Constance Markievicz: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Roedd '''Constance Georgine Markievicz, Iarllesiarlles Markievicz''' née '''Gore-Booth''' ([[4 Chwefror]], [[1868]] - [[15 Gorffennaf]], [[1927]]) yn wleidydd Gwyddelig, yn genedlaetholwrgenedlaetholwraig chwyldroadol, yn [[swffragét]] ac yn sosialaidd. Ym mis Rhagfyr 1918 hi oedd y fenyw gyntaf i'w hethol i [[Tŷ'r Cyffredin|Dŷ'r Cyffredin]], er nadna chymerodd ei sedd. Roedd hi'n aelod o'r [[Dáil Éireann]] cyntaf. Fel Gweinidog Llafur Gweriniaeth Iwerddon, 1919-1922 roedd hi'n un o'r merched cyntaf yn y byd i ddal swydd cabinet.<ref>S. Pašeta, ‘Markievicz , Constance Georgine, Countess Markievicz in the Polish nobility (1868–1927)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004; online edn, SeptMedi 2013 [http://www.oxforddnb.com/view/article/37472, accessed 19 MarchMawrth 2016]</ref>

Cafodd Markievicz ei enigeni fel Constance Georgine Gore-Booth yn Buckingham Gate, yn [[Llundain]], yn ferch hynaf i'r anturiaethwr Syr Henry Gore-Booth, 5ed Barwnigbarwnig a Georgina, Ledi Gore-Booth née Hill ei wraig. Roedd Syr Henry yn landlord [[Eingl-Wyddelig]] gydag ystâd 100 km2 (39 milltir sgwar), Lissadell House, ger [[Sligeach]].<ref>Lissadell House and Gardens ''Countess Markievicz'' [http://lissadellhouse.com/countess-markievicz/] adalwyd 20 Mawrth 2016</ref> Yn ystod [[Newyn Mawr Iwerddon]] 1879-1880, darparodd Syr Henry bwydfwyd rhad ac am ddim ar gyfer tenantiaid ei stâd, yn ôl rhai, ond dywed eraill iddo daflu lawer o denantiaid newynog allan o'u cartrefi gan eu rhoi ar eilongau stad(''coffin ships'') a'u hymfudo i wledydd pell.<ref>{{cite web | author= | title=The Gore-Booth and Warwick Families | work=Rootsweb Gore-Booth| url=http://homepages.rootsweb.com/~truax/gorebooth.html| accessdate=29 Mehefin 2007}}</ref>

Wedi symud i [[Dulyn|Ddulyn]] i fyw ym 1903 bu'r teulu Markievicz yn troi mewn cylchoedd artistig a llenyddol, gyda Constance yn ennill enw da iddi ei hun fel peintiwr tirlun. Cyfaill y teulu oedd y bardd [[W. B. Yeats]] a chredir i'w syniadau ddylanwadu ar Constance; sgwennodd amdani mewn cerdd, ''"In Memory of Eva Gore-Booth and Con Markiewicz"'' disgrifiodd hi fel 'carw ifanc'.

Gyda'r artistiaid Sarah Purser, Nathaniel Hone, Walter Osborne a John Butler Yeats bu'r Iarlles yn allweddol wrth sefydlu'r ''United Arts Club'' ym 1905, roedd y clwb yn ymgais i ddod â phawb yn Nulyn a oedd yn ymwneud a'r byd artistig a llenyddol ynghyd. Bu'r clwb yn cynnwys ffiguraupobl blaenllawflaenllaw o'r Cynghrair[[Conradh Gaelegna Gaeilge|Gynghrair y Wyddeleg]] (''Conradh na Gaeilge'') a sefydlwyd gan [[Douglas Hyde]]. Er ei fod yn grŵp anwleidyddol, mewn enw, yn ymwneud â chadwraeth yr iaith a'r diwylliant [[Gwyddeleg]], ymunodd nifer o wladgarwyr ac arweinwyr gwleidyddol aâ'r Gynghrair.

Ym 1882 comisiynwyd yr arlunydd Sarah Purser i beintio portread o Constance a'i chwaer Eva, a daeth yn gyfaill i'r chwiorydd. Bu Sarah yn cynnal salon rheolaidd lle bu artistiaid, awduron a deallusion o ddwy ochr y rhaniad cenedlaetholgar yn ymgasglu. Yn nhŷ Purser, cafodd Markievicz ei chyflwyno i'r gwladgarwyr chwyldroadol [[Michael Davitt]], [[John O'Leary]] a [[Maud Gonne]]. Ym 1906 bu i'r Markievicz rhentu bwthyn yng nghefn gwlad ger Dulyn; y tenant blaenorol oedd y bardd [[Padraic Colum]] ac roedd wedi gadael copïau o'r cyfnodolion chwyldroadol ''The Peasant'' a ''Sinn Féin'' ar ôl yn y bwthyn wrth ymadael. Darllenodd Markievicz y cylchgronau gan gael ei hysbrydoli gan eu neges o ryddid rhag rheolaeth Prydain a gan gael ei chymell i ymuno a'r achos.

Ym 1908 dechreuodd Markievicz dod yn weithredolweithredu yng ngwleidyddiaeth genedlaetholgar Iwerddon. Ymunodd â [[Sinn Féin]] a [[Inghinidhe na hÉireann]] ('Merched Iwerddon'), mudiad chwyldroadol i fenywod a sefydlwyd gan yr actores a'r ymgyrchydd Maud Gonne. Perfformiodd gyda Maud Gonne mewn nifer o ddramâu yn yr 'Abbey Theater' a oedd newydd ei sefydlu, sefydliad y bu'n chwarae rhan bwysig yn y cynnydd mewn cenedlaetholdeb diwylliannol.

Yn ogystal â bod yn weithgar yn y mudiad cenedlaethol parhaodd yr Iarlles gyda'r ymgyrch dros y bleidlais i fenywod. Cyn y [[Rhyfel Byd Cyntaf]], bu'n rhaid i [[Aelod Seneddol]] oedd wedi ei godi i swydd yn y Llywodraeth sefyll isetholiad i weld osa oedd ei etholwyr yn fodlon iddo dreulio amser yn y swydd yn hytrach na rhoi ei holl egni i mewn i'w cynrychioli nhw. Roedd [[Winston Churchill]] yn Aelod Seneddol [[Y Blaid Ryddfrydol (DU)|Rhyddfrydol]] etholaeth Gogledd Orllewin Manceinion; ym 1908 cafodd ei benodi yn Llywydd y Bwrdd Masnach a bu'n rhaid iddo sefyll isetholiad i gadarnhau ei benodiad. Gan fod Churchill yn groch yn erbyn caniatáu'r bleidlais i ferched bu'r swffragetiaid yn tarddutarfu ar ei ymgyrch etholiadol. Roedd yr Iarlles Markievicz yn ei ddilyn o amgylch yr etholaeth mewn cerbyd hen ffasiwn ysblennydd yn cael ei dynnu gan bedwar ceffyl.<ref>{{cite web|url=http://hdl.handle.net/10107/4188785|title=Day Before Election - Evening Express|date=1908-04-23|accessdate=2016-03-19|publisher=Walter Alfred Pearce}}</ref> Collodd Churchill ei sedd.

Ym 1909 sefydlodd Markievicz ''Na Fianna Éireann'', sefydliad sgowtiaid cenedlaetholgar para milwrol-filwrol a oedd yn dysgu bechgyn a merched yn eu harddegau sut i ddefnyddio arfau. Dywedodd [[Pádraig Pearse]] bod creu Fianna Éireann cyn bwysiced â chreu'r [[Gwirfoddolwyr Gwyddelig]] ym 1913.<ref>“I Remember The Countess” bygan Ina Connolly Heron (daughter of James Connolly) – The Irish Press, February4 4thChwefror 1953 [https://fiannaeireannhistory.files.wordpress.com/2015/11/ina-markievicz-article.jpg] adalwyd 19 Mawrth 2016</ref>

Ym 1911 cafodd Markievicz ei charcharu am y tro cyntaf am annerch protest a drefnwyd gan [[Y Frawdoliaeth Wyddelig Weriniaethol]] ac a fynychwyd gan 30,000 o bobl. Pwrpas y brotest oedd mynegi wrthwynebiadgwrthwynebiad i ymweliad i Iwerddon gan y [[Siôr V, brenin y Deyrnas Unedig|Brenin Siôr V]] ag Iwerddon.

Ymunodd Markievicz a [[Byddin Dinasyddion Iwerddon]] (ICA) byddin sosialaidd a ffurfiwyd gan [[James Connolly]] mewn ymateb i weithwyr yn cael eu troi o'u gwaith yn Nulyn ym 1913 am geisio ymuno ag UndebUndebau Llafur ac er mwyn amddiffyn streicwyr rhag yr heddlu oedd wastad yn ochri gyda'r cyflogwyr. Bu Markievicz yn gyfrifol am recriwtio gwirfoddolwyr i ddosbarthu'r bwyd i'r streicwyr. Cynlluniodd Markievicz Arfwisgiwnifform yi'r Fyddin a chyfansoddwyd eichyfansoddodd anthem ''A Battle Hymn'', yn seiliedig ar dôn Pwylaidd<ref>{{cite book|last=Markievicz|first=Constance|title=A Battle Hymn|date=c. 1917|publisher=Irish Traditional Music Archive|url=http://www.itma.ie/digitallibrary/book/battle-hymn|accessdate=19 Mawrth 2016}}</ref>.

Fel aelod o'r ICA, cymerodd Markievicz ran ynyng GwrthryfelNgwrthryfel y Pasg 1916. Cafodd ei phenodi'n is -gapten a bu'n ymladd ar faes St Stephen's Green gan oruchwylio codi gwrthgloddiau ac adeiladu ffosydd ger mynedfa'r grîn, llwyddodd i saethu ac anafu cêl-saethwr Prydeinig. Pan ddechreuodd lluoedd Prydain defnyddio gynau peiriant a saethu at y gwrthryfelwyr o ben adeiladau uchel yn ardal ogleddol y grîn, gan gynnwys gwesty'r Shelbourn, ymneilltuodd y gweriniaethwyr i Goleg Brenhinol y Llawfeddygon ar ochr orllewinol y grîn. <ref> BBC Easter Rising Profiles ''Countess Constance Markievicz

Llwyddodd cyd -filwyr Markievicz i amddiffyn eu safle am chwe diwrnod gan roi'r gorau i'r frwydrobrwydro arwedi ôliddynt derbyndderbyn copi o orchymyn ildio Pearse<ref>{{cite web|url=http://hdl.handle.net/10107/3688240|title=Y Rhyfel o Ddydd i Ddydd - Y Llan|date=1916-05-05|accessdate=2016-03-20|publisher=J. Morris}}</ref>. Roedd y swyddog Saesnig a dderbyniodd eu hildiant, Capten Wheeler, yn briod â chyfnither Markievicz.

Cawsant eu gludocludo i Gastell Dulyn ac ynaoddi chafoddyno cludwyd Markievicz ei chludo i Garchar Kilmainham. Ymddangosodd o flaen Llysllys Milwrolmilwrol ar 4 Mai 1916 pledioddgan ynbledio'n ddieuog i gyhuddiad o "''gymryd rhan mewn gwrthryfel arfog ... at y diben o gynorthwyo'r gelyn"'' ond yn euog o fod wedi ceisio "''i achosi anfodlonrwydd ymhlith poblogaeth sifil Ei Mawrhydi",'' fel lliniariad am y drosedd dywedodd wrth y llys'', "gwnes yr hyn roeddwn i'n meddwl oedd yn gyfiawn ac yr wyf yn sefyll wrth y peth"''. Cafodd ei dedfrydu i farwolaeth<ref>{{cite web|url=http://hdl.handle.net/10107/4021118|title=MrLloyd George yn Scotland - Y Darian|date=1918-05-30|accessdate=2016-03-20|publisher=W. Pugh and J. L. Rowlands}}</ref> ond cafodd y ddedfryd ei gymudo i garchar am oes gan ei bod hi'n fenyw; trugaredd nad oedd hi'n gwerthfawrogi gan ei bod yn casáu gwahaniaethu ar sail rhiwrhyw<ref> Cork City Gaol ''Countess Constance Markievicz''[http://corkcitygaol.com/about/famous-people/countess-constance-markievicz/] adalwyd 20 Mawrth 2016</ref>.

Cafodd Markievicz ei throsglwyddo i Garchar Mountjoy ac yna i Garchar Aylesbury yn Lloegr ym mis Gorffennaf 1916. Cafodd ei ryddhaurhyddhau o'r carchar ym 1917 o ganlyniad i amnest cyffredinol i'r sawl fu'n rhan o'r gwrthryfel. Tra yn y carchar daeth yr Iarlles, a magwydfagwyd yn [[Protestant|Brotestant]], yn aelod o'r [[Eglwys Gatholig]]. Wedi ei rhyddau rhoddwyd Rhyddfraint Dinas [[Kilkenny|Cill Chainnigh]] iddi fel arwydd o werthfawrogiad am ei safiad.<ref>{{cite web|url=http://hdl.handle.net/10107/4016120|title=Y GWYDDELOD AR COUNTFSS MARKIEVICZ - Y Dinesydd Cymreig|date=1917-06-27|accessdate=2016-03-20|publisher=s.t.}}</ref>