20fed ganrif yng Nghymru: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
nodyn |
ehangu |
||
Llinell 1:
Gellid dadlau fod '''yr ugeinfed ganrif yng Nghymru''' yn gyfnod a welodd fwy o newid yn y wlad nag yn ystod unrhyw gyfnod arall yn ei hanes.
Bu'r [[Plaid Lafur|Blaid Lafur]] mewn grym yng Nghymru dros y rhan fwyaf o'r ganrif. Ffurfiwyd [[Plaid Cymru]] a [[Cymdeithas yr Iaith]] a sefydlwyd [[Y Swyddfa Gymreig]] yn [[1964]] a [[Cynulliad Cenedlaethol Cymru]] yn [[1999]]▼
==
▲
Erbyn [[1911]] roedd 86,000 o bobl yn gweithio ar y rheilffyrdd a'r dociau. Ddechrau'r ugeinfed ganrif disodlwyd haearn gan ddur fel y prif fetel a oedd yn cael ei allforio. Yr oedd 3,700 yn gweithio mewn gwaith copor yn 1911 ac 21,000 mewn gwaith tin. Roeddent yn cynhyrchu 848,000 tunnell o blat tin mewn blwyddyn. Cynhyrchwyd 56.8 miliwn tunnell o lo yn 1913. Roedd cymru yn allforio trydedd rhan o holl allforion y byd gan gyflogi 250,000.▼
==Diwydiant==
Ond cafwyd dirywiad difrifol mewn nifer o'r diwydiannau traddodiadol ar ôl yr [[Ail Ryfel Byd]], yn arbennig yn y maes glo. Yn 1913 cyflogid yn y gwaith glo 232,00o o ddynion, ond erbyn 1960 dim ond 106,000 a 30,000 yn unig erbyn 1979.▼
▲Erbyn [[1911]] roedd 86,000 o bobl yn gweithio ar y [[rheilffyrdd]]
▲Ond cafwyd dirywiad difrifol mewn nifer o'r diwydiannau traddodiadol ar ôl yr [[Ail Ryfel Byd]], yn arbennig yn y
Roedd dirywiad tebyg yn y [[diwydiant dur]] ac economi Cymru yn gyffredinol. Roedd Cymru fel nifer o wledydd eraill y gorllewin yn dod yn fwy fwy ddibynnol ar y sector gwasanaeth.
Un o
==Iaith a diwylliant==
Yn [[1911]] roedd gan Gymru boblogaeth o 2,400,000 gyda bron i 1,000,000 yn siarad [[Cymraeg]]. Dyma'r nifer fwyaf erioed ond eisoes roedd y Cymry Cymraeg yn lleiafrif. Ond lladdwyd nifer o Cymry ifainc yn y [[Rhyfel Byd cyntaf]], llawer ohonyn nhw'n siaradwyr Cymraeg. Cafodd [[Dirwasgiad Mawr]] y [[1930au]] ei effaith hefyd a chredir fod tua 450,000 o bobl wedi ymfudo o'r wlad rhwng [[1921]] a [[1939]].
==Crefydd==
Ar droad y ganrif yr oedd tua hanner poblogaeth Cymru yn aelodau o [[eglwys]]. Yn [[1900]] roedd gan y [[Methodistiaid Calfinaidd]] 158,111 o aelodau, yr [[Annibynwyr]] 144,000 a'r [[Bedyddwyr]] 106,000. Erbyn diwedd y ganrif darlun o ddirywiad enbyd a geir.▼
==Rhai uchafbwyntiau==
* [[1900]] - Streic [[Chwarel y Penrhyn]], [[Bethesda]]; ethol [[Keir Hardie]] yn AS [[Y Blaid Lafur Annibynnol|Llafur Annibynnol]] ym [[Merthyr Tudful]].
▲Yn 1900 roedd gan y [[Methodistiaid Calfinaidd]] 158,111 o aelodau, yr [[Annibynwyr]]144,000 a'r [[Bedyddwyr]] 106,000. Erbyn diwedd y ganrif darlun o ddirywiad enbyd a geir.
* [[1904]] - [[Diwygiad 1904]] yn ysgubo'r wlad.
* [[1907]] - Sefydlu [[Llyfrgell Genedlaethol Cymru]] yn [[Aberystwyth]], [[Amgueddfa Genedlaethol Cymru]] a Adran Gymreig y Bwrdd Addysg.
* [[1910]] - [[Terfysg Tonypandy|Terfysgoedd mawr]] yn [[Tonypandy|Nhonypandy]], de Cymru.
* [[1912]] - Cyhoeddi ''The Miners' Next Step'', pamffled sosialaidd ddylanwadol iawn.
* [[1913]] - [[Tanchwa Senghennydd]] yn lladd 439 o lowyr; cyhoeddi ''Welsh Grammar'' [[John Morris-Jones]].
* [[1914]]-[[1918|18]] - Nifer fawr o Gymry ifainc yn colli eu bywydau - "y Genhedlaeth Goll".
* [[1916]] - [[Lloyd George]] yn Brif Weinidog Prydain.
* [[1920]] - [[Datgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru]]; [[Prifysgol Cymru, Abertawe|Coleg Prifysgol Cymru Abertawe]] yn agor.
* [[1922]] - Y [[Plaid Lafur (DU)|Blaid Lafur]] yn cipio hanner y seddi seneddol yn y wlad; sefydlu [[Urdd Gobaith Cymru]].
* [[1925]] - Sefydlu [[Plaid Cymru|Plaid Genedlaethol Cymru]].
* [[1926]] - [[Y Streic Gyffredinol]].
* [[1930au]] - [[Y Dirwasgiad Mawr]] yn effeithio ar Gymru: 38% o ddynion heb waith ar ei waethaf ([[1932]]).
* [[1934]] - [[Trychineb Gresffordd]].
* [[1936]] - Llosgi Ysgol Fomio [[Penyberth]] gan [[Saunders Lewis]], [[Lewis Valentine]] a [[D. J. Williams]].
* [[1937]] - Y [[BBC]] yn agor adran ranbarthol yng Nghymru, rhagflaenydd [[BBC Cymru]].
* [[1939]] - Agor yr ysgol gynradd Gymraeg gyntaf yn [[Aberystwyth]].
* [[1939]]-[[1945|45]] - [[Yr Ail Ryfel Byd]]. Bomiau'n disgyn ar [[Abertawe]] a [[Caerdydd|Chaerdydd]].
* [[1941]] - [[Undeb Cymru Fydd]].
* [[1947]] - [[Gwladoli]]'r [[diwylliant glo]]; sefydlu [[Eisteddfod Ryngwladol Llangollen]].
* [[1951]] - Lansio'r [[Ymgyrch Senedd i Gymru]].
* [[1955]] - Cyhoeddi [[Caerdydd]] yn [[prifddinas|brifddinas]] swyddogol y wlad.
* [[1962]] - [[Cymdeithas yr Iaith Gymraeg]].
* [[1964]] - Sefydlu'r [[Swyddfa Gymreig]]; [[James Griffiths]] yn [[Ysgrifennyd Gwladol Cymru]].
* [[1966]] - Ethol [[Gwynfor Evans]] yn AS [[Caerfyrddin]]; [[trychineb Aber-fan]]; lansio [[Merched y Wawr]].
* [[1967]] - Pasio [[Deddf yr Iaith Gymraeg]].
* [[1969]] - Helynt yr [[Arwisgiad 1969|Arwisgiad]] yn [[Castell Caernarfon|Nghastell Caernarfon]].
* [[1971]] - Sefydlu'r [[Mudiad Ysgolion Meithrin]].
* [[1973]] - Adroddiad [[Comisiwn Kilbrandon]] yn argymell [[Cynulliad]] i Gymru.
* [[1974]] - Newid mawr yn llywodraeth leol Cymru wrth i'r hen siroedd traddodiadol wneud ffordd i wyth sir fawr newydd.
* [[1979]] - [[Refferendwm]] yn gwrthod Cynulliad.
* [[1982]] - Agor [[S4C]]. [[Rhyfel y Falklands]].
* [[1983]] - Y [[Plaid Geidwadol (DU)|Ceidwadwyr]] yn cael eu canlyniadau gorau yn y ganrif gyda 15 sedd.
* [[1983]] - [[Streic y Glowyr]]
{{Hanes Cymru}}
| |||