Ieithoedd Brythonaidd: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Mae'r ieithoedd Brythonaidd yn tarddu o'r iaith [[Brythoneg|Frythoneg]], a siaradwyd drwy Brydain, i'r de o [[Moryd Forth|Foryd Forth]] yn ystod [[Oes yr Haearn]] a [[Britannia|chyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain]]. I'r gogledd o Foryd Forth, ystyrir yr iaith [[Picteg|Bicteg]] yn chwaer iaith gan rai ysgolheigion. Yn y 4edd ganrif a'r 5ed, ymfudodd llawer o Frythoniaid i'r cyfandir: llawer ohonyn nhw i [[Llydaw|Lydaw]]. Yn ystod y canrifoedd nesaf, dechreuodd yr iaith ymrannu'n sawl tafodiaith, gan ddatblygu o'r diwedd i'r [[Iaith Gymraeg|Gymraeg]], [[Cernyweg]], [[Llydaweg]], a [[Cymbrieg|Chymbreg]]. Siaradir y Gymraeg a'r Llydaweg o hyd fel ieithoedd brodorol, tra bod diwygiad yn yr iaith Gernyweg wedi arwain i gynnydd yn siaradwyr yr iaith honno. Mae Cymbrieg wedi ei hen ddisodli gan yr [[Gaeleg yr Alban|Aeleg]] a'r [[Saesneg]]. Efallai'r oedd gan [[Ynys Manaw]] iaith Frythonaidd a gafodd ei disodli gan un Oidelaidd. Oherwydd allfudo, ceir hefyd cymunedau o siaradwyr ieithoedd Brythonaidd yn [[Lloegr]], [[Ffrainc]], a'r [[Y Wladfa |Wladfa yn yr Ariannin]].

Ni wyddys i sicrwydd o ba le na sut na phryd y cyrhaeddodd iaith Geltaidd Ynys Prydain. Ymhlith y niferoedd lawer o ddamcaniaethau hawlia rhai arbenigwyr fod y Celtiaid wedi cyrraedd tua 2000 CC. Dadleua eraill iddynt gyrraedd Prydain ac Iwerddon ynghynt fyth gyda lledaeniad [[amaethyddiaeth]] ar draws [[Ewrop]]. Dadleua eraill bod goresgynwyr Celtaidd wedi dod â’u diwylliant a’u hiaith ganddynt wedi 700 CC, gan ddisodli’r brodorion, er bod tystiolaeth enetig erbyn hyn i wrthddweud y syniad hwn. Y ddamcaniaeth a gaiff y gefnogaeth fwyaf ar hyn o bryd yw’r ddamcaniaeth mai'r iaith Geltaidd a'i diwylliant a ymledodd yn hytrach na'r bobl. Ymledodd yn raddol ar draws rhannau helaeth o [[Ewrop]], gan gael ei chymathu gan y brodorion. <ref name=Hanescymru> John Davies, ''Hanes Cymru'' (The Penguin Press, 1990) </ref> Tybir y gallasai masnachwyr yr Ewrop yr Iwerydd yng nghanrifoedd olaf Oes y Pres fod yn ffactor bwysig yn y lledu hwn, gan iddynt efallai ddefnyddio Celteg yn '[[lingua franca]]'.

Gan nad oedd y Frythoneg yn iaith ysgrifenedig tystiolaeth anuniongyrchol yn unig sydd i'w gramadeg a'i geirfa. <ref>Yn ystod y [[19eg ganrif]] ail-ddechreuwyd astudio hanes datblygiad ieithoedd a'r berthynas rhyngddynt. Defnyddiwyd y dystiolaeth ysgrifenedig oedd ar gael a'i gymharu ag ieithoedd eraill yn dyddio o'r un adeg hanesyddol a dilyn hynt iaith ar hyd yr oesau. O ddeall patrymau newid ieithyddol mae modd ail-lunio ieithoedd diflanedig. Technegau [[ieitheg gymharol]], yn adeiladu ar dystiolaeth enwau lleoedd a phobl Brythonig ac ambell i enw cyffredin a gofnodwyd yn Lladin neu yng Ngroeg, sydd wedi galluogi ieithyddion i ddirnad peth o eirfa a gramadeg y Frythoneg.</ref> Yn fras mae ieithyddion wedi dyfalu bod saith o [[cyflwr gramadegol|gyflyrau]] ar enwau ac ansoddeiriau'r Frythoneg, gan gynnwys y cyflyrau enwol, gwrthrychol, genidol, derbyniol, cyfarchol. Roedd y cyflyrau niferus hyn yn nodweddu [[ieithoedd Indo-Ewropaidd Gorllewinol]] yr adeg honno. Roedd gan enwau yn y Frythoneg ffurfiau unigol, deuol a lluosog. Roedd cenedl enw Brythoneg yn wrywaidd, benywaidd neu'n ddiryw. <ref name=DatblygiadyrIaithGymraeg> Henry Lewis, ''Datblygiad yr Iaith Gymraeg'' (Prifysgol Cymru, 1931) </ref>

Daeth newidiadau dirfawr yn sgil dyfodiad y Rhufeiniaid. Yr oedd llawer ym Mhrydain yn ddwyieithog mewn [[Lladin]] a Brythoneg, yn enwedig ar iseldiroedd de Prydain, yn yr ardal sifil Rufeinig (gan gynnwys de-ddwyrain Cymru) a elwid yn ‘Civitas’. Lladin oedd iaith dysg mwy na thebyg a'r brif iaith weinyddol, ac iaith lafar yn unig oedd y Frythoneg. [[Benthyg_geiriau_i%27r_Gymraeg#Lladin|Benthycwyd llawer o dermau]] Lladin i'r Frythoneg. Ond nid oedd dylanwad Lladin ar Frythoneg gymaint ag ydoedd dylanwad Lladin ar ieithoedd Celtaidd eraill yr Ymerodraeth Rufeinig. Yr oedd gafael yr Ymerodraeth Rufeinig a'r Lladin fel ei gilydd ym Mhrydain yn llai nag ydoedd yng [[Gâl|Ngâl]]. Wedi i’r Rhufeiniaid adael fe gollodd Lladin ei thir fel iaith lafar ym Mhrydain, er iddi barhau’n iaith ysgrifenedig. <ref name="Hanescymru> John Davies, ''Hanes Cymru'' (The Penguin Press, 1990) <"/ref>

Bu i dafodieithoedd y [[Brythoneg|Frythoneg]] ddechrau ymwahanu'n ieithoedd gwahanol pan dorrwyd eu hundod daearyddol gan fewnlifiad y Saeson. Torrwyd y cysylltiad rhwng Cymru a Chernyw yn ystod y ganrif a ddilynodd buddugoliaeth y Saeson ym [[Brwydr Dyrham|mrwydr Dyrham]] yn 577. Datblygodd y [[Cernyweg|Gernyweg]] a'r Gymraeg ar wahân. Ymfudodd carfannau o Dde Lloegr i [[Llydaw|Lydaw]] ar wahanol adegau. Ymwahanodd eu hiaith hwythau oddi wrth y Frythoneg neu'r Gernyweg gan esgor ar [[Llydaweg|Lydaweg]]. Torrwyd y cysylltiad â'r Hen Ogledd pan ymestynnodd brenhiniaeth Northumbria hyd at yr arfordir gorllewinol, tua chanol y 7fed ganrif. <ref name="Hanescymru> John Davies, ''Hanes Cymru'' (The Penguin Press, 1990) <"/ref> Datblygodd [[Hen Gymraeg]] yr Hen Ogledd ar wahân i'r Gymraeg tan iddi golli'r dydd i'r Saesneg rywbryd wedi goresgyniad tywysogaethau'r Hen Ogledd. [[Cymbrieg]] yw enw'r ieithyddion ar yr iaith hon, ac mae ei hôl i'w chlywed ar dafodiaith Saesneg pobl Cymbria hyd heddiw.

Nid ysgrifennwyd y Gernyweg na'r Llydaweg cyn gynhared â'r Gymraeg ac ni chafwyd cyhoeddi Beiblau yn eu hieithoedd nac esgor ar wasg argraffu llyfrau cyn gynhared ag y gwnaed yng Nghymru (ym [[1827]] yr ymddangosodd y Testament Newydd yn Llydaweg). Diflannu bu tynged y Gernyweg erbyn diwedd y [[18fed ganrif]] ond bod adfywiad wedi digwydd yn hanner olaf yr [[20fed ganrif]] ymhlith rhai sy'n frwdfrydig dros yr iaith. Amcangyfrifir bod rhyw 1,400,000 o siaradwyr Llydaweg ar ddechrau'r 20fed ganrif, rhyw 900,000 ohonynt yn siaradwyr Llydaweg uniaith, ond erbyn heddiw prinnach o lawer yw'r siaradwyr Llydaweg, yn enwedig ymysg yr ifainc. Mae'r rhesymau am y dirywiad yn cynnwys polisïau llawdrwm llywodraeth Ffrainc, yn enwedig wedi'r ail ryfel byd yn sgil sefydlu rhai ysgolion Llydaweg eu cyfrwng am y tro cyntaf erioed o dan nawdd y [[Natsïaid]]. Dim ond yn ddiweddar y mae'r llywodraeth wedi llunio polisïau caredicach at y Llydaweg a'r ieithoedd eraill llai eu defnydd ond hirhoedlog o fewn ffiniau [[Ffrainc]]. <ref>''Eu Hiaith a Gadwant?'', Goln Geraint H. Jenkins a Mari A. Williams, tud. 596-605 (Gwasg Prifysgol Cymru, 2000)</ref>