Cygnus (cytser): Gwahaniaeth rhwng fersiynau

[[Cytser]] yw '''Cygnus''' sy'n cynnwys rhan ogleddol o'r [[Llwybr Llaethog]] yn yr awyr nos. Mae'r enw yn golygu ‘[[alarch]]’ yn [[Lladin]], ac yn cael ei ynganu fel y Gymraeg ‘''signws''’. Oherwydd nifer o sêr eithaf disglair sy'n weladwy i'r llygad noeth, mae Cygnus yn rhan nodedig o'r wybren yn ystod nosweithiau'r haf o'r hemisfferhemisffêr y gogledd y byd.

Gelwir y cytser ar ôl y gair Lladin am alarch oherwydd yr oedd pobl y [[henfyd|byd clasurol]] yn gweld patrwm alarch yn hedfan. Cysylltwyd y cytser gydaâ sawl chwedl am alarch ym [[mytholeg Roeg]]. Mewn un o'r rainrhain, dyma'r ffurf alarch wnaethy gwnaeth [[Zeus]] ddefnyddioei defnyddio i ymweld â [[Leda]].

Yr oedd Cygnus un o'r 48 cytser ar restr yr [[athroniaeth|athronydd]] [[Ptolemi]] yn yr [[2il ganrif|ail ganrif]]. Heddiw mae Orion un o'r 88 cytser wnaethy gwnaeth yr Undeb Seryddol Rhyngwladol eu cydnabod yn swyddogol ym 1922.

Y seren gyntaf i gael ei phellter oddiwrth [[Cysawd yr Haul|Gysawd yr Haul]] wedi ei gyhoeddichyhoeddi oedd 61 Cygni, seren ddeuol yn Cygnus. Ym 1838 cyhoeddodd y seryddwr Almaeneg Wilhelm Bessell ei fesur o baralacs 61 Cygni, ychydig cyn i Otto Struve a Thomas Henderson cyhoeddigyhoeddi eu mesuriadau o Vega a Alffa Centauri.<ref name="burnham1978">{{cite book

Un o'r ffynonellau radio cyntaf i'w gael eieu ddarganfoddarganfod y tu allan i Gysawd yr Haul oedd ''Cygnus A'', galaeth weithredol bell o'n [[Yr Alaeth|Galaeth ni]]. Mae ''Cygnus X-1'' un o'r ffynonellau [[pelydr X]] cryfaf yn y wybren, a ddarganfuwyd yn 1962. Credir iddoiddi fod yn seren fasfawr yn cylchdroi o amgylch [[twll du]].<ref name="burnham1978"/>

I'r llygad noeth, mae sêr disglair Cygnus yn amlinellu siâp croes gyda'r seren ddisgleiriaf, ''Deneb'' neu ''Alffa Cygni'' (&alpha; Cyg), wrth ben y croesgroes. Mae Deneb a'r sêr disglair Vega ac Altair yng nghytserau cyfagos yn ffurfio triongl yn y wybren. Ar droed y croesgroes, neu ben yr alarch, yw ''mae Albireo'', ''Beta Cygni'' (&beta; Cyg), sydd yn seren ddwbl, hawdd i'w ymwahanuhymwahanu mewn telesgop bach. O rai ddiddordeb maiy mae'r ffaith bod gan y ddwy seren liwiau gwahanol, un yn oren a'r llall yn las.<ref name="burnham1978"/>

Mae'r enwau ymahyn yn deillio o hen enwau, neu ddisgrifiadau, [[Arabeg|Arabaidd]], a maen nhw'n cael eu defnyddio mewn ambell iaith.<ref name="enwau_ser_iau"> {{cite web

Mae'r [[Yr wyddor Roeg|llythrennau Groeg]] &alpha; (Alffa), &beta; (Beta), agac ati, yn cael eu defnyddio hefyd yn ôl cyfundrefn yr hen seryddwr Almaeneg Johann Bayer. ''Cyg'' ydy'r talfyriad swyddogol yr Undeb Seryddol Rhyngwladol am y cytser. Defnyddnir ''Cygni'' gyda'r lythyren Roeg Bayer i olygu bod seren yn perthyn i'r cytser yn ôl rheolau gramadeg Lladin.

Mae'r cyhydedd galaethol, sef plângwastadeddd canolog [[yr Alaeth]], yn mynd trwy ganol y cytser. Felly mae'r [[Llwybr Llaethog]] yn llenwi Cygnus, aac felo canlyniadganlyniad mae nifer fawr o [[clwstwr sêr|glystyrau sêr]] a [[nifwl|nifylau]] i'w weldgweld ynddo. Mae'r Llwybr Llaethog yn ddisglair yn y ranrhan hon o'r wybren, ac yn afreolaidd mewn lleoedd oherwydd presenoldeb cymylau o nwy a llwch oer sydd yn amsugno golau sêr sydd tu ôl iddynt.

Mae Cygnus yn ranrhan o'r Llwybr Llaethog lle mae cymylau o nwy oer yn crebachu dan eu [[disgyrchiant]] eu hynhunain i ffurfio sêr. Mae'r sêr newydd hyn yn ffurfio mewn clystyrau. Ymhlith y clystyrau sêr yn Cygnus, ''Messier 39'' (M39, neu NGC 7092) a ''Messier 29'' (M29, neu NGC 6913) yw'r fwyaf adnabyddus.<ref name="burnham1978"/>

Mae sêr newydd o fàs uchel yn cynhyrchu llawer o [[uwchfioled|olau uwchfioled]] sydd yn gallu ïoneiddio'r nwy o'iu amgylchhamgylch i greu ''parthau H<SMALL>II</SMALL>''. Mae'r nwy poeth hyn yn disgleirio ac yn weladwy fel nifylau.

Ymhlith y nifylau yn Cygnus yw'r ''Nifwl Gogledd America'' neu NGC 7000, sydd yn barth H<SMALL>II</SMALL> gyda siâp Gogledd America. Yn wahanol iawn, gweddill uwchnofa yw ''Nifwl y Llen'', sydd yn ymddangos mewnyn dwyddwy ran, NGC 6960 a NGC 6992.