Diwygiad 1904–1905: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

'''Diwygiad [[1904]]-[[1905]]''' oedd y [[diwygiad]] mawr [[Cristnogaeth|Cristnogol]] olaf i genedl y [[Cymry]] ei weld hyd yn hyn. Mi fyddai rhai yn dadlau fod rhai adfywiadau lleol wedi digwydd ers hynny; er enghraifft "[[bendith]]" [[Cross Hands ]] yn y [[1950au]] a'r "fendith" ymysg myfyrwyr [[Cymraeg]] yn yry [[1970au]] - ond nid oes dim byd wedi dod yn agos i'r gwynt a chwythodd drwy [[Cymru|Gymru]] ganrif yn ôl.

Yn [[1859]] y gwelwyd y diwygiad diwethaf cyn 1904-1905, rhwng 1859 ac 1904 bu cryn newid ym myd Cristnogaeth y Cymry. Er [[1850]] roedd Cymru yn colli mwy a mwy o'i draddodiad hanesyddol Calfinaidd[[Calfin]]aidd. Roedd hi'n oes pan ddaeth i'r weinidogaeth [[Ymneilltuaeth|Ymneilltuol]] y pregethwyr mawr megis [[Christmas Evans]] ([[1838]]), [[John Elias]] ([[1841]]) a [[Henry Rees]] ([[1869]]). Wedi i'r to yma o bregethwyr ymadael, ar y cyfan, fe welwyd pregethu Cymraeg yn colli ei gywirdebgefndir Beiblaidd traddodiadol ac fe welwyd symudiad tuag at bregethu poblogaidd a llenyddol, mwy rhyddfrydig a llai llythrennol.

CynYn yr hanner can mlynedd cyn diwygiad 1904-1905 daeth dau feddyliwr pwysig i'r sffêr gyhoeddus, ill dau yn her i Gristnogaeth draddodiadol yn eu ffordd eu hunain. Yr [[athroniaeth|athronydd]] [[gwleidyddiaeth|gwleidyddol]] [[Karl Marx]], a gyhoeddoddawdur y ''[[Maniffesto Gomiwnyddol]]'' ([[1848]]) a ''[[Das Kapital]]'' ([[1867]]), a'r [[gwyddoniaeth|gwyddonydd]] arloesol [[Charles Darwin]], a gyhoeddodd ''[[Origin of Species]]'' ([[1859]]) oedd y ddau hyn. Yng ngwyneb caledu fe drodd llawer o'r dosbarth gweithiol i ffwrdd o'r athrawiaeth Gristnogol hanesyddol a thoithroi ei golwg tuag at wleidyddiaeth. Yn yr un modd fe ddilynodd llawer o'r arweinwyr Cristnogol hwynt; acym marn Calfiniaid uniongred fe drodd efengyl[[Efengyl]] [[Gras]] yn ddim byd mwy nag Efengyl Gymdeithasol. Ac er gwaetha'r ymrafael rhwng syniadaeth Darwin ac athrawiaeth uniongred y [[Beibl]] daeth nifer o arweinwyr Cristnogol Cymru i dderbyn gwaith a theorïau Darwin yn ddi-gwestiwn.

Felly erbyn 1904 roedd sawl [[eglwys]] a sawl arweinydd Cristnogol Ymneilltuol yng Nghymru wedi troi cefn ar y traddodiad Calfinaidd, bellach roedd eu Cristnogaeth yn ddim byd mwy na rhan o'iu [[diwylliant]]; nid oedd iddo elfen ddwyfol ddifrifol o safbwynt Calfinaidd uniongred. Rhaid ystyried y cefndir yma er mwyn deall y Gymru fu'n llwyfan i ddiwygiad 1904-1905; roedd Cymru'n newynog am adfywiad ysbrydol.

Yn ystod y cyfnod rhwng 1859 a 1904, cafwyd adfywiadau lleol o bryd i'w gilydd; bu adfywiadau lleol yng [[Cwmafan|Nghwmafan]] ([[1866]]), [[Y Rhondda]] ([[1879]]), [[Caerfyrddin]] a [[Blaenau Ffestiniog]] ([[1887]]), [[Dowlais]] ([[1890]]) a'r [[Bontnewydd]] ([[1892]]). Fe ddigwyddoddCyn yr adfywiadau yma wedi iroedd GristnogionCristnogion yn yr ardaloedd hynny weddïo’n ddwys. Dyma batrwm a welwyd cyn i ddiwygiad 1904-1905 dorri allan; er enghraifft drwy 1902-1903 fe gyfarfu holl arweinwyr Bedyddiedig [[Cwm Rhondda]], 35 ohonynt, yn rheolaidd i weddïo am fendith. Yng nghapel Hebron, [[Ton]], fe fu cyfarfodydd gweddi hyd 1904 ac wedi iddyn nhw glywed fod "Duw ar waith" yn Hebron, Dowlais dwysáu gwnaeth y gweddïo yn Hebron, Ton, yn y gobaith y byddai'r fendith yn dod atynt hwythau hefyd.

Arweinydd blaenllaw yn y diwygiad oedd gweinidog Methodistaidd [[Y Ceinewydd]], [[Joseph Jenkins]]. Yn ystod [[1903]] roedd yn awchu am adfywiad ysbrydol yng Nghymru. MewnDywedir gweddiy daeth rhyw fendith arno mewn gweddi ac wrth bregethu yn Chwefror 1904 daeth i sylweddoli mai'r gwynt tu ôl i'w bregethu oedd gwynt y diwygiad. Fe fywiogodd bywyd ei eglwys ac fe gynyddodd y niferoedd, teithiodd ef ac aelodau o'i eglwys i dystiolaethu mewn pentrefi a threfi cyfagos.

Erbyn Medi 1904 fe drefnwyd cynhadledd ym [[Blaenannerch|Mlaenannerch]]. Fe adroddwyd fod bendith aruthrol wedi bod yn y gynhadledd ac fe ledaenwyd y newydd drwy'r ardal a thu hwnt. Fe adroddwyd yr hanes yn y ''[[South Wales Daily News]]'', lle yr adroddwyd fod y 'trydydd diwygiad mawr' ar droed trwy Gymru!.

Ymhell cyn clywed sôn am ddiwygiad roedd hi wedi ei threfnu fod Joseph Jenkins i siarad ar y Nos Lun cyn iddo ddychwelyd i Geinewydd. Fe lenwyd y capel i'r ymylon unwaith yn rhagor ar y nos Lun, ond o bosib y digwyddiad mwyaf hynod y noson honno oedd i ŵr ddatgan o'r galori “Mi fydd cyfarfod arall yma nos yfory...”. Fe gynhaliwyd cyfarfod arall ar y nos Fawrth a barhaodd tan oriau mân y bore; roedd y diwygiad wedi cyrraedd Rhydaman. Er bod Nantlais eisoes wedi ei ordeinio gan y Methodistiaid, gwerth fyddai nodi na chafodd Nantlais dröedigaeth tan benwythnos ymweliad Joseph Jenkins â Rhydaman yn Nhachwedd 1904. Daeth iei 'gadwedigaeth' ar y Nos Sadwrn, noswyl ymweliad Joseph Jenkins.

Yn Rhagfyr 1904 fe aeth Joseph Jenkins ar daith bregethu am dri mis i Ogledd Cymru. Bendithiwyd cyrddau yn [[Amlwch]], [[Llangefni]], [[Llannerchymedd]], [[Talysarn]], [[Llanllyfni]], [[Dinbych]], [[Llanrwst]], [[Dinorwig]], [[Disgwylfa]] ac ymysg myfyrwyr ym Mhrifysgol[[Prifysgol Cymru, Bangor|Coleg Prifysgol Cymru, Bangor]]. Ond digwyddodd y "fendith" fwyaf ym [[Bethesda|Methesda]]. Disgrifiodd un o arweinwyr eraill y diwygiad [[J. T. Job]] gyfarfod yn Jerwsalem, Bethesda ar yr [[22 Rhagfyr|22ain o Ragfyr]] 1904 'yn gorwynt'. Bu gweddïo yno am awr cyn i Joseph Jenkins gyrraedd, ugain munud i mewn i'w bregeth fe ffrwydrodd y dorf fawr mewn gorfoledd; dynion yn gwaeddu emynau a phobl yn dawnsio rhwng y corau.

Roedd Evan Roberts yn ddyn ifanc a ddylanwadwyd arno gan y storiâu oedd yn dod i Geinewydd a Blaenannerch. Fe deimlodd alwad i fynd i'r weinidogaeth ac fe aeth am ei hyfforddiant bugeiliol i [[Castell Newydd Emlyn|Gastell Newydd Emlyn]]; wrth gwrs daeth i dde [[Ceredigion]] yn ystod cynnwrf mawr Blaenannerch. Fe ddaeth Seth Joshua, un o arweinwyr eraill y diwygiad, i'r ardal i gynnal cyfarfodydd, disgwyliai Evan Roberts ymlaen yn eiddgar. Yn ystod ail bregeth Seth Joshua ym Mlaenannerch fe syrthiodd Evan Roberts i'r llawr a gwaeddu allan “Plyg fi; plyg fi; plyg ni!”.

Wedi tri mis o hyfforddiant yng Nghastell Newydd Emlyn fe ddychwelodd Evan Roberts i Gasllwchwr i ddechrau ar ei weinidogaeth. Fe ddywedwydDywedir iddo gael gweledigaethau uniongyrchol gan yr [[Ysbryd Glân]], gweledigaethau penodol iawn megis y rhif 100,000 oedd yn cynrychioli yr eneidiau y byddai Duw yn eu hachub trwyddo ef. Wrth i'r diwygiad fynd rhagddi daeth Evan Roberts yn fwyfwy dibynnol ar yr Ysbryd Glân acyn oei ganlyniad roeddbregethu yn esgeulusohytrach awdurdod a phwysigrwydd yna'r Beibl. Serch hynny roedd ei weinidogaeth yn llwyddiannusllwyddianus. Yn aml fe ddechreuodd gyfarfodydd wrth adrodd hanes yr hyn oedd yn digwydd yng Ngheinewydd a Blaenannerch, yna fe heriai'r torf o wrandawyr ynglŷn â'u cyflwr ysbrydol hwynt-hwythau. Yn fuan fe ddeffrôdd y dyrfa yng Nghasllwchwr, roedd y diwygiad wedi lledu yna, ac fe aeth cyfarfodydd ymlaen tan oriau mân y bore. Wedi i'r tân gael ei gynnau yng Nghasllwchwr fe aeth Evan Roberts ar daith drwy'r cymoedd er mwyn lledu'r diwygiad.

Dyma oedd y diwygiad cyntaf i'r cyfryngau poblogaidd chwarae rôl ynddo. Roedd y ''[[Western Mail]]'' a'r ''[[South Wales Daily News]]'' wedi chwarae rhan allweddol yn lledaenu’r newyddion fod diwygiad yn y tir. Fe roddwyd sylw arbennig i Evan Roberts a'i waith gan y ''Western Mail''. Mae rhai haneswyr yn nodi fod y papurau hyn yn cynrychioli meistri mawr y gweithfeydd haearn a'r pyllau glo yn y De ac felly'n baros iawn i gefnogi symudiad i ffrwdd o wleidyddiaeth sosialaidd a radicalidd y dydd gan ei weithwyr.

Credir fod oleuaf 100,000 o bobl wedi dod yn Gristnogion yn y diwygiad. Er gwaetha'r ffaith i fas sylweddol o bobl brofi tröedigaeth ni lwyddodd y diwygiad i atal dirywiad graddol Cristnogaeth yng Nghymru, megis ei atal rhyw ychydig dros dro y gwnaeth. Dywedir fod diffyg dyfnder i ddiwygiad 1904-1905, ac fe fethwyd meithrin Cristnogion a ddaeth i ffydd yn y diwygiad yn effeithiol. CredirYn fodôl rhai Cristnogion roedd hyn o ganlyniad i ddiffyg pwyslais gan rai o'r arweinwyr ar ddysgeidiaeth Feiblaidd.Feiblaiddac Fefe welwydddadleir y gwelwyd ôl-effaith y diwygiad yn hwy yn yr ardaloedd a oedd ag arweinydd oedd yn rhoi pwyslais ar awdurdod y Beibl, ond diflannu’n sydyn gwnaeth yr ôl-effaith mewn ardaloedd oedd ag arweinwyr oedd yn rhoi gormod o bwyslaispwyslais ar yr Ysbryd ar draul dysgeidiaeth Feiblaidd.

Mae effaith Cristnogaeth ar Gymru, gellid dadlau, yn fwy na dylanwad [[Marcsiaeth]] ar [[Rwsia]]. Roedd diwygiad 1904-1905 yn gorwynt fel y nododd J.T. Job, ond nid oedd yn deiffŵn y diwygiad Methodistaidd wedi ei ail adrodd.