth gyfoethog o ymlusgiaid byw (2013)<ref name=":0">{{Cite journal|last=Pincheira-Donoso|first=Daniel|last2=Bauer|first2=Aaron M.|last3=Meiri|first3=Shai|last4=Uetz|first4=Peter|date=2013-03-27|title=Global Taxonomic Diversity of Living Reptiles|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=3|pages=e59741|bibcode=2013PLoSO...859741P|doi=10.1371/journal.pone.0059741|issn=1932-6203|pmc=3609858|pmid=23544091}}</ref>
!Grŵp o ymlusgiaid
! Rhywogaethau a gofnodwyd
! Canran o ymlusgiaid
|-
| Squamates
| 9193
| 96.3%
|-
| ''- Madfall''
| ''5634''
| ''59%''
|-
| ''- Nadroedd''
| ''3378. llarieidd-dra eg''
| ''35%''
|-
| ''— Amphisbaeniaid''
| ''181''
| ''2%''
|-
| Crwbanod
| 327
| 3.4%
|-
| Crocodeiliaid
| 25
| 0.3%
|-
| Rhynchocephalians
| 1
| 0.01%
|-
| Cyfanswm
| 9546. llarieidd-dra eg
| 100%
|}
== Morffoleg a ffisioleg ==
=== Cylchrediad ===
Mae gan bob lepidosaur a [[Crwban|chrwbanod]] [[Calon|galon]] tair siambr sy'n cynnwys dau [[atriwm (calon)|atria]], un [[fentrigl (calon)|fentrigl]] a dau aorta sy'n arwain at y [[System gylchredol|cylchrediad systemig]]. Mae'r graddau o gymysgu gwaed [[Ocsigen|ocsigenedig]] a diocsigenedig yn y galon tair siambr yn amrywio, gan ddibynnu ar y rhywogaeth a'r cyflwr ffisiolegol. O dan amodau gwahanol, gellir troi gwaed diocsigenedig yn ôl i'r corff neu gellir troi gwaed ocsigenedig yn ôl i'r ysgyfaint. Mae'r amrywiad hwn mewn llif gwaed yn caniatáu thermoreoli mwy effeithiol ac amseroedd plymio tanddwr hirach ar gyfer rhywogaethau dyfrol, ond ni ddangoswyd ei fod yn fantais i ffitrwydd y rhywogaeth.<ref>{{Cite journal|last=Hicks|first=James|year=2002|title=The Physiological and Evolutionary Significance of Cardiovascular Shunting Patterns in Reptiles|journal=News in Physiological Sciences|volume=17|issue=6|pages=241–245|pmid=12433978|doi=10.1152/nips.01397.2002|url=https://semanticscholar.org/paper/cadf185ac8cfa2bc2b99e102a5ef62f680e5c5e5}}</ref>
Mae gan grocodeiliaid galon pedair siambr, yn debyg i [[Aderyn|adar]], ond mae ganddyn nhw ddau aorta systemig hefyd ac felly maen nhw'n gallu osgoi eu cylchrediad ysgyfeiniol.<ref>{{Cite journal|last=Axelsson|first=Michael|last2=Craig E. Franklin|year=1997|title=From anatomy to angioscopy: 164 years of crocodilian cardiovascular research, recent advances, and speculations|journal=Comparative Biochemistry and Physiology A|volume=188|issue=1|pages=51–62|doi=10.1016/S0300-9629(96)00255-1}}</ref>
=== Metabolaeth ===
[[Delwedd:Homeothermy-poikilothermy.png|de|bawd| Allbwn egni parhaus (mewn [[Joule|joules]]) ymlusgiad nodweddiadol yn erbyn mamal o faint tebyg fel swyddogaeth tymheredd craidd y corff. Mae gan y mamal allbwn brig llawer uwch, ond dim ond dros ystod gyfyng iawn o dymheredd y corff y gall weithredu.]]
=== Ymlusgiaid mewn caethiwed ===
Yn y byd Gorllewinol, mae rhai nadroedd (yn enwedig rhywogaethau dof fel y neidr brenhinol (<nowiki><i>Python regius</i></nowiki>) a'r neidr ŷd (''Pantherophis guttatus'') yn cael eu cadw fel anifeiliaid anwes.<ref>{{Cite book|last=Ernest|first=Carl|last2=George R. Zug|last3=Molly Dwyer Griffin|title=Snakes in Question: The Smithsonian Answer Book|publisher=Smithsonian Books|year=1996|page=[https://archive.org/details/snakesinquestion00erns/page/203 203]|isbn=978-1-56098-648-5|url=https://archive.org/details/snakesinquestion00erns/page/203}}</ref> Cedwir nifer o rywogaethau madfall fel [[Anifail anwes|anifeiliaid anwes]], gan gynnwys dreigiau barfog, <ref name="Virata">{{Cite web|url=http://www.reptilesmagazine.com/Lizards/5-Great-Beginner-Pet-Lizards/|title=5 Great Beginner Pet Lizards|last=Virata|first=John B.|publisher=Reptiles Magazine|access-date=28 May 2017}}</ref> igwanaod, anoles, <ref>{{Cite web|url=https://www.thespruce.com/green-anoles-pets-1236900|title=An Introduction to Green Anoles as Pets|last=McLeod|first=Lianne|website=The Spruce|access-date=28 May 2017}}</ref> a gecko (fel y gecko llewpard poblogaidd a'r gecko cribog). <ref name="Virata" />
== Darllen pellach ==
* [http://www.whozoo.org/herps/herpphylogeny.html Phylogeny ymlusgiaid]
* [https://www.biodiversitylibrary.org/item/23742 Delweddau ymlusgiaid]
* [http://www.wildreach.com/reptile/ Cronfa Ddata Gwybodaeth Bywyd Gwyllt Sri Lanka]
* Mae [http://carlgans.org/biology-reptilia-online/ ''Biology of the Reptilia''] yn gopi ar-lein o destun llawn crynodeb 22 cyfrol 13,000 tudalen o gyflwr yr ymlusgiaid.
{{Rheoli awdurdod}}
[[Categori:Ymlusgiaid]]
| |||