Yr Undeb Sofietaidd: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
9cfilorux (sgwrs | cyfraniadau)
iaith; dileu cyswllt i 'brif erthygl' nad yw'n bodoli
iaith; ailwampio'n llwyr
Llinell 45:
|safle_CMC_PGP_y_pen = n/a
}}
Gwladwriaeth [[Sosialaeth|Sosialaidd]] un-blaid yng ngogledd [[Ewrasia]] o [[1922]] i [[1991]] oedd '''yr Undeb Sofietaidd''' ([[Rwsieg]]: Союз Советских Социалистических Республик (CCCP) ''Soyuz Sovetskikh Sotsialisticheskikh Respublik (SSSR)''). Llywodraethwys y wlad gan y [[Plaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd|Blaid Gomiwnyddol]] (КПСС) a hynny o [[Mosgo|Fosgo]], Prif--dinas yr Undeb Sofietaidd.<ref>Bridget O'Laughlin (1975) ''Marxist Approaches in Anthropology'' ''Annual Review of Anthropology'' Cyfrol 4: tud. 341–70 (Hydref 1975) {{doi|10.1146/annurev.an.04.100175.002013}}.<br />William Roseberry (1997) ''Marx and Anthropology'' ''Annual Review of Anthropology'', Cyfrol 26: tud. 25–46 (Hydref 1997) {{doi|10.1146/annurev.anthro.26.1.25}}</ref> Er mai undeb o nifer o weriniaethau llai oedd yr Undeb Sofietaidd roedd ei Lywodraeth wedi'i ganoli'n llwyr ym Mosgo. Y mwyaf o'r gweriniaethau hyn oedd "Rwsia", o ran maint, poblogaeth, economeg a dylanwad gwleidyddol. Yn achlysurol, newidiai ei ffiniau ac roedd o ran maint ei harwynebedd bron mor fawr ag [[Ymerodraeth Rwsia]] heb [[Gwlad Pwyl|Wlad Pwyl]] a'r [[y Ffindir|Ffindir]].
{{Iaith-pennawd}}
Gwladwriaeth yng ngogledd [[Ewrasia]] o [[1922]] i [[1991]] oedd '''yr Undeb Sofietaidd''' ([[Rwsieg]]: Союз Советских Социалистических Республик (CCCP) ''Soyuz Sovetskikh Sotsialisticheskikh Respublik (SSSR)''). Roedd nifer o aelod-gweriniaethau yr Undeb Sofietaidd yn newid weithiau, ond yr un fwyaf o ran maint, poblogaeth, economeg a dylanwad gwleidyddol oedd [[Rwsia]]. Roedd yr Undeb yn newid, hefyd, ond o'r roedd hi'n fron mor fawr â'r [[Ymerodraeth Rwsia]] heb [[Gwlad Pwyl|Wlad Pwyl]] ac [[y Ffindir]]. Unig blaid wleidyddol y wlad oedd [[Plaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd]] (КПСС).
 
== Hanes ==
Mae tarddiad yr Undeb Sofietaidd i'w ganfod yn y diffyg bwyd wedi'r [[Rhyfel Byd Cyntaf]] a arweiniodd i [[Chwyldro Rwsia]] yn 1917 a phan ymunodd mwyafrif milwyr [[Petrograd]] â'r chwyldro gorfodwyd y Tsar [[Nicholas II o Rwsia|Nicholas II]] i ymddiswyddo o'i frenhiniaeth.
 
Arweiniwyd y [[Bolshevik]]iaid gan [[Vladimir Lenin]] a gorchfygwyd y Llywodraeth Dros-dro. Sefydlwyd "Gwladwriaeth Sofiet Sosialaidd, Ffederal Rwsia" a chychwynodd [[Rhyfel Cartref Rwsia]]. Cefnogwyd y Comiwnyddion gan y fyddin a chymerwyd drosod peth tir yn yr hen Ymerodraeth. Erbyn 1922 roedd hi'n amlwg mai'r Bolshevikiaid oedd wedi trechu a ffurfiwyd Undeb allan o'r is-weriniaethau llai megis Rwsia, Armenia, [[Gweriniaeth Sofietaidd yr Wcráin|Wcráin]] a [[Bielorwsia]]. Yn dilyn marwolaeth Lenin yn 1924, a mân-frwydrau am rym, daeth [[Joseph Stalin]] i'r brig yng nghanol y 1920au. Fe sodrodd ideoleg y wlad yn sownd mewn [[Marxiaeth–Lenini]] a dilynodd hynny drwy ganoli pwer ac economi'r Undeb. O ganlyniad gwelwyd twf aruthrol yn [[diwydiant|niwydiant]] a chyfunoliad y wlad. Cyflwynodd Stalin y [[Cynlluniau Pum Mlynedd]] a [[fferm cyfunol|ffermau cyfunol]]. Datblygodd yr Undeb Sofietaidd ac erbyn [[1922]] roedd yn wlad ddiwydiannol pwysig iawn. Roedd hyn yn ei pharatoi'n solad ar gyfer [[yr Ail Ryfel Byd]].<ref name="StalinRobertService">{{cite book | author = Robert Service| title = ''Stalin: a biography''| url = http://books.google.com/?id=ITKUPwAACAAJ| date = 9 Medi 2005| publisher = Picador| isbn = 978-0-330-41913-0 }}</ref> Pan welodd Stalin fod [[Fasgaeth]] yn chwalu drwy'r wlad fel tân gwyllt, cychwynodd greu panig politicaidd a system garchardai'r ''[[Gwlag]]'' a barhaodd hyd at y 1950au.
Rhagflaenydd [[Chwyldro Rwsia]] roedd yn cychwyn ym [[1825]] pan dadorchuddiwyd [[Gwrthryfel Ragfyrwyr]]. Er diddymwyd [[taeogaeth]] ym [[1861]] doedd termau ei diddymiad dim yn gwneud llawer o les i'r gwerinwyr a felly roedd y sefyllfa yn sbarduno'r chwyldro. Sefydlwyd senedd o'r enw [[Duma]] ym [[1906]], ond roedd y problemau cymdeitahasol yn parhau ac yn cynnydd yn ystod [[Rhyfel y Byd Cyntaf]] oherwydd gorchfygiad milwrol a phrinder bwyd.
 
Yn lle'r NEP cyflwynodd Stalin y [[Cynlluniau Pum Mlynedd]] a [[fferm cyfunol|ffermau cyfunol]]. Datblygodd yr Undeb Sofietaidd ac erbyn [[1922]] roedd yn wlad ddiwydiannol pwysig iawn, ond cafodd gwrthbleidiau a gwrthwynediad o fewn y wlad eu carthu yn ystod y [[1930au]]. Cydnabyddwyd nerth yr Undeb Sofietaidd ers [[yr Ail Ryfel Byd]] oherwydd ei nerth milwrol, cymorth i wledydd datblygol ac ymchwil gwyddonol, yn bennaf ar gyfer tecnolegtechnoleg gofod ac arfau. Fodd bynnag, roedd perthynas yr Undeb Sofietaidd a'r [[Unol Daleithiau]] ynwedi dirywio'n gwaethyguenbyd ac o ganlyniad dechreuodd y [[Rhyfel Oer]]. Adeiladwyd [[Sputnik I]], y lloeren gyntaf i gylchdroi'r ddaear yn yr Undeb Sofietaidd.
Ar ôl [[Chwyldro Chwefror]] a [[Chwyldro Hydref]] roedd cyfnod o [[Rhyfel Cartref Rwsia]] yn parhau am amser ac ar ôl hynny roedd y [[Bolshevik]], megis y comiwnyddion yn rheoli'r wlad. Tra ychydig, newidwyd ei henw i [[Plaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd|Blaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd]].
 
CyhoeddoddYn ail hanner y 1980au cyhoeddodd [[Mikhail Gorbachev]], [[Ysgrifennyddion Cyffredin y CPSU|Ysgrifennydd Cyffredin]] y Blaid Gomiwnyddol, bolisi o ''[[glasnost]]'' (didwylledd) a ''[[perestroika]]'' (newid y strwythur economaidd). O ganlyniad cafwyd cyfarfod rhwng yr Unol Daleithiau a'r Undeb Sofietaidd ym [[1986]] a [[1987]] a chyfarfu [[Ronald Reagan]], Arlywydd yr Unol Daleithiau gyda Gorbachev ym [[1988]] a chafodd nifer o arfau yn Ewrop eu lleihau.
Ar ôl cwymp rheolaeth y [[Tsar]] trowyd dosbarth perchenogion tir allan a rhannwyd y tir rhwng teuluoedd gwerinwyr. Fodd bynnag, cafodd gwerinwyr tlawd a chanolog dim cyn i [[Lenin]] ddatgan ei [[Polisi Economeg Newydd|Bolisi Economeg Newydd]] (NEP). O dan y polisi hynny, galluogwyd gwerinwyr i ddewis pris eu cynnyrch eu hunain.
 
Cyn yr Undeb Sofietaidd roedd gwledydd comiwnyddol dwyrain Ewrop yn datgyfannu. Ond o dan reolaeth [[Boris Yeltsin]] [[diddymiad yr Undeb Sofietaidd|diddymodd yr Undeb Sofietaidd]] yn heddychol ym mis Rhagfyr [[1991]]. Ymunodd y mwyafrif o aelod-gweriniaethau yr Undeb Sofietaidd â'r [[Cymanwlad Gwladwriaethau Annibynnol|Gymanwlad Gwladwriaethau Annibynnol]].
Bu farw Lenin ym [[1924]] ac wedyn daw triwriaeth i rheoli, sef Stalin, Kamenev a Zinoviev. Daeth [[Joseph Stalin]] i reoli'r Undeb Sofietaidd ar ôl gyrru [[Leon Trotsky]] allan o'r wlad ym [[1929]].
 
Yn lle'r NEP cyflwynodd Stalin y [[Cynlluniau Pum Mlynedd]] a [[fferm cyfunol|ffermau cyfunol]]. Datblygodd yr Undeb Sofietaidd ac erbyn [[1922]] roedd yn wlad ddiwydiannol pwysig iawn, ond cafodd gwrthbleidiau a gwrthwynediad o fewn y wlad eu carthu yn ystod y [[1930au]]. Cydnabyddwyd nerth yr Undeb Sofietaidd ers [[yr Ail Ryfel Byd]] oherwydd ei nerth milwrol, cymorth i wledydd datblygol ac ymchwil gwyddonol, yn bennaf ar gyfer tecnoleg gofod ac arfau. Fodd bynnag, roedd perthynas yr Undeb Sofietaidd a'r [[Unol Daleithiau]] yn gwaethygu ac o ganlyniad dechreuodd y [[Rhyfel Oer]].
 
Cyhoeddodd [[Mikhail Gorbachev]], [[Ysgrifennyddion Cyffredin y CPSU|Ysgrifennydd Cyffredin]] y Blaid Gomiwnyddol, bolisi o ''[[glasnost]]'' (didwylledd) a ''[[perestroika]]'' (newid y strwythur economaidd). O ganlyniad cafwyd cyfarfod rhwng yr Unol Daleithiau a'r Undeb Sofietaidd ym [[1986]] a [[1987]] a chyfarfu [[Ronald Reagan]], Arlywydd yr Unol Daleithiau gyda Gorbachev ym [[1988]] a chafodd nifer o arfau yn Ewrop eu lleihau.
 
Cyn yr Undeb Sofietaidd roedd gwledydd comiwnyddol dwyrain Ewrop yn datgyfannu. Ond o dan reolaeth [[Boris Yeltsin]] [[diddymiad yr Undeb Sofietaidd|diddymodd yr Undeb Sofietaidd]] yn heddychol ym mis Rhagfyr [[1991]]. Ymunodd y mwyafrif o aelod-gweriniaethau yr Undeb Sofietaidd â'r [[Cymanwlad Gwladwriaethau Annibynnol|Gymanwlad Gwladwriaethau Annibynnol]].
 
==Cyfeiriadau==
Adeiladwyd [[Sputnik I]], y lloeren gyntaf i gylchdroi'r ddaear yn yr Undeb Sofietaidd.
{{cyfeiriadau}}
 
{{Cyswllt erthygl ddethol|fi}}