Ffwng: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Torvalu4 (sgwrs | cyfraniadau)
ehangu
Tagiau: Golygiad cod 2017
Llinell 2:
| lliw = lightblue
| enw = Ffyngau
| delwedd = Amanita muscaria tyndrumFungi_collage.jpg
| maint_delwedd = 225px
| neges_delwedd = [[Amanita'rClocwedd gwybed]]o (''Amanitatop muscaria'')chwith:
1. ''Amanita muscaria'', a basidiomycete;
2. ''Sarcoscypha coccinea'', ascomycete;
3. bara wedi llwydo;
4. Cytrid;
5. ''Aspergilws'' [[conidiophor]].
| domain = [[Eukarya]]
| regnum = '''Fungi'''
Llinell 11 ⟶ 16:
| subdivision_ranks=Isdeyrnass/Ffyla/Isffyla<ref>Y dosbarthiad a ddefnyddir yma yw'r un a gyflwynwyd yn 2007 gan Hibbett ''et al''.</ref>
| subdivision =
: [[Blastocladiomycota]]
: [[Chytridiomycota]]
: [[Glomeromycota]]
: [[Microsporidia]]
: [[Neocallimastigomycota]]
 
| subdivision =
[[Dikarya]] (inc. [[Deuteromycota]])
* [[Rozellomyceta]]
 
:** [[AscomycotaRozellomycota]]
::** [[PezizomycotinaMicrosporidia]]
::* [[SaccharomycotinaAphelidiomyceta]]
::** [[TaphrinomycotinaAphelidiomycota]]
:* [[BasidiomycotaEumycota]]
::** [[AgaricomycotinaChytridiomyceta]]
*** [[Neocallimastigomycota]]
:: [[Pucciniomycotina]]
*** [[Chytridiomycota]]
:: [[Ustilaginomycotina]]
** [[Blastocladiomyceta]]
 
*** [[Blastocladiomycota]]
Isffyla ''[[incertae sedis]]''
** [[Zoopagomyceta]]
 
*** [[Basidiobolomycota]]
: [[Entomophthoromycotina]]
*** [[Entomophthoromycota]]
: [[Kickxellomycotina]]
:*** [[MucoromycotinaKickxellomycota]]
:** [[ZoopagomycotinaMortierellomycota]]
** [[Mucoromyceta]]
*** [[Calcarisporiellomycota]]
*** [[Mucoromycota]]
** [[Symbiomycota]]
*** [[Glomeromycota]]
*** [[Entorrhizomycota]]
*** [[Dikarya]]
****[[Basidiomycota]]
**** [[Ascomycota]]
}}
 
Grŵp o [[organeb]]au ewcaryotig [[Organeb ungellog|ungellog]] neu [[Organeb amlgellog|amlgellog]] sy'n perthyn i'r deyrnas ''Fungi'' yw '''ffwng''' (unigol) neu '''ffyngau''' (lluosog), ac sy'n cynnwys micro-organebau fel [[burum]], [[llwydni]], ffwng y gawod a ffwng y [[penddu]], yn ogystal ag organebau mwy o faint fel [[madarchen|madarch]], caws llyffant, codau mwg a'r [[cingroen|gingroen]]. Fe'u dosbarthwyd fel [[Planhigyn|planhigion]] yn wreiddiol ond maent yn perthyn yn nes at [[Anifail|anifeiliaid]]. Mae mwy na 70,000 o [[rhywogaeth|rywogaethau]] o ffwngau. O fewn tacsonomeg, maent yn ffurfio [[Parth (bioleg)|parth]] mawr o [[Meicro-organeb|ficro-organebau]] [[Procaryot|procaryotig]] a chant eu hastudio o fewn [[bioleg]]. O ran maint, mae'r rhan fwyaf ychydig o [[Micrometr|ficrometrau]] o hyd. Roedd bacteria ymhlith y ffurfiau bywyd cyntaf i ymddangos ar [[y Ddaear]], ac maent yn bresennol yn y rhan fwyaf o gynefinoedd. Gallant fyw mewn pridd, dŵr, ffynhonnau poeth asidig, [[Gwastraff niwclear|gwastraff ymbelydrol]], a biosffer dwfn cramen y [[Cramen y Ddaear|Ddaear]].
 
Mae pob ffwng yn heterotroff. Mae llawer o ffyngau yn saproffytig sy'n bwydo ar organebau marw, ac mae llawer o ffyngau eraill yn [[Parasit|barasytig]] sy'n bwydo ar organebau byw. Mae rhai ffyngau yn byw gydag [[alga|algâu]] mewn perthynas [[symbiosis|symbiotig]], ac yn ffurfio [[cen]]nau.
Llinell 42 ⟶ 51:
 
Mae ffyngau o bwysigrwydd economaidd yn cynnwys [[burum]] a ddefnyddir i wneud [[cwrw]] a [[bara]] a rhai rhywogaethau o [[llwydni|lwydni]] a ddefnyddir i wneud [[caws]].
 
Gwyddys fod bacteria'n hanfodol mewn sawl cam o'r gylchred faetholion (''nutrient cycle'') trwy ailgylchu maetholion megis nitrogen o'r [[Atmosffer y Ddaear|atmosffer]]. Mae'r gylchred faetholion yn cynnwys dadelfenu cyrff marw; bacteria sy'n gyfrifol am y weithred o bydru organebau yn y broses hon. Lle ceir fentiau hydrothermol a mannau oer iawn, mae bacteria eithafol yn medru darparu'r maetholion sydd eu hangen i gynnal bywyd trwy drosi cyfansoddion toddedig, fel hydrogen sylffid a [[Llosgnwy|methan]], yn egni. Mae ganddyn nhw berthynas symbiotig a [[Arfilyn|pharasitig]] â phlanhigion ac anifeiliaid. Nid yw'r rhan fwyaf o facteria wedi'u disgrifio'n academaidd, ac mae yna lawer o rywogaethau na ellir eu meithrin a'u tyfu yn y labordy. Gelwir yr astudiaeth o facteria yn [[Bacteriology|bacterioleg]], cangen o [[Microfioleg|ficrobioleg]] .
 
Mae bodau dynol a'r rhan fwyaf o anifeiliaid eraill yn cario miliynau o facteria heb iddynt fod yn ymwybodol o hynny, gyda'r rhan fwyaf yn y [[Fflora'r perfedd|perfedd]], ac mae llawer ar y croen. O fewn y corff, ac arno, mae'r rhan fwyaf o facteria'n ddiniwed neu'n cael eu gwneud yn ddiniwed gan effeithiau amddiffynnol y [[system imiwnedd]], gyda llawer yn [[Profiotig|fuddiol]], yn enwedig y rhai yn y perfedd: gweler [[Profiotig|ye erthygll ar profioteg]]. Fodd bynnag, mae sawl rhywogaeth o facteria'n bathogenaidd ac yn achosi [[Haint|clefydau heintus]], gan gynnwys [[colera]], [[syffilis]], [[anthracs]], [[gwahanglwyf]], [[Diciâu|y]] [[diciâu]], [[tetanws]] a'r [[Pla biwbonig|pla bubonig]]. Y clefydau bacteriol angheuol mwyaf cyffredin yw heintiau anadlol. [[Gwrthfiotig|Defnyddir gwrthfiotigau]] i drin [[Haint|heintiau bacteriol]] ac fe'u defnyddir hefyd mewn ffermio, gan wneud [[ymwrthedd i wrthfiotigau]] yn broblem gynyddol. Mae bacteria yn bwysig mewn [[trin carffosiaeth|trin carthion]] a dadelfennu [[Arllwysiad olew|gollyngiadau olew]], cynhyrchu [[caws]] ac [[iogwrt]] trwy eplesu, adennill aur, [[paladiwm]], [[copr]] a metelau eraill yn y sector mwyngloddio, yn ogystal ag mewn [[biotechnoleg]], a gweithgynhyrchu gwrthfiotigau a chemegau eraill.
 
Arferid ystyried bacteria yn fath o [[Planhigyn|blanhigion]] sy'n ffurfio'r dosbarth ''Schizomycetes'' ("ffwng a ymholltwyd"), mae bacteria bellach yn cael eu dosbarthu fel [[Procaryot|procaryotau]]. Yn wahanol i gelloedd anifeiliaid ac [[Ewcaryot|ewcaryotau]] eraill, nid yw celloedd bacteriol yn cynnwys [[Cnewyllyn cell|cnewyll]] ac anaml y byddant yn llochesu organynnau sydd wedi'u rhwymo â [[Organyn|philen]]. Er bod y term ''bacteria yn'' draddodiadol yn cynnwys pob procaryot, newidiodd y dosbarthiad gwyddonol ar ôl y darganfyddiad yn y [[1990au]] bod procaryotau'n cynnwys dau grŵp gwahanol iawn o organebau a [[Esblygiad|esblygodd]] o hynafiad cyffredin. Gelwir [[Parth (bioleg)|y parthau esblygiadol]] hyn yn Facteria ac yn [[Archaea]].{{Sfn|Hall|2008|p=145}}
 
== Geirdarddiad ==
[[Delwedd:Bacillus_subtilis_2.jpg|de|bawd| ''Bacillus subtilis'' siâp gwialeni]]
Daw'r gair ''bacteria, sy'n air lluosog, o'r Lladin'' ''bacterium'' sy'n tarddu o'r [[Hen Roeg (iaith)|Hen Roeg]] βακτήριον (''baktḗrion'') βακτηρία (''baktēría''), sy'n golygu "gwialen", gan fod y bacteriwm cyntaf gafodd ei darganfod yn siâp gwialen.{{Sfn|Krasner|2014|p=74}}
 
== Tarddiad ac esblygiad cynnar ==
Roedd cyndeidiau bacteria'n ficro-organebau ungellog, sef y mathau cyntaf o fywyd i ymddangos ar y Ddaear, tua 4.&nbsp;biliwn o flynyddoedd yn ôl.{{Sfn|Hall|2008}} Am tua 3&nbsp;biliwn o flynyddoedd, roedd y rhan fwyaf o organebau yn ficrosgopig, a bacteria ac archaea oedd y prif fathau o fywyd.<ref name="pmid31475212">{{Cite journal|title=Human microbial ecology and the rising new medicine|journal=Annals of Translational Medicine|volume=7|issue=14|pages=342|date=July 2019|pmid=31475212|pmc=6694241|doi=10.21037/atm.2019.06.56}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Disparate rates, differing fates: tempo and mode of evolution changed from the Precambrian to the Phanerozoic|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=91|issue=15|pages=6735–42|date=July 1994|pmid=8041691|pmc=44277|doi=10.1073/pnas.91.15.6735|bibcode=1994PNAS...91.6735S}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Environmental diversity of bacteria and archaea|journal=Systematic Biology|volume=50|issue=4|pages=470–78|date=August 2001|pmid=12116647|doi=10.1080/106351501750435040}}</ref> Er bod [[Ffosil|ffosilau]] o facteria'n bodoli, megis y stromatolitau, mae eu diffyg morffoleg nodedig yn eu hatal rhag cael eu defnyddio i ymchwilio i hanes esblygiad bacteria, ee pa bryd y tarddodd rhywogaeth o facteria penodol. Fodd bynnag, gellir defnyddio dilyniannau o enynnau i ail-greu'r ffylogeni bacteriol, ac mae'r astudiaethau hyn yn dangos bod bacteria wedi dargyfeirio yn gyntaf o'r llinach [[archaea]] / [[ewcaryotig]].<ref>{{Cite journal|title=Archaea and the prokaryote-to-eukaryote transition|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=61|issue=4|pages=456–502|date=December 1997|pmid=9409149|pmc=232621|doi=10.1128/.61.4.456-502.1997}}</ref> Mae'n debyg mai [[Thermoffili|hyperthermoffil]] a oedd yn byw tua 2.5 oedd hynafiad cyffredin mwyaf diweddar bacteria ac archaea&nbsp;biliwn–3.2&nbsp;biliwn o flynyddoedd yn ôl.<ref name="pmid29894297">{{Cite journal|title=Twitch or swim: towards the understanding of prokaryotic motion based on the type IV pilus blueprint|journal=Biological Chemistry|volume=399|issue=7|pages=799–808|date=June 2018|pmid=29894297|doi=10.1515/hsz-2018-0157}}</ref><ref>{{Cite journal|title=The universal ancestor and the ancestor of bacteria were hyperthermophiles|journal=Journal of Molecular Evolution|volume=57|issue=6|pages=721–30|date=December 2003|pmid=14745541|doi=10.1007/s00239-003-2522-6|bibcode=2003JMolE..57..721D}}</ref><ref>{{Cite journal|title=A genomic timescale of prokaryote evolution: insights into the origin of methanogenesis, phototrophy, and the colonization of land|journal=BMC Evolutionary Biology|volume=4|page=44|date=November 2004|pmid=15535883|pmc=533871|doi=10.1186/1471-2148-4-44}}</ref> Mae'n bosibl mai bacteriwm a grewyd rhyw 3.22&nbsp;biliwn o flynyddoedd yn ôl oedd y bywyd cynharaf ar y Ddaear.<ref name="NG-20180723">{{Cite journal|last=Homann, Martin|arxiv=et al.|title=Microbial life and biogeochemical cycling on land 3,220 million years ago|date=23 July 2018|journal=[[Nature Geoscience]]|volume=11|issue=9|pages=665–671|doi=10.1038/s41561-018-0190-9|bibcode=2018NatGe..11..665H|url=https://hal.univ-brest.fr/hal-01901955/file/Homann%20et%20al.%202018%20-%20accepted-1.pdf}}</ref>
 
Roedd bacteria hefyd yn rhan o'r ail dargyfeiriad, esblygiadol, mawr, sef yr archaea a'r ewcaryotau. Yma, roedd ewcaryotau'n ganlyniad i facteria hynafol yn mynd i mewn i gysylltiadau endosymbiotig â hynafiaid celloedd ewcaryotig, a oedd eu hunain o bosibl yn perthyn i'r Archaea.<ref>{{Cite journal|title=Evaluating hypotheses for the origin of eukaryotes|journal=BioEssays|volume=29|issue=1|pages=74–84|date=January 2007|pmid=17187354|doi=10.1002/bies.20516}}</ref><ref name="Dyall">{{Cite journal|title=Ancient invasions: from endosymbionts to organelles|journal=Science|volume=304|issue=5668|pages=253–57|date=April 2004|pmid=15073369|doi=10.1126/science.1094884|bibcode=2004Sci...304..253D}}</ref> Roedd hyn yn cynnwys amlyncu celloedd proto-ewcaryotig o symbiontau alffaproteobacteriol i ffurfio naill ai [[mitocondria]] neu hydrogenosomau, sydd i'w cael o hyd ym mhob Ewcarya hysbys. Yn ddiweddarach, amlyncodd rhai ewcaryotau (a oedd eisoes yn cynnwys mitocondria) organebau tebyg i syanobacteria, gan arwain at ffurfio cloroplastau mewn algâu a phlanhigion. Gelwir hyn yn endosymbiosis cynradd.<ref name="pmid34018613">{{Cite journal|title=Why is primary endosymbiosis so rare?|journal=The New Phytologist|volume=231|issue=5|pages=1693–1699|date=May 2021|pmid=34018613|doi=10.1111/nph.17478|pmc=8711089}}</ref>
 
== Cynefin ==
Gellir dweud fod bacteria yn hollbresennol ym mhob man, yn byw ym mhob cynefin posibl ar y blaned gan gynnwys pridd, o dan y dŵr, yn ddwfn yng nghramen y Ddaear a hyd yn oed mewn amgylcheddau eithafol (fel ffynhonnau poeth asidig a gwastraff ymbelydrol).<ref name="pmid17331729">{{Cite journal|title=Life in acid: pH homeostasis in acidophiles|journal=Trends in Microbiology|volume=15|issue=4|pages=165–71|date=April 2007|pmid=17331729|doi=10.1016/j.tim.2007.02.005}}</ref><ref name="pmid33114255">{{Cite journal|title=Extremophilic Microorganisms for the Treatment of Toxic Pollutants in the Environment|journal=Molecules (Basel, Switzerland)|volume=25|issue=21|date=October 2020|page=4916|pmid=33114255|pmc=7660605|doi=10.3390/molecules25214916}}</ref> Ceir tua 2×10<sup>30</sup> bacteria ar y Ddaear,<ref name="pmid30760902">{{Cite journal|title=Bacteria and archaea on Earth and their abundance in biofilms|journal=Nature Reviews. Microbiology|volume=17|issue=4|pages=247–260|date=April 2019|pmid=30760902|doi=10.1038/s41579-019-0158-9}}</ref> ac mae nhw'n ffurfio biomas, gyda phlanhigion yn unig yn fwy lluosog.<ref name="Bar-On">{{Cite journal|title=The biomass distribution on Earth|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=115|issue=25|pages=6506–11|date=June 2018|pmid=29784790|pmc=6016768|doi=10.1073/pnas.1711842115|url=http://www.pnas.org/content/early/2018/05/15/1711842115.full.pdf}}</ref> Maen nhw'n doreithiog mewn llynnoedd a chefnforoedd, mewn iâ arctig, a ffynhonnau geothermol{{Sfn|Wheelis|2008}} lle maen nhw'n darparu'r maetholion sydd eu hangen i gynnal bywyd trwy drosi cyfansoddion toddedig, fel hydrogen sylffid a methan, yn egni.<ref name="pmid34203823">{{Cite journal|title=Molecular Physiology of Anaerobic Phototrophic Purple and Green Sulfur Bacteria|journal=International Journal of Molecular Sciences|volume=22|issue=12|date=June 2021|page=6398|pmid=34203823|pmc=8232776|doi=10.3390/ijms22126398}}</ref> Maent yn byw ar ac mewn planhigion ac anifeiliaid. Nid yw'r rhan fwyaf yn achosi clefydau, i'r gwrthwyneb - maent yn fuddiol i'w hamgylcheddau, ac maent yn hanfodol ar gyfer bywyd.{{Sfn|Wheelis|2008}} Mae pridd y Ddaear yn ffynhonnell gyfoethog o facteria ac mae ychydig gramau ohono'n cynnwys tua mil miliwn ohonynt. Maen nhw i gyd yn hanfodol i ecoleg pridd, gan chwalu gwastraff gwenwynig ac ailgylchu maetholion. Maent i'w cael hyd yn oed yn yr [[atmosffer]] ac mae un metr ciwbig o aer yn dal tua chan miliwn o gelloedd bacteriol. Cartrefant yn y moroedd a'r cefnforoedd, a cheir tua 3 x 10 <sup>26</sup> o facteria yn y moroedd hyn, sy'n darparu hyd at 50% o'r ocsigen y mae pobl yn ei anadlu.{{Sfn|Pommerville|2014}} Credir mai dim ond tua 2% o rywogaethau bacteriol sydd wedi'u hastudio'n llawn.{{Sfn|Krasner|2014}}
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right:auto;"
|+Bacteria eithafol
! Cynefin
! Rhywogaeth
! Ffynhonnell
|-
| Oer (minws 15&nbsp;°C yn Antarctica)
| Cryptoendolithau
| {{Sfn|Pommerville|2014|page=134}}
|-
| Poeth (70–100&nbsp;[[geiser]] °C )
| ''Thermus aquaticus''
| {{Sfn|Krasner|2014|page=38}}
|-
| Ymbelydredd, 5M Rad
| ''Deinococcus radiodurans''
| {{Sfn|Pommerville|2014|page=134}}
|-
| Halen, 47% o halen (y [[Môr Marw]], [[Llyn Great Salt|Llyn Halen Mawr]] )
| sawl rhywogaeth
|{{Sfn|Krasner|2014|page=38}}{{Sfn|Pommerville|2014|page=134}}
|-
| asid [[pH]] 3
| sawl rhywogaeth
| <ref name="pmid17331729">{{Cite journal|title=Life in acid: pH homeostasis in acidophiles|journal=Trends in Microbiology|volume=15|issue=4|pages=165–71|date=April 2007|pmid=17331729|doi=10.1016/j.tim.2007.02.005}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBaker-AustinDopson2007">Baker-Austin C, Dopson M (April 2007). </cite></ref>
|-
| pH alcalïaidd o 12.8
| betaproteobacteria
| {{Sfn|Pommerville|2014|page=134}}
|-
| Y gofod (6 mlynedd ar loeren [[NASA]] )
| ''Bacillus subtilis''
| {{Sfn|Pommerville|2014|page=134}}
|-
| 3.2&nbsp;km o dan y ddaear
| sawl rhywogaeth
| {{Sfn|Pommerville|2014|page=134}}
|-
| Pwysedd uchel (Ffos Mariana - 1200 atm)
| Moritella, Shewanella ac eraill
| {{Sfn|Pommerville|2014|page=134}}
|}
 
== Morffoleg ==
'''Maint'''
 
Mae bacteria'n arddangos amrywiaeth eang o siapiau a meintiau: ceir celloedd bacteriol sydd tuag un rhan o ddeg maint celloedd ewcaryotig ac fel arfer maent yn 0.5-5.0&nbsp;micrometrau o hyd. Fodd bynnag, mae rhai rhywogaethau'n weladwy i'r llygad heb gymorth - er enghraifft, mae'r bacteriwm ''Thiomargarita namibiensis'' hyd at hanner milimetr o hyd,<ref>{{Cite journal|title=Big bacteria|journal=[[Annual Review of Microbiology]]|volume=55|pages=105–37|year=2001|pmid=11544351|doi=10.1146/annurev.micro.55.1.105}}</ref> a'r ''Epulopiscium fishelsoni'' yn cyrraedd 0.7&nbsp;mm.<ref name="Williams2011">{{Cite journal|last=Williams|first=Caroline|year=2011|title=Who are you calling simple?|journal=New Scientist|volume=211|issue=2821|pages=38–41|doi=10.1016/S0262-4079(11)61709-0}}</ref> Gall ''Thiomargarita magnifica'' gyrraedd hyd at 2&nbsp;cm o hyd.<ref>{{Cite web|last=Volland|first=Jean-Marie|last2=Gonzalez-Rizzo|first2=Silvina|last3=Gros|first3=Olivier|last4=Tyml|first4=Tomáš|last5=Ivanova|first5=Natalia|last6=Schulz|first6=Frederik|last7=Goudeau|first7=Danielle|last8=Elisabeth|first8=Nathalie H.|last9=Nath|first9=Nandita|date=18 February 2022|title=A centimeter-long bacterium with DNA compartmentalized in membrane-bound organelles|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.02.16.480423v1|doi=10.1101/2022.02.16.480423v1}}</ref> Ymhlith y bacteria lleiaf mae aelodau'r genws ''Mycoplasma'', sy'n mesur dim ond 0.3&nbsp;micrometr, mor fach â'r [[Firws|firysau]] mwyaf.<ref>{{Cite journal|title=Mycoplasma hominis: growth, reproduction, and isolation of small viable cells|journal=Journal of Bacteriology|volume=124|issue=2|pages=1007–18|date=November 1975|pmid=1102522|pmc=235991|doi=10.1128/JB.124.2.1007-1018.1975}}</ref> Gall rhai bacteria fod hyd yn oed yn llai, ond nid yw'r ultramicrobacteria hyn wedi'u hastudio'n dda.<ref name="Velimirov2001">{{Cite journal|year=2001|title=Nanobacteria, Ultramicrobacteria and Starvation Forms: A Search for the Smallest Metabolizing Bacterium|journal=Microbes and Environments|volume=16|issue=2|pages=67–77|doi=10.1264/jsme2.2001.67}}</ref>
 
'''Siâp'''
 
Mae'r rhan fwyaf o rywogaethau bacteriol naill ai'n sfferig, a elwir yn ''cocci'' (''coccus unigol'', o ''kókkos'' Groeg, grawn, hadau), neu siâp gwialen, a elwir yn ''bacilli'' (unigol: bacilws, o'r [[Lladin]] ''bacwlws'', ffon).<ref>Dusenbery, David B (2009). </ref> Mae rhai bacteria, a elwir yn ''vibrio'', wedi'u siapio fel rhodenni ychydig yn grwm neu o siâp coma; gall eraill fod ar ffurf troellog, a elwir yn ''spirila'', neu wedi'u torchi'n dynn, a elwir yn ''spirochaetes''. Disgrifir nifer fach o siapiau anarferol eraill, megis bacteria siâp seren.<ref>{{Cite journal|title=Staying in Shape: the Impact of Cell Shape on Bacterial Survival in Diverse Environments|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=80|issue=1|pages=187–203|date=March 2016|pmid=26864431|pmc=4771367|doi=10.1128/MMBR.00031-15}}</ref> Mae'r amrywiaeth eang hon o siapiau yn cael ei bennu gan y [[cellfur]] bacteriol a'r [[cytosgerbwd]], ac mae'n bwysig oherwydd gall ddylanwadu ar allu bacteria i gymeryd maetholion, cysylltu ag arwynebau, nofio trwy hylifau a dianc rhag ysglyfaethwyr.<ref>{{Cite journal|title=Bacterial cell shape|journal=Nature Reviews. Microbiology|volume=3|issue=8|pages=601–10|date=August 2005|pmid=16012516|doi=10.1038/nrmicro1205}}</ref><ref>{{Cite journal|title=The selective value of bacterial shape|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=70|issue=3|pages=660–703|date=September 2006|pmid=16959965|pmc=1594593|doi=10.1128/MMBR.00001-06}}</ref>
 
'''Amlgellogedd'''
 
Mae'r rhan fwyaf o rywogaethau bacteriol yn bodoli'n syml fel celloedd sengl; ceir eraill sy'n cysylltu â phatrymau nodweddiadol: e.e. mae'r ''Neisseria'' yn ffurfio diploidau (parau), cadwyni ffurf streptococi, a grŵp staphylococci gyda'i gilydd mewn clystyrau tebyg i "lond dwrn o rawnwin". Gall bacteria hefyd grwpio i ffurfio strwythurau amlgellog mwy, megis ffilamentau hirgul yr ''[[Actinobacteria|Actinomycetota]]'' a'r ''Streptomyces.''<ref>{{Cite journal|title=Bacterial solutions to multicellularity: a tale of biofilms, filaments and fruiting bodies|journal=Nature Reviews. Microbiology|volume=12|issue=2|pages=115–24|date=February 2014|pmid=24384602|doi=10.1038/nrmicro3178|url=https://www.rug.nl/research/portal/en/publications/bacterial-solutions-to-multicellularity(0db66a9c-72ef-4e11-a75d-9d1e5827573d).html}}</ref> Dim ond o dan amodau penodol y gwelir y strwythurau amlgellog hyn yn aml. Er enghraifft, pan na cheir asidau amino, mae mycsobacteria yn canfod celloedd cyfagos mewn proses a elwir yn synhwyro cworwm, yn mudo tuag at ei gilydd, ac yn cysylltu i ffurfio cyrff sydd hyd at 500&nbsp;micrometr o hyd ac yn cynnwys tua 100,000 o gelloedd bacteriol.<ref>{{Cite journal|title=Intercellular signaling during fruiting-body development of Myxococcus xanthus|journal=[[Annual Review of Microbiology]]|volume=53|pages=525–49|year=1999|pmid=10547700|doi=10.1146/annurev.micro.53.1.525}}</ref> Yn y cyrff hadol hyn, mae'r bacteria'n cyflawni tasgau ar wahân; er enghraifft, mae tua un o bob deg cell yn mudo i frig y corff hadol ac yn addasu i gyflwr dormant, arbenigol o'r enw mycsosbor, sy'n medru goddef amgylchedd sych, ac amodau amgylcheddol andwyol eraill.<ref name="Kaiser">{{Cite journal|title=Signaling in myxobacteria|journal=[[Annual Review of Microbiology]]|volume=58|pages=75–98|year=2004|pmid=15487930|doi=10.1146/annurev.micro.58.030603.123620}}</ref>
 
== Strwythur ==
Llinell 51 ⟶ 133:
* Absenoldeb [[cloroffyl]] a phlastidau.
Mewn ffyngau mawr mae'r cytoplasm yn aml yn amlgnewyllol..<ref name=":0">{{Cite web|url=http://adnoddau.cbac.co.uk/Pages/ResourceByArgs?subId=16|title=Iechyd a GofalCymdeithasol|date=2011|accessdate=2017|website=CBAC|last=|first=|archiveurl=|archivedate=|deadurl=}}</ref>
[[Delwedd:Prokaryote_cell.svg|alt=Prokaryote cell with structure and parts|de|bawd| Adeiledd a chynnwys cell facteriol Gram-positif nodweddiadol (a welir gan y ffaith mai dim ond ''un'' gellbilen sy'n bresennol).]]
 
Amgylchynir y gell facteriol gan [[Cellbilen|gellbilen]], sydd wedi'i gwneud yn bennaf o ffosffolipidau. Mae'r bilen hon yn amgáu cynnwys y gell ac yn gweithredu fel rhwystr i ddal maetholion, [[Protein|proteinau]] a chydrannau hanfodol eraill y cytoplasm o fewn y gell.<ref>{{Cite book|title=Microbiology : an Evolving Science|date=2013|publisher=W W Norton|location=New York|isbn=978-0-393-12367-8|edition=Third|page=82}}</ref> Yn wahanol i [[Ewcaryot|gelloedd ewcaryotig]], mae bacteria fel arfer yn brin o strwythurau mawr sy'n rhwym i bilen yn eu cytoplasm megis [[Cnewyllyn cell|cnewyllyn]], [[mitocondria]], cloroplastau a'r organynnau eraill sy'n bresennol mewn celloedd ewcaryotig.<ref name="pmid28664324">{{Cite journal|title=Considerations on bacterial nucleoids|journal=Applied Microbiology and Biotechnology|volume=101|issue=14|pages=5591–602|date=July 2017|pmid=28664324|doi=10.1007/s00253-017-8381-7}}</ref> Fodd bynnag, mae gan rai bacteria organynnau wedi'u rhwymo â phrotein yn y cytoplasm sy'n rhannu agweddau ar fetaboledd bacteriol,<ref name="Bobik2006">{{Cite journal|title=Polyhedral organelles compartmenting bacterial metabolic processes|journal=Applied Microbiology and Biotechnology|volume=70|issue=5|pages=517–25|date=May 2006|pmid=16525780|doi=10.1007/s00253-005-0295-0}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Protein-based organelles in bacteria: carboxysomes and related microcompartments|journal=Nature Reviews. Microbiology|volume=6|issue=9|pages=681–91|date=September 2008|pmid=18679172|doi=10.1038/nrmicro1913}}</ref> megis y carboxysome.<ref>{{Cite journal|title=Protein structures forming the shell of primitive bacterial organelles|journal=Science|volume=309|issue=5736|pages=936–38|date=August 2005|pmid=16081736|doi=10.1126/science.1113397|bibcode=2005Sci...309..936K}}</ref> Yn ogystal, mae gan facteria sytosgerbwd aml-gydran (''multi-component cytoskeleton'') i reoli lleoleiddio proteinau ac asidau niwclëig o fewn y gell, ac i reoli'r broses o [[Cellraniad|gellraniad]].<ref name="Gitai Z 2005 577–86">{{Cite journal|title=The new bacterial cell biology: moving parts and subcellular architecture|journal=Cell|volume=120|issue=5|pages=577–86|date=March 2005|pmid=15766522|doi=10.1016/j.cell.2005.02.026}}</ref><ref>{{Cite journal|title=The bacterial cytoskeleton|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=70|issue=3|pages=729–54|date=September 2006|pmid=16959967|pmc=1594594|doi=10.1128/MMBR.00017-06}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Functional taxonomy of bacterial hyperstructures|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=71|issue=1|pages=230–53|date=March 2007|pmid=17347523|pmc=1847379|doi=10.1128/MMBR.00035-06}}</ref>
 
Mae llawer o adweithiau [[Biocemeg|biocemegol]] pwysig, megis cynhyrchu ynni, yn digwydd oherwydd graddiannau crynodiad (''concentration gradients'') ar draws pilenni, gan greu gwahaniaeth posibl tebyg i [[Batri (trydan)|fatri]]. Mae diffyg cyffredinol pilenni mewnol mewn bacteria'n golygu bod yr adweithiau hyn, megis cludiant electronau, yn digwydd ar draws y gellbilen rhwng y cytoplasm a thu allan i'r gell sef y periplasm.{{Sfn|Pommerville|2014}} Fodd bynnag, mewn llawer o facteria ffotosynthetig mae'r bilen plasma wedi'i blygu'n fawr ac yn llenwi'r rhan fwyaf o'r gell â haenau o bilenni sy'n casglu golau.<ref name="bryantfrigaard">{{Cite journal|title=Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated|journal=Trends in Microbiology|volume=14|issue=11|pages=488–96|date=November 2006|pmid=16997562|doi=10.1016/j.tim.2006.09.001}}</ref> Gall y cyfadeiladau casglu golau hyn hyd yn oed ffurfio strwythurau amgaeedig lipid o'r enw clorosomau mewn bacteria sylffwr gwyrdd.<ref>{{Cite journal|title=Lamellar organization of pigments in chlorosomes, the light harvesting complexes of green photosynthetic bacteria|journal=Biophysical Journal|volume=87|issue=2|pages=1165–72|date=August 2004|pmid=15298919|pmc=1304455|doi=10.1529/biophysj.104.040956|bibcode=2004BpJ....87.1165P}}</ref>
[[Delwedd:Carboxysomes_EM_ptA.jpg|bawd| Micrograff [[Meicrosgop electron|electron]] o gelloedd ''Halothiobacillus neapolitanus'' gyda carboxysomau y tu mewn, gyda saethau'n nodi'r carboxysomau gweladwy. Mae'r bariau graddfa'n dynodi 100 nm.]]
Nid oes gan facteria gnewyllyn wedi'i rwymo â philen, ac mae eu deunydd [[Genyn|genetig]] fel arfer yn gromosom bacteriol crwn, sengl o [[DNA]] sydd wedi'i leoli yn y cytoplasm mewn corff siâp afreolaidd o'r enw'r niwcleoid.<ref>{{Cite journal|title=The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure|journal=Journal of Cellular Biochemistry|volume=96|issue=3|pages=506–21|date=October 2005|pmid=15988757|doi=10.1002/jcb.20519}}</ref> Mae'r niwcleoid hyn yn cynnwys y [[cromosom]] gyda'i broteinau cysylltiedig ac [[RNA]]. Fel pob [[Organeb byw|organeb]] arall, mae bacteria'n cynnwys [[Ribosom|ribosomau]] ar gyfer cynhyrchu proteinau, ond mae strwythur y ribosom bacteriol yn wahanol i strwythur [[Ewcaryot|ewcaryotau]] ac archaea.<ref>{{Cite journal|title=The bacterial ribosome as a target for antibiotics|journal=Nature Reviews. Microbiology|volume=3|issue=11|pages=870–81|date=November 2005|pmid=16261170|doi=10.1038/nrmicro1265}}</ref>
 
Mae rhai bacteria'n cynhyrchu gronynnau storio maetholion mewngellol, fel glycogen,<ref>{{Cite journal|title=The interplay of glycogen metabolism and differentiation provides an insight into the developmental biology of Streptomyces coelicolor|journal=Microbiology|volume=151|issue=Pt 3|pages=855–61|date=March 2005|pmid=15758231|doi=10.1099/mic.0.27428-0|url=http://mic.sgmjournals.org/cgi/content/full/151/3/855?view=long&pmid=15758231|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929092242/http://mic.sgmjournals.org/cgi/content/full/151/3/855?view=long&pmid=15758231|archive-date=29 September 2007}}</ref> polyffosffad,<ref>{{Cite journal|title=Inorganic polyphosphate and polyphosphate kinase: their novel biological functions and applications|journal=Biochemistry. Biokhimiia|volume=65|issue=3|pages=315–23|date=March 2000|pmid=10739474|url=http://protein.bio.msu.ru/biokhimiya/contents/v65/full/65030375.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20060925070012/http://protein.bio.msu.ru/biokhimiya/contents/v65/full/65030375.html|archive-date=25 September 2006}}</ref> [[sylffwr]]<ref>{{Cite journal|title=Isolation and characterization of sulfur globule proteins from Chromatium vinosum and Thiocapsa roseopersicina|journal=Archives of Microbiology|volume=163|issue=6|pages=391–99|date=June 1995|pmid=7575095|doi=10.1007/BF00272127}}</ref> neu polyhydroxyalkanoatau.<ref>{{Cite journal|title=Ecological and agricultural significance of bacterial polyhydroxyalkanoates|journal=Critical Reviews in Microbiology|volume=31|issue=2|pages=55–67|year=2005|pmid=15986831|doi=10.1080/10408410590899228}}</ref> Mae bacteria fel y syanobacteria [[Ffotosynthesis|ffotosynthetig]], yn cynhyrchu gwagolau nwy mewnol, y maent yn eu defnyddio i reoli eu hynofedd (''buoyancy''), gan ganiatáu iddynt symud i fyny neu i lawr i haenau dŵr gyda dwyster golau a lefelau o faetholion gwahanol.<ref>{{Cite journal|title=Gas vesicles|journal=Microbiological Reviews|volume=58|issue=1|pages=94–144|date=March 1994|pmid=8177173|pmc=372955|doi=10.1128/MMBR.58.1.94-144.1994}}</ref>
 
==Grwpiau tacsonomig==
Llinell 58 ⟶ 149:
Mae ffyngau'n achosi llawer o [[glefyd]]au difrifol mewn anifeiliaid a phobl. Gall ffyngau asbergilws achosi necrosis yr [[ysgyfaint]] (h.y. mogfa'r fuwch neu'r ffermwr), [[y system nerfol]], ac [[organau]] eraill. Gall y ffyngau hyn hefyd gynhyrchu cynhyrchion gwenwynig mewn cydrannau bwydydd, gan achosi mycowenwyniad yn yr anifail sy'n bwyta’r bwyd hwn. Gall y ffwng yr ân (llindag), ''Candida albicans'', achosi haint a llid y [[gwddf]] a'r wain. Mae ffyngau dermatoffytig yn effeithio ar groen anifeiliaid a bodau dynol (e.e. tarwden y traed, yr afl, y pen, ayb.). Mae ffyngau a gludir mewn llwch, megis ''Coccidioides immitis'' a ''Histoplasma capsulatum'', yn achosi clefyd yr ysgyfaint neu glefyd cyffredinol mewn anifeiliaid a bodau dynol.<ref name=":0" />
 
== Triniaeth ==
Mae cyffuriau amlyncadwy a/neu gymwysiadau argroenol (hufenau a geliau) yn bodoli er mwyn trin y rhan fwyaf o glefydau ffwngaidd.<ref name=":0" />
 
== Metabolaeth ==
Ceir amrywiaeth eang iawn o [[Metabolaeth|fetabolaidd]] mewn bacteria.<ref>{{Cite journal|title=Post-Viking microbiology: new approaches, new data, new insights|journal=Origins of Life and Evolution of the Biosphere|volume=29|issue=1|pages=73–93|date=January 1999|pmid=11536899|doi=10.1023/A:1006515817767|bibcode=1999OLEB...29...73N}}</ref> Yn draddodiadol, defnyddiwyd dosbarthiad nodweddion metabolaidd o fewn grŵp o facteria i ddiffinio'u tacsonomeg, ond yn aml nid yw'r nodweddion hyn yn cyd-fynd â dosbarthiadau genetig modern.<ref>{{Cite journal|title=Microbial ecology in the age of genomics and metagenomics: concepts, tools, and recent advances|journal=Molecular Ecology|volume=15|issue=7|pages=1713–31|date=June 2006|pmid=16689892|doi=10.1111/j.1365-294X.2006.02882.x}}</ref> Dosberthir metaboledd bacteriol yn grwpiau maethol ar sail tri maen prawf mawr: y ffynhonnell [[Egni (gwyddonol)|ynni]], y rhoddwyr electronau a ddefnyddir, a ffynhonnell y [[carbon]] a ddefnyddir ar gyfer twf.<ref>{{Cite journal|title=Comparative biochemistry of Archaea and Bacteria|journal=Current Opinion in Genetics & Development|volume=1|issue=4|pages=544–51|date=December 1991|pmid=1822288|doi=10.1016/S0959-437X(05)80206-0}}</ref>
 
Mae bacteria naill ai'n derbyn egni o olau trwy ddefnyddio [[ffotosynthesis]] (a elwir yn ffototroffi), neu trwy dorri i lawr cyfansoddion cemegol gan ddefnyddio [[Rhydocs|ocsidiad]] (a elwir yn cemotroffi).<ref name="MicroMetab">{{Cite book|title=Microbiology: An Evolving Science|edition=3|publisher=WW Norton & Company|pages=491–44}}</ref> Mae cemotroffau yn defnyddio [[Cyfansoddyn cemegol|cyfansoddion cemegol]] fel ffynhonnell egni trwy drosglwyddo electronau o roddwr electronau penodol i dderbynnydd electronau terfynol mewn [[Rhydocs|adwaith rhydocs]]. Mae'r adwaith hwn yn rhyddhau egni y gellir ei ddefnyddio i yrru metaboledd. Rhennir cemotroffau ymhellach gan y mathau o gyfansoddion y maent yn eu defnyddio i drosglwyddo electronau. Gelwir bacteria sy'n defnyddio cyfansoddion anorganig fel hydrogen, [[carbon monocsid]], neu [[amonia]] fel ffynonellau electronau yn lithotroffs, tra bod y rhai sy'n defnyddio cyfansoddion organig yn cael eu galw'n organotroffau.<ref name="MicroMetab" /> Mae'r cyfansoddion a ddefnyddir i dderbyn electronau hefyd yn cael eu defnyddio i ddosbarthu bacteria: mae organebau aerobig yn defnyddio [[ocsigen]] fel y derbynnydd electronau terfynol, tra bod organebau anaerobig yn defnyddio cyfansoddion eraill fel nitrad, sylffad, neu garbon deuocsid.<ref name="MicroMetab" />
 
Mae llawer o facteria'n cael eu carbon o garbonau organig eraill, a elwir yn heterotroffi. Mae eraill fel syanobacteria a rhai bacteria porffor yn awtotroffig, sy'n golygu eu bod yn derbyn carbon cellog trwy osod [[carbon deuocsid]].<ref>{{Cite journal|title=Photobiology of bacteria|journal=Antonie van Leeuwenhoek|volume=65|issue=4|pages=331–47|year=1994|pmid=7832590|doi=10.1007/BF00872217|url=http://dare.uva.nl/personal/pure/en/publications/photobiology-of-bacteria(61d4ae31-4ab8-4c2c-aeed-f9d9143155ca).html}}</ref> Mewn amgylchiadau anarferol, gall bacteria methanotroffig ddefnyddio'r [[Llosgnwy|methan]] nwy fel ffynhonnell [[Electron|electronau]] ac fel swbstrad ar gyfer anaboliaeth carbon.<ref>{{Cite journal|title=The Leeuwenhoek Lecture 2000 the natural and unnatural history of methane-oxidizing bacteria|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences|volume=360|issue=1458|pages=1207–22|date=June 2005|pmid=16147517|pmc=1569495|doi=10.1098/rstb.2005.1657}}</ref>
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"
|+Mathau maethol mewn metaboledd bacteriol
! Math o faeth
! Ffynhonnell egni
! Ffynhonnell carbon
! Enghreifftiau
|-
|&nbsp;Ffottroffau&nbsp;
| style="text-align:center;" |Golau'r haul
| style="text-align:center;" |&nbsp;Cyfansoddion organig (ffotoheterotroffau) neu sefydlogiad carbon (ffoto-awtotroffau)
|&nbsp;Cyanobacteria, bacteria sylffwr gwyrdd, Cloroflecsota, neu facteria Porffor&nbsp;
|-
|&nbsp;Lithotroffau
| style="text-align:center;" | Cyfansoddion anorganig
| style="text-align:center;" |&nbsp;Cyfansoddion organig (lithoheterotroffau) neu sefydlogiad carbon (lithoautotroffau)
|&nbsp;Thermodesulfobacteriota, Hydrogenophilaceae, neu Nitrospirota&nbsp;
|-
|&nbsp;Organotroffau
| style="text-align:center;" | Cyfansoddion organig
| style="text-align:center;" |&nbsp;Cyfansoddion organig (chemoheterotroffau) neu sefydlogiad carbon (chemoautotroffau)&nbsp;
|&nbsp;''Bacillus'', ''Clostridium'', neu Enterobacteriaceae&nbsp;
|}
 
== Twf ac atgenhedlu ==
[[Delwedd:Salmonella_growing_on_XLD_agar.JPG|de|bawd| Meithriniad o ''[[Salmonela]]'']]
Yn wahanol i organebau amlgellog, mae cynnydd ym maint celloedd (twf celloedd) ac atgenhedlu trwy [[Cellraniad|gellraniad]] wedi'u cysylltu'n dynn mewn organebau ungellog. Mae bacteria'n tyfu i faint sefydlog ac yna'n atgynhyrchu trwy [[ymholltiad deuaidd]], ffurf ar [[atgenhedlu anrhywiol]].<ref>{{Cite journal|title=Control of the bacterial cell cycle by cytoplasmic growth|journal=Critical Reviews in Microbiology|volume=28|issue=1|pages=61–77|year=2002|pmid=12003041|doi=10.1080/1040-840291046696}}</ref> O dan yr amodau gorau posibl, gall bacteria dyfu a rhannu'n gyflym iawn, a gall rhai poblogaethau bacteriol ddyblu mor gyflym â phob 17.&nbsp;munud.{{Sfn|Pommerville|2014}} Mewn cellraniad, cynhyrchir dwy epilgell clôn unfath. Mae rhai bacteria, tra'n dal i atgynhyrchu'n anrhywiol, yn ffurfio strwythurau atgenhedlu mwy cymhleth sy'n helpu i wasgaru'r epilgelloedd sydd newydd eu ffurfio. Ymhlith yr enghreifftiau mae mycsobacteria sy'n ffurfio corff hadol a [[hyffa]] o'r aer sy'n cael ei ffurfio gan rywogaethau o ''Streptomyces'' neu egino. Mae egin yn cynnwys cell yn ffurfio allwthiad sy'n torri i ffwrdd ac yn cynhyrchu egingell.{{Sfn|Pommerville|2014}}
 
Yn y labordy, tyfir bacteria fel arfer gan ddefnyddio cyfryngau solet neu hylif.{{Sfn|Wheelis|2008}} Defnyddir cyfryngau twf solet, megis platiau agar, i ynysu diwylliannau pur o straen bacteriol. Fodd bynnag, defnyddir cyfryngau twf hylif pan fo angen mesur twf neu gyfeintiau mawr o gelloedd. Mae twf mewn cyfryngau hylif wedi'i droi yn digwydd fel ataliad celloedd gwastad, gan wneud y meithriniadau'n hawdd eu rhannu a'u trosglwyddo, er ei bod yn anodd ynysu bacteria sengl o gyfryngau hylifol. Gall defnyddio cyfryngau dethol (cyfryngau gyda maetholion penodol wedi'u hychwanegu neu'n ddiffygiol, neu gyda gwrthfiotigau wedi'u hychwanegu) helpu i nodi organebau penodol.<ref name="Thomson">{{Cite journal|title=Laboratory diagnosis of central nervous system infections|journal=Infectious Disease Clinics of North America|volume=15|issue=4|pages=1047–71|date=December 2001|pmid=11780267|doi=10.1016/S0891-5520(05)70186-0}}</ref>
 
== Geneteg ==
[[Delwedd:Escherichia_coli_with_phages.jpg|bawd| Delwedd microsgopeg ïon heliwm yn dangos T4 phage yn heintio ''E. coli''. Mae gan rai o'rai o'r ffagau atodedig gynffonau sy'n nodi eu bod wedi chwistrellu eu DNA i'r gwesteiwr. Mae'r celloedd bacteriol yn ~ 0.5 µm o led.<ref>{{Cite journal|doi=10.1002/adbi.201700070|title=Imaging Bacterial Colonies and Phage-Bacterium Interaction at Sub-Nanometer Resolution Using Helium-Ion Microscopy|year=2017|last=Leppänen|first=Miika|last2=Sundberg|first2=Lotta-Riina|last3=Laanto|first3=Elina|last4=De Freitas Almeida|first4=Gabriel Magno|last5=Papponen|first5=Petri|last6=Maasilta|first6=Ilari J.|journal=Advanced Biosystems|volume=1|issue=8|pages=e1700070|pmid=32646179|url=http://urn.fi/URN:NBN:fi:jyu-202006043941}}</ref>]]
Mae gan y rhan fwyaf o facteria un [[cromosom]] crwn a all amrywio mewn maint o ddim ond 160,000 o [[Pâr sylfaen|barau sylfaen]] yn y bacteria endosymbiotig ''Carsonella ruddii'',<ref>{{Cite journal|title=The 160-kilobase genome of the bacterial endosymbiont Carsonella|journal=Science|volume=314|issue=5797|page=267|date=October 2006|pmid=17038615|doi=10.1126/science.1134196}}</ref> i 12,200,000 o barau sylfaen (12.2 Mbp) yn y bacteria sy'n byw yn y pridd ''Sorangium celluloswm''.<ref>{{Cite journal|title=Characterisation, genome size and genetic manipulation of the myxobacterium Sorangium cellulosum So ce56|journal=Archives of Microbiology|volume=178|issue=6|pages=484–92|date=December 2002|pmid=12420170|doi=10.1007/s00203-002-0479-2}}</ref> Mae llawer o eithriadau i hyn, er enghraifft mae rhai rhywogaethau o ''Streptomyces'' a ''Borrelia'' yn cynnwys un cromosom llinol,<ref name=":0">{{Cite journal|title=Linear plasmids and chromosomes in bacteria|journal=Molecular Microbiology|volume=10|issue=5|pages=917–22|date=December 1993|pmid=7934868|doi=10.1111/j.1365-2958.1993.tb00963.x|url=https://zenodo.org/record/1230611}}</ref><ref>{{Cite journal|title=The chromosomal DNA of Streptomyces lividans 66 is linear|journal=Molecular Microbiology|volume=10|issue=5|pages=923–33|date=December 1993|pmid=7934869|doi=10.1111/j.1365-2958.1993.tb00964.x}}</ref> tra bod rhai rhywogaethau ''Vibrio'''n cynnwys mwy nag un cromosom.<ref name=":1">{{Cite journal|title=Management of multipartite genomes: the Vibrio cholerae model|journal=Current Opinion in Microbiology|volume=22|pages=120–26|date=December 2014|pmid=25460805|doi=10.1016/j.mib.2014.10.003|url=https://hal-pasteur.archives-ouvertes.fr/pasteur-01163283/document}}</ref> Gall bacteria hefyd gynnwys plasmidau, moleciwlau bach all-cromosomaidd o DNA a all gynnwys genynnau ar gyfer swyddogaethau defnyddiol amrywiol megis [[ymwrthedd i wrthfiotigau]], galluoedd metabolaidd, neu ffactorau ffyrnigrwydd amrywiol.<ref name="pmid26104369">{{Cite journal|title=Historical events that spawned the field of plasmid biology|journal=Microbiology Spectrum|volume=2|issue=5|pages=3|date=October 2014|pmid=26104369|doi=10.1128/microbiolspec.PLAS-0019-2013}}</ref>
 
Mae genomau bacteria fel arfer yn amgodio ychydig gannoedd i ychydig filoedd o [[Genyn|enynnau]]. Mae'r genynnau mewn genomau bacteriol fel arfer yn un darn di-dor o DNA ac er bod sawl math gwahanol o intronau yn bodoli mewn bacteria, mae'r rhain yn llawer prinnach nag mewn ewcaryotau.<ref>{{Cite journal|title=Prokaryotic introns and inteins: a panoply of form and function|journal=Journal of Bacteriology|volume=177|issue=14|pages=3897–903|date=July 1995|pmid=7608058|pmc=177115|doi=10.1128/jb.177.14.3897-3903.1995}}</ref>
 
Mae bacteria, fel [[organebau anrhywiol]], yn etifeddu copi union yr un fath o genomau'r rhiant ac maent felly'n glonaidd. Fodd bynnag, gall pob bacteria esblygu trwy ddethol y newidiadau i'w ddeunydd genetig [[DNA]] a achosir gan ailgyfuniad genetig neu mwtadau. Daw treigladau o gamgymeriadau a wneir wrth ddyblygu'r DNA neu o ddod i gysylltiad â mwtagenau. Mae cyfraddau mwtaniad yn amrywio'n fawr ymhlith gwahanol rywogaethau o facteria a hyd yn oed ymhlith clonau gwahanol o un rhywogaeth o facteria.<ref>{{Cite journal|title=Evolution of mutation rates in bacteria|journal=Molecular Microbiology|volume=60|issue=4|pages=820–27|date=May 2006|pmid=16677295|doi=10.1111/j.1365-2958.2006.05150.x}}</ref> Daw newidiadau genetig mewn genomau bacteriol naill ai o fwtadu ar hap yn ystod atgynhyrchu neu "dreiglad straen-gyfeiriedig", lle mae genynnau sy'n ymwneud â phroses cyfyngu twf penodol yn cael cyfradd mwtaniad uwch.<ref>{{Cite journal|title=Stress-directed adaptive mutations and evolution|journal=Molecular Microbiology|volume=52|issue=3|pages=643–50|date=May 2004|pmid=15101972|doi=10.1111/j.1365-2958.2004.04012.x}}</ref>
[[Delwedd:Flagella.png|bawd| Y trefniadau gwahanol o flagella bacteriol: A-Monotrichous; B-Lophotrichous;
 
C-Amphirichous; D-Peririchous]]
 
== Ffyla ==
 
=== Ffyla dilys ===
Mae'r ffyla canlynol wedi'u cyhoeddi'n ddilys yn unol â'r Cod Bacteriolegol:<ref>{{Cite journal|title=Valid publication of the names of forty-two phyla of prokaryotes|journal=Int J Syst Evol Microbiol|year=2021|volume=71|issue=10|pages=5056|doi=10.1099/ijsem.0.005056|pmid=34694987|url=https://www.microbiologyresearch.org/pubmed/content/journal/ijsem/10.1099/ijsem.0.005056}}</ref>
 
== Llyfryddiaeth ==
 
* {{Cite book|last=Clark|first=David|title=Germs, Genes, & Civilization : how epidemics shaped who we are today|publisher=FT Press|year=2010|isbn=978-0-13-701996-0|oclc=473120711}}
* {{Cite book|last=Crawford|first=Dorothy|title=Deadly Companions : how microbes shaped our history|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0-19-956144-5|oclc=183198723}}
* {{Cite book|last=Hall|first=Brian|title=Strickberger's Evolution : the integration of genes, organisms and populations|publisher=Jones and Bartlett|year=2008|isbn=978-0-7637-0066-9|oclc=85814089}}
* {{Cite book|last=Krasner|first=Robert|title=The Microbial Challenge : a public health perspective|publisher=Jones & Bartlett Learning|year=2014|isbn=978-1-4496-7375-8|oclc=794228026}}
* {{Cite book|title=Fundamentals of Microbiology|edition=10th|publisher=Jones and Bartlett|location=Boston|year=2014|isbn=978-1-284-03968-9}}
* {{Cite book|last=Wheelis|first=Mark|title=Principles of modern microbiology|publisher=Jones and Bartlett Publishers|year=2008|isbn=978-0-7637-1075-0|oclc=67392796}}
 
== Dolenni allanol ==
* [http://www.aber.ac.uk/fungi/ffyngau/index.htm Bioleg Ffyngau] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090607101234/http://www.aber.ac.uk/fungi/ffyngau/index.htm |date=2009-06-07 }} Canolfan Edward Llwyd, Prifysgol Cymru
 
==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}
 
{{eginynRheoli mycolegawdurdod}}
 
[[Categori:Ffyngau| ]]
[[Categori:Mycoleg]]