Ynys Môn: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Gydag arwynebedd o 720 km2, Ynys Môn yw [[ynys]] fwyaf Cymru.<ref>[http://angleseynature.co.uk/introduction.html Angleseynature.co.uk]</ref> Hi yw'r bumed fwyaf o ynysoedd llai Ynysoedd Prydain, heb gynnwys dwy ynys fawr Ynys Prydain ac Iwerddon. Mae bron y cyfan o'r ynys yn dir cymharol isel; y pwynt uchaf yw [[Mynydd Twr]] ar Ynys Cybi, 220 medr (722 troedfedd). Y pwyntiau uchaf ar y brif ynys yw [[Mynydd Bodafon]] (178 medr) a [[Mynydd Eilian]] (177 medr), tra mae [[Mynydd Parys]] ychydig yn is. O gwmpas y brif ynys, ceir nifer o ynysoedd llai. Y fwyaf o'r rhain yw [[Ynys Cybi]], ynys ail-fwyaf Cymru gydag arwynebedd o 39.44 km2 (15.22 mi2), lle ceir tref fwyaf Môn, [[Caergybi]], ac sydd â [[Cob|chob]] yn ei chysylltu â'r brif ynys. Ymysg yr ynysoedd eraill mae [[Ynys Seiriol]], [[Ynys Moelfre]] ac [[Ynys Llanddwyn]]. Gwahenir yr ynys o'r tir mawr gan [[Afon Menai]], sydd tua 14 milltir o hyd. Mae lled y Fenai yn amrywio o lai na chwarter milltir ger [[Porthaethwy]], lle mae [[Pont Y Borth]] yn ei chroesi, a ger [[Llanfairpwll]] lle mae [[Pont Britannia]] yn ei chroesi, i tua 3 milltir a hanner yn ei rhan orllewinol, er ei bod yn culhau eto ger [[Trwyn Abermenai]] yn ei heithaf gorllewinol. I'r gogledd-ddwyrain o'r pontydd mae'r Fenai yn ymledu dros [[Traeth Lafan|Draeth Lafan]] rhwng [[Penmon]] ac [[Ynys Seiriol]] yn y gogledd a [[Penmaenmawr]] yn y de ac yn mynd yn rhan o [[Bae Conwy|Fae Conwy]].

Nid oes unrhyw goedwig naturiol o faint sylweddol yn parhau ar yr ynys, ac ymddengys fod hyn wedi bod yn wir am rai canrifoedd o leiaf. Yr unig goedwigoedd mawr yw'r rhai conifferaidd a blannwyd gan y Comisiwn Coedwigaeth yn ystod yr [[20fed ganrif]]; y mwyaf o'r rhain yw [[Coedwig Niwbwrch]] yn ne-orllewin yr ynys a Choedwig Pentraeth ar [[Mynydd Llwydiarth|Fynydd Llwydiarth]] yn y de-ddwyrain.

Ymosododd y [[Cyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru|Rhufeiniaid]] ar Ynys Môn am ei fod yn fangre lle yr oedd eu gelynion yn gallu cael lloches. Yr oedd y Derwyddon yn arwydd o wrthwynebiad gwleidyddol iddynt, ac roedd yno ysguboriau grawn i borthi eu gelynion. Yn ogystal yr oedd posibilrwydd cael [[copr]] yno. Mae'r [[hanes]]ydd Rhufeinig [[Tacitus]] yn disgrifio brwydr waedlyd ar yr ynys yn [[60]] neu [[61]] O.C. pan groesodd byddin dan [[Gaius Suetonius Paulinus]] dros [[Afon Menai]] mewn cychod a chipio'r ynys.

O eiriau Tacitus, mae llawer o haneswyr wedi casglu fod yr ynys o bwysigrwydd mawr i'r [[Derwyddon]]. Fodd bynnag, nid yw Tacitus yn dweud hynny'n benodol. Bu'r Rhufeiniaid ym mwyngloddio [[copr]] ym [[Mynydd Parys]], ac adeiladwyd caer, [[Caer Gybi (caer)|Caer Gybi]], ar yr arfordir. Nid oes sicrwydd am ei dyddiad, ond credir ei bod yn perthyn i gyfnod olaf rheolaeth y Rhufeiniaid, a bod ganddi gysylltiad â'r llynges. Gerllaw, roedd tŵr gwylio ar Fynydd Twr.

Dioddefodd yr ynys ymosodiadau gan y Llychlynwyr, yn enwedig y Daniaid yn y cyfnod rhwng 950 a 1000. Dywedir i Godfrey Haroldson gymryd dwy fil o gaethion o Ynys Môn yn [[987]], a thalodd brenin Gwynedd, [[Maredudd ab Owain]], swm mawr i'r Daniaid i brynu ei bobl yn ôl o gaethiwed. Yn [[1994]],cafwyd hyd i safle archeolegol yn [[Llanbedrgoch]] sef olion sefydliad o gyfnod y Llychlynwyr, efallai tua'r [[10fed ganrif]]. Mae cloddio archeolegol yma dros y blynyddoedd diwethaf wedi darganfod tystiolaeth yn awgrymu fod Llychlynwyr wedi ymsefydlu yma am gyfnod.

Ymladdwyd nifer o frwydrau ar yr ynys. Yn [[1088]] ymunodd [[Hugh d'Avranches, Iarll 1af Caer|Hugh d'Avranches]], Iarll Caer gyda Hugh arall, [[Iarll Amwythig]] i geisio adennill ei diroedd yng Ngwynedd oddi ar [[Gruffudd ap Cynan]]. Enciliodd Gruffudd i Fôn, ond yna bu raid iddo ffoi i Iwerddon pan gafodd y llynges yr oedd wedi ei chyflogi gan Ddaniaid Iwerddon well cynnig gan y Normaniaid a throi yn ei erbyn. Newidiwyd y sefyllfa pan gyrhaeddodd llynges dan arweiniad Brenin [[Norwy]], [[Magnus III, Brenin Norwy|Magnus III]], a ymosododd ar y Normaniaid a lladd Hugh o Amwythig ger rhan ddwyreiniol [[Afon Menai]]. Gadawodd y Normaniaid yr ynys, a'r flwyddyn ganlynol dychwelodd Gruffudd i gymryd meddiant. Yn [[1157]], pan ymosododd [[Harri II, brenin Lloegr|Harri II]] ar [[Owain Gwynedd]], gyrrodd Harri lynges i ymosod ar Ynys Môn tra'r oedd prif fyddin y brenin yn ymosod ar hyd arfordir gogledd Cymru. Glaniodd y llynges ym Môn, ond gorchfygwyd hwy gan y Cymry lleol, gyda [[Henry FitzRoy]], mab gordderch [[Harri I, brenin Lloegr]] a [[Nest ferch Rhys ap Tewdwr]], yn un o'r lladdedigion. Yn [[1170]], lladdwyd [[Hywel ab Owain Gwynedd]] mewn brwydr yn erbyn ei frawd [[Dafydd ab Owain Gwynedd|Dafydd]] ym [[Pentraeth|Mrwydr Pentraeth]]. Ymladdwyd [[Brwydr Moel-y-don]] ar [[6 Tachwedd]] [[1282]] ar [[Afon Menai]] rhwng milwyr [[Edward I o Loegr]] a milwyr [[Llywelyn ap Gruffudd]], [[Tywysog Cymru]]. Roedd y Saeson wedi meddiannu Môn, ond gorchfygwyd hwy pan geisiasant groesi i [[Arfon]].

Mae'r ynys yn [[Ynys Môn (etholaeth Cynulliad)|Etholaeth Cynulliad]] ac yn [[Ynys Môn (etholaeth seneddol)|Etholaeth Seneddol]] ac yn rhan o [[Rhanbarth Gogledd Cymru (Cynulliad Cenedlaethol)|Ranbarth Gogledd Cymru]] i'r [[Cynulliad Cenedlaethol]]. [[Rhun ap Iorwerth]] ([[Plaid Cymru]]) yw [[Aelod Cynulliad]] Ynys Môn, ac Albert Owen ([[Plaid Lafur (DU)|Plaid Lafur]]) yw'r [[Aelod Seneddol]]. Ynys Môn yw'r unig etholaeth yng Nghymru i gael ei chynrychioli yn San Steffan gan bedair plaid wahanol yn ystod yr [[20fed ganrif]]. Daliodd [[Megan Lloyd George]] y sedd dros y Rhyddfrydwyr o 1929 hyd 1951, yna daliwyd hi gan [[Cledwyn Hughes]] dros y Blaid Lafur o 1951 hyd 1979, gan [[Keith Best]] dros y Ceidwadwyr o 1979 hyd 1987 a gan [[Ieuan Wyn Jones]] dros [[Plaid Cymru|Blaid Cymru]] o 1987 hyd 2001.

Mae cadw gwartheg hefyd wedi bod yn elfen bwysig yn amaethyddiaeth yr ynys ers canrifoedd. Yn y [[18fed ganrif]] roedd un o'r llwybrau [[Porthmon|porthmyn]] yn cychwyn ym Môn. Byddai'r gwartheg a gesglid o'r ffermydd ar yr ynys gan y porthmyn yn cael eu gyrru i [[Porthaethwy|Borthaethwy]], a chyn codi'r pontydd presennol byddai rhaid iddynt nofio'r Fenai gyda gwŷr mewn cychod i ofalu amdanynt. Erbyn hyn, mae cadw gwartheg yn llawer mwy cyffredin na thyfu cnydau ar yr ynys.

Y gwasanaeth fferi rhwng porthladd Caergybi a [[Dún Laoghaire]] a [[Dulyn]] yn [[Iwerddon]] yw un o'r cysylltiadau pwysicaf rhwng Iwerddon a Phrydain. Mae dau gwmni yn cynnig gwasanaeth fferi, [[Stena Line]] ac [[Irish Ferries]]. Ymhlith y llongau a ddefnyddir rhwng Caergybi a Dulyn, mae'r [[MS Ulysses]], fferi yn perthyn i Irish Ferries sy'n medru cario mwy o geir nag unrhyw fferi arall yn y byd.