|
|+<big>'''Cymru'''<br>('''''Wales''''')</big><br><big>
|-
| widthalign="170center" alignwidth="center170px" | [[Delwedd:Flag of Wales 2.svg|168px|Baner Cymru]]
| widthalign="170center" alignwidth="center170px" | [[Delwedd:Coat of arms of Wales.svg|96px]]
|-
| widthalign="170center" alignwidth="center170px" | <small>([[Baner Cymru|Baner]])</small>
| widthalign="110center" alignwidth="center110px" | <small>([[Rhestr o arfbeisiau hanesyddol Cymru|Arfbais answyddogol]])</small>
|}
|-
Y gair [[Germaneg]] ''walh'' neu ''wealh'' (estron) yw bôn yr enw Saesneg ar Gymru. O'r un gair daw enw'r [[Walwniaid]] yng [[Gwlad Belg|Ngwlad Belg]]. Defnyddid y ffurf luosog ''Wealas'' yn enw ar drigolion Brythoneg a Lladin eu hiaith ym Mhrydain gan y Saeson cynnar, a ''Cornwealas'' ar drigolion penrhyn [[Cernyw]] (y ''Corn''). Dros amser daethpwyd y ffurfiau ''Wales'' a ''Welsh'' yn enwau'r Saesneg ar wlad a phobl Cymru.<ref name=BLJ/>
== Hanes (crynodeb) ==
{{prif|Hanes Cymru|Cynhanes Cymru}}
Cymysg fu ffawd y genedl yn ystod y [[Yr Ugeinfed Ganrif yng Nghymru|20fed ganrif]]. Ond er gwaethaf [[y Rhyfel Byd Cyntaf]], [[Dirwasgiad Mawr]] y [[1930au]], [[yr Ail Ryfel Byd]] a'r dirywiad ieithyddol yn y [[1970au]] a'r [[1980au]], mae Cymru heddiw'n meddu [[Cynulliad Cenedlaethol Cymru|Cynulliad Cenedlaethol]] ac ymddengys fod yr iaith [[Gymraeg]] yn wynebu dyfodol mwy gobeithiol nag a ddychmygid cenhedlaeth yn ôl er mai dim ond oddeutu 18% o'r Cymry sy'n siarad Cymraeg.
=== tarddiad cynhanesyddol ===
Mae Cymru wedi bod yn byw gan bobl modern ar gyfer o leiaf 29,000 o flynyddoedd. [17] Parhaus dyddio bobl fyw ynddynt o ddiwedd yr oes iâ ddiwethaf, rhwng 12,000 a 10,000 o flynyddoedd cyn hyn o bryd (BP), pan ddechreuodd Mesolithig helwyr-gasglwyr o ganolbarth Ewrop i fudo i Brydain Fawr. Ar y pryd lefel y môr yn llawer is na heddiw, ac mae'r rhannau bas yr hyn sydd bellach yn Môr y Gogledd yn dir sych. Arfordir dwyreiniol heddiw Lloegr a'r arfordiroedd heddiw Denmarc, yr Almaen a'r Iseldiroedd yn cael eu cysylltu gan y cyn dirfas elwir yn Doggerland, gan ffurfio Penrhyn Prydain ar y tir mawr Ewrop. Cymru yn rhydd o rewlifoedd gan tua 10,250 BP, mae'r hinsawdd gynhesach ganiatáu i'r ardal i ddod yn goediog iawn. Mae'r cynnydd ôl-rewlifol yn lefel y môr yn gwahanu Cymru ac Iwerddon, gan ffurfio Môr Iwerddon. Roedd Doggerland foddi gan y Môr y Gogledd ac, erbyn 8,000 BP, Penrhyn Prydain wedi dod yn ynys. [18] [19] Erbyn dechrau'r cyfnod Neolithig (c. 6,000 BP) lefelau'r môr ym Môr Hafren yn dal tua 33 troedfedd (10 metr) yn is na heddiw. [20] [21] [22] John Davies wedi theorized bod y stori o foddi a chwedlau Cantre'r Gwaelod yn y Mabinogion, y dyfroedd rhwng Cymru ac Iwerddon yn gulach ac yn fwy bas, gallai fod atgofion gwerin bell o'r amser hwn. [23]
gwladychwyr Neolithig hintegreiddio â'r bobl frodorol, gan newid eu ffordd o fyw yn raddol o fywyd crwydrol o hela a chasglu, i ddod yn ffermwyr sefydlog tua 6,000 BP -. y Chwyldro Neolithig [23] [24] Maent yn clirio coedwigoedd er mwyn sefydlu porfa ac i drin y tir, a ddatblygwyd technolegau newydd megis cerameg a chynhyrchu tecstilau, ac adeiladodd gromlechi megis Pentre Ifan, Bryn Celli Ddu a Parc Cwm carn hir rhwng tua 5,800 o BP a 5,500 BP. [25] [26] [27] [28] Yn gyffredin â phobl sy'n byw ar hyd a lled Prydain Fawr, dros y canrifoedd yn dilyn y bobl sy'n byw yn yr hyn oedd i ddod a elwir yn cymhathu mewnfudwyr Cymru a chyfnewid syniadau o'r Oes Efydd a diwylliannau Haearn Geltaidd yr Oes. Yn ôl John T. Koch ac eraill, Cymru yn yr Oes Efydd Ddiweddar yn rhan o ddiwylliant fasnachu-rhwydweithio morol sydd hefyd yn cynnwys y gwledydd Celtaidd eraill, Lloegr, Ffrainc, Sbaen a Phortiwgal lle ieithoedd Celtaidd a ddatblygwyd. [29] [30] [31] [32] Mae'r farn hon, a elwir weithiau yn "Atlantic-Celtaidd", yn sefyll yn erbyn y farn bod yr ieithoedd Celtaidd wedi eu gwreiddiau ymhellach i'r dwyrain â diwylliant Hallstatt. [33] Erbyn adeg goresgyniad y Rhufeiniaid o Brydain arwynebedd Cymru fodern wedi cael ei rannu rhwng y llwythau y Deceangli, Ordovices, Cornovii, Demetae a'r Silwriaid ers canrifoedd.
=== cyfnod Rhufeinig ===
Dechreuodd y goncwest Rufeinig Cymru mewn 48 OC a gymerodd 30 mlynedd i'w gwblhau. rheolaeth y Rhufeiniaid para dros 300 mlynedd. Mae ymgyrchoedd o'r goncwest yw'r nodwedd fwyaf adnabyddus Cymru yn ystod y cyfnod Rhufeinig, oherwydd yr ysbryd, ond yn aflwyddiannus yn y pen draw, amddiffyn eu mamwledydd gan ddau llwythau cynhenid: y Silwriaid a'r Ordoficiaid. reolaeth y Rhufeiniaid yng Nghymru oedd galwedigaeth milwrol, ac eithrio ar gyfer y rhanbarth arfordirol ddeheuol de Cymru, i'r dwyrain o Benrhyn Gŵyr, lle mae etifeddiaeth o Romanisation. [34] Yr unig dref yng Nghymru a sefydlwyd gan y Rhufeiniaid, Caerwent, yn ne-ddwyrain Cymru. Mae Caerwent a Chaerfyrddin, hefyd yn ne Cymru, daeth civitates Rhufeinig. [35] Roedd gan Gymru gyfoeth mwynol cyfoethog. Roedd y Rhufeiniaid yn defnyddio eu technoleg peirianneg i echdynnu symiau mawr o aur, copr a phlwm, yn ogystal â symiau cymedrol o rai metelau eraill megis sinc ac arian. [36] datblygu economaidd Rhufeinig wedi'i ganoli yn ne-ddwyrain Prydain, a dim diwydiannau sylweddol wedi'u lleoli yng Nghymru. [36] Roedd hyn yn bennaf yn fater o amgylchiadau, gan fod Cymru yr un o'r deunyddiau angenrheidiol mewn cyfuniad addas, ac nid y coediog, cefn gwlad fynyddig yn agored i ddiwydiannu. Er daeth Lladin yn iaith swyddogol Cymru, mae'r bobl yn tueddu i barhau i siarad yn Brythoneg. Tra oedd Romanisation ymhell o fod yn gyflawn, dechreuodd y dosbarthiadau uwch Cymru er mwyn ystyried eu hunain Rhufeinig, yn enwedig ar ôl y dyfarniad 212 a rhoddwyd dinasyddiaeth Rhufeinig i bob dyn rhydd ledled yr Ymerodraeth. [37] Daeth dylanwad Rhufeinig pellach drwy ledaeniad Cristnogaeth, a enillodd nifer o ddilynwyr pan fydd Cristnogion yn caniatawyd i addoli yn rhydd; erledigaeth wladwriaeth i ben yn y 4edd ganrif, o ganlyniad i Constantine I cyhoeddi orchymyn o goddefiad yn 313. [37]
haneswyr cynnar, gan gynnwys y clerig 6ed ganrif Gildas, wedi nodi 383 fel pwynt arwyddocaol yn hanes Cymru, [38] fel y dywedir mewn llenyddiaeth fel y man sylfaen nifer o linach brenhinol canoloesol. Yn y flwyddyn honno mae'r gyffredinol Rhufeinig Magnus Maximus, neu Macsen Wledig, rhwygwyd holl gorllewinol a gogledd Prydain milwyr a gweinyddwyr uwch, i lansio cais llwyddiannus ar gyfer pŵer ymerodrol; parhau i reoli Prydain o Gaul fel ymerawdwr. [39] [40] Gildas, yn ysgrifennu yn tua 540, yn dweud bod Maximus ymadawodd Prydain, gan gymryd gydag ef ei holl filwyr Rhufeinig, bandiau arfog, llywodraethwyr a'r blodyn ei ieuenctid, byth i ddychwelyd. Wedi gadael gyda'r milwyr a gweinyddwyr Rhufeinig, ac yn cynllunio i barhau fel tywysog Prydain yn y dyfodol, ei gwrs ymarferol oedd trosglwyddo'r awdurdod lleol i reolwyr lleol. Mae'r achau Cymreig cynharaf yn rhoi rôl sylfaenydd ar gyfer nifer o dynasties brenhinol, gan gynnwys y rhai o Powys a Gwent Maximus. [41] [42] Roedd trosglwyddiad hwn o bŵer sydd wedi arwain at y gred ei fod yn tad y Genedl Gymreig. [38] Mae'n cael ei roi fel y cyndad brenin Cymru ar Biler Eliseg, a godwyd bron i 500 mlynedd ar ôl iddo adael Prydain, a ffigurau ef yn y rhestrau o Bymtheg Llwyth Cymru.
=== cyfnod ôl-Rufeinig ===
Mae'r cyfnod 400 mlynedd yn dilyn cwymp rheolaeth y Rhufeiniaid yw'r mwyaf anodd i'w ddehongli yn hanes Cymru. [37] Ar ôl ymadawiad y Rhufeiniaid o Brydain yn 410 OC, mae llawer o'r iseldir Prydain i'r dwyrain a'r de-ddwyrain yn goresgyn gan wahanol bobloedd Germanaidd. Cyn i astudiaethau helaeth o ddosbarthiad R1b subclades Y-DNA, mae rhai cynnal flaenorol bod Prydeinwyr brodorol dadleoli gan y goresgynwyr. [44] Mae'r syniad hwn wedi cael ei daflu yn wyneb tystiolaeth bod llawer o'r boblogaeth, fan bellaf, tarddiad cyfnod Hallstatt, ond mae'n debyg ar ddiwedd cyfnod Neolithig, neu ar darddiad Mesolithig cynharaf heb fawr gyfraniad o ardaloedd ffynhonnell Eingl-Sacsonaidd. [45] Fodd bynnag, erbyn 500 OC, y tir a fyddai'n dod Cymru wedi rhannu'n nifer o deyrnasoedd rhydd o reolaeth Eingl-Sacsonaidd. [37] Teyrnasoedd Gwynedd, Powys, Dyfed a Seisyllwg, Morgannwg a Gwent i'r amlwg fel gwladwriaethau olynydd Cymraeg annibynnol. [37] tystiolaeth archaeolegol, yn yr Iseldiroedd a beth oedd i ddod yn Lloegr, yn dangos cynnar Eingl-Sacsonaidd mudo i Brydain Fawr wrthdroi rhwng 500 i 550 sy'n cytuno â'r groniclau Ffrancaidd. [46] John Davies yn nodi hyn mor gyson gyda'r fuddugoliaeth Prydain yn Baddon Hill, a briodolir i Nennius Arthur gan. [46] Mae hyn yn goroesi dygn gan y Brythoniaid Rhufeinig-a'u disgynyddion yn y teyrnasoedd gorllewinol oedd i fod yn sylfaen o'r hyn yr ydym yn gwybod yn awr wrth i Gymru. Gyda colli yr iseldiroedd, teyrnasoedd Lloegr Mercia a Northumbria, ac yn ddiweddarach Wessex, ymaflyd â'r Powys, Gwent a Gwynedd i ddiffinio'r ffin rhwng y ddwy bobl.
Ar ôl colli llawer o'r hyn sydd bellach Gorllewin Canolbarth Lloegr i Mercia yn y 6ed a'r 7fed ganrif gynnar, yn cryfhau eto hwyr-7fed ganrif gwirio Powys datblygiadau Mersia. Aethelbald y Mers, yn edrych i amddiffyn tiroedd a brynwyd yn ddiweddar, wedi adeiladu Clawdd Wat. Yn ôl John Davies, efallai ymdrech hon wedi bod gyda chytundeb brenin Powys Elisedd ap Gwylog, fel ffin hon, sy'n ymestyn i'r gogledd o ddyffryn Afon Hafren i aber Afon Dyfrdwy, rhoddodd Croesoswallt i Bowys. [47] Damcaniaeth arall, ar ôl dyddio carbon gosod bodolaeth y clawdd yn 300 mlynedd yn gynharach, yw y gallai fod wedi ei adeiladu gan y llywodraethwyr ôl-Rufeinig Wroxeter. [48] Brenin Offa o Fersia yn ymddangos i wedi parhau fenter ymgynghorol hon pan creu gwrthglawdd mwy o faint, a elwir bellach yn Glawdd Offa (Clawdd Offa). Ysgrifennodd Davies o astudio Cyril Fox o Glawdd Offa: "Wrth gynllunio ohono, roedd rhywfaint o ymgynghori gyda brenhinoedd Powys a Gwent Ar y Mynydd Hir ger Threlystan, y clawdd yn troi i'r dwyrain, gan adael y llethrau ffrwythlon mewn. nwylo'r Gymraeg; ger Rhiwabon, fe'i cynlluniwyd i sicrhau bod Cadell ap Brochwel cadw meddiant y Fortress o Penygadden ". Ac, ar gyfer Gwent, roedd gan Offa y clawdd a adeiladwyd "ar y grib ddwyreiniol y ceunant, yn amlwg gyda'r bwriad o gydnabod bod Afon Gwy a'i traffig yn perthyn i deyrnas Gwent." [47] Fodd bynnag, dehongliadau Fox o ddau y hyd a phwrpas y Clawdd wedi cael eu holi gan ymchwil mwy diweddar. [49] Clawdd Offa yn aros i raddau helaeth y ffin rhwng y Gymraeg a'r Saesneg, er y byddai'r Cymru adennill erbyn y 12fed ganrif roedd yr ardal rhwng Afon Dyfrdwy (Afon Dyfrdwy) a'r Conwy, a elwir yna fel Y Berfeddwlad. Erbyn yr 8fed ganrif, y ffin ddwyreiniol â yr Eingl-Sacsoniaid wedi ei osod yn fras.
Yn 853, y Llychlynwyr raided Ynys Môn, ond yn 856, gorchfygodd Rhodri Mawr a lladd eu harweinydd, Gorm. [50] Mae Brythoniaid Cymru a wnaed yn ddiweddarach eu heddwch gyda'r Llychlynwyr a Anarawd ap Rhodri gysylltiedig â'r Llychlynwyr meddiannu Northumbria i goncro y gogledd. [51] Mae'r gynghrair yn ddiweddarach torrodd i lawr a daeth Anarawd i gytundeb gyda Alfred, brenin Wessex, ymladdodd gyda phwy yn erbyn y gorllewin Cymru. Yn ôl Annales Cambriae, yn 894, "Daeth Anarawd gyda'r Onglau a gwastraff a osodwyd Ceredigion ac Ystrad Tywi."
=== Cymru'r Oesoedd Canol ===
Mae'r rhannau deheuol a dwyreiniol Prydain Fawr a gollwyd i anheddiad Seisnig Daeth yn adnabyddus yn y Gymraeg fel Lloegyr (lloegr Cymraeg Modern), a allai fod wedi cyfeirio at y deyrnas Mercia yn wreiddiol ac a ddaeth i gyfeirio at Loegr yn gyffredinol. Mae'r llwythau Germanaidd sydd bellach dominyddu tiroedd hyn eu galw ddieithriad Saeson, sy'n golygu "Sacsoniaid". Yr Eingl-Sacsoniaid a elwir yn 'Walha' Brythonig-Rufeinig, sy'n golygu 'estron Rhufeinig' neu 'dieithryn'. [53] Parhaodd y Gymraeg i alw eu hunain yn Brythoniaid (Brythoniaid neu Brythoniaid) ymhell i mewn i'r Oesoedd Canol, er bod y dystiolaeth ysgrifenedig cyntaf o'r defnydd o Cymru ac y Cymry i'w gael mewn cerdd fawl i Cadwallon ap Cadfan (Moliant Cadwallon, gan Afan Ferddig) c . 633. [8] Yn Armes Prydain, y credir ei fod yn ysgrifenedig tua 930-942, y geiriau Cymry a'r Cymro yn cael eu defnyddio mor aml â 15 gwaith. [54] Fodd bynnag, o'r anheddiad Eingl-Sacsonaidd ymlaen, mae'r bobl yn raddol yn dechrau mabwysiadu'r enw Cymry dros Brythoniad.
O 800 ymlaen, cyfres o briodasau llinachol arweiniodd at Rhodri Mawr (r. 844-77) etifeddiaeth Gwynedd a Phowys. Byddai ei feibion yn eu tro o hyd tri phrif dynasties (Aberffraw ar gyfer Gwynedd, Dinefwr dros Deheubarth a Mathrafal Powys). ŵyr Rhodri, Hywel Dda (r. 900-50) Sefydlwyd Deheubarth allan o'i etifeddiaeth mamau a paternal Dyfed a Seisyllwg yn 930, ousted y llinach Aberffraw o Wynedd a Phowys, ac yna codeiddio cyfraith Cymru yn y 940s. [56] Byddai Maredudd ab Owain (r. 986-99) Deheubarth (ŵyr Hywel), (eto) oust y llinell Aberffraw o reolaeth Gwynedd a Phowys dros dro.
Maredudd yn or-ŵyr (trwy ei ferch Dywysoges Angharad) Gruffydd ap Llywelyn (r. 1039-1063) yn goncro realms ei gefndryd 'o'i ganolfan ym Mhowys, a hyd yn oed yn ymestyn ei awdurdod i Loegr. Hanesydd John Davies yn nodi bod oedd Gruffydd "yr unig frenin Cymreig erioed i rheol dros y cyfan o diriogaeth Cymru ... Felly, o tua 1057 hyd ei farwolaeth yn 1063, Cymru gyfan yn cydnabod frenhiniaeth Gruffudd ap Llywelyn. Am tua saith flynyddoedd byr, Cymru oedd un, o dan un pren mesur, yn gamp â'r naill na'r llall cynsail nac olynydd. "Roedd [2] Owain Gwynedd (1100-1170) o linell Aberffraw y pren mesur cyntaf yng Nghymru i ddefnyddio'r princeps teitl Wallensium (tywysog y Gymraeg ), teitl o sylwedd o ystyried ei fuddugoliaeth ar Fynyddoedd y Berwyn, yn ôl John Davies.
O fewn pedair blynedd o Brwydr Hastings, Lloegr wedi cael ei subjugated llwyr gan y Normaniaid. [2] sefydlodd William I o Loegr gyfres o arglwyddiaethau, a ddyrannwyd i'w ryfelwyr mwyaf pwerus ar hyd y gororau, ffiniau sefydlog i'r dwyrain yn unig. [58] Mae'r rhanbarth ffin, ac unrhyw arglwyddiaethau Saesneg a gynhelir yng Nghymru, daeth yn adnabyddus fel Marchia Wallie, y Gororau, lle Arglwyddi'r Mers yn destun na chyfraith Cymraeg na Saesneg. [59] Mae ardal y mis Mawrth amrywiol â ffawd Arglwyddi'r Mers a'r tywysogion Cymreig ebbed a llifo. [60] Roedd Mers Cymru, a oedd yn bodoli ers dros 450 o flynyddoedd, diddymwyd o dan y Deddfau Uno yn 1536.
ŵyr Owain Gwynedd Llywelyn Fawr (Fawr, 1173-1240), enillasai consesiynau drwy'r Magna Carta yn 1215 ac yn derbyn y ffyddlondeb yr arglwyddi Cymreig eraill yn 1216 yn y cyngor yn Aberdyfi, daeth y Tywysog cyntaf Cymru. [62] Mae ei ŵyr Llywelyn ap Gruffudd hefyd sicrhau cydnabod y teitl Tywysog Cymru oddi wrth Henry III gyda Cytundeb Trefaldwyn yn 1267. [63] Yn ddiweddarach, fodd bynnag, mae cyfres o anghydfodau, gan gynnwys carcharu wraig Llywelyn Eleanor, merch Simon de Montfort, arweiniodd at y goresgyniad cyntaf gan y Brenin Edward I o Loegr. [64] O ganlyniad i drechu milwrol, Cytundeb Aberconwy exacted ffyddlondeb Llywelyn i Loegr ym 1277. [64] Heddwch oedd yn byw ac yn fyr, gyda'r 1282 goncwest Edwardaidd, rheolaeth y tywysogion Cymreig a ddaeth i ben yn barhaol. Gyda marwolaeth Llywelyn a'i frawd tywysog ddienyddio Dafydd, a wnaeth yr ychydig arglwyddi Cymreig yn weddill teyrnged i eu tiroedd i ben Edward I. Llywelyn ei gario trwy Llundain ar gwaywffon; ei ferch baban Gwenllian ei gloi yn y priordy yn Sempringham, lle arhosodd hyd ei marwolaeth 54 mlynedd yn ddiweddarach.
Er mwyn helpu i gynnal ei goruchafiaeth, a adeiladwyd Edward gyfres o gestyll cerrig mawr: Biwmares, Caernarfon a Chonwy. Roedd ei fab, yn y dyfodol Brenin Edward II o Loegr, ei eni yng nghastell newydd Edward yng Nghaernarfon ym 1284. [66] Daeth yn Saesneg Tywysog cyntaf Cymru, nid fel babanod, ond yn 1301. Mae'r stori apocryffaidd fod Edward twyllo y Gymraeg drwy gynnig iddynt Tywysog Cymru a aned a allai siarad dim Saesneg Cofnodwyd gyntaf yn 1584. [67] Mae'r teitl hefyd yn rhoi incwm o'r rhan ogledd-orllewin Cymru a elwir yn Tywysogaeth Cymru, hyd nes y Ddeddf Uno (1536), ac wedi hynny y dywysogaeth term, pan gaiff ei ddefnyddio, yn gysylltiedig â Chymru gyfan. [68] [69] [70] Ar ôl y gwrthryfel wedi methu yn 1294-1295 Madog ap Llywelyn - a galwai ei hun yn Dywysog Cymru yn y Ddogfen Penmachno - a'r codi Llywelyn Bren (1316), y gwrthryfel mawr nesaf oedd bod o dan arweiniad Owain Glyndŵr, yn erbyn Harri IV o Loegr . Yn 1404, Owain yn ôl pob sôn goroni yn Dywysog Cymru ym mhresenoldeb emissaries o Ffrainc, Sbaen a'r Alban. [71] Aeth Glyndŵr ymlaen i gynnal gwasanaethau seneddol yn nifer o drefi yng Nghymru, gan gynnwys Machynlleth. Ond methodd y gwrthryfel, ac aeth Owain i guddio yn 1412; heddwch Adferwyd y bôn yng Nghymru erbyn 1415. Er bod y Statud Rhuddlan ym 1284 yn darparu'r sail gyfansoddiadol ar gyfer llywodraeth ar ôl y goncwest y Dywysogaeth gogledd Cymru o 1284 hyd at 1536, nid oedd unrhyw Undeb ffurfiol tan 1536. [69] cyfraith Gymreig Yn fuan wedyn, a oedd wedi parhau i gael ei ddefnyddio yng Nghymru ar ôl y goncwest Normanaidd, yn ei le yn llawn gan gyfraith Lloegr, o dan yr hyn a fyddai'n dod yn adnabyddus fel y Ddeddf Uno.
=== Diwydiannol Cymru ===
Cyn y Chwyldro Diwydiannol ym Mhrydain, a welodd yn ehangu economaidd cyflym rhwng 1750 a 1850, roedd arwyddion o ddiwydiannau bach wedi'u gwasgaru ar hyd a lled Cymru. [73] Mae'r rhain yn amrywio o ddiwydiannau sy'n gysylltiedig ag amaethyddiaeth, megis melino a gweithgynhyrchu tecstilau gwlân, i mwyngloddio a chwarela. [73] Hyd nes y Chwyldro Diwydiannol, roedd Cymru wedi bob amser wedi bod sy'n dibynnu ar ei chynnyrch amaethyddol ar gyfer ei gyfoeth a chyflogaeth a busnesau diwydiannol cynharaf oedd ar raddfa fach ac yn lleol yn y modd. [73] Dechreuodd y cyfnod diwydiannol sy'n dod i'r amlwg o amgylch y datblygiad o toddi copr yn ardal Abertawe. Gyda mynediad i adneuon glo lleol a harbwr a allai fanteisio o fwyngloddiau copr Cernyw a'r dyddodion copr yn cael ei dynnu o'r mwynglawdd copr yna-fwyaf yn y byd ym Mynydd Parys ar Ynys Môn, a ddatblygwyd Abertawe yn ganolfan o bwys y byd ar gyfer anfferrus toddi metel yn y 19eg ganrif. [73] Mae'r diwydiant ail metel ehangu yng Nghymru yn toddi haearn, a daeth gweithgynhyrchu haearn yn gyffredin yn y gogledd a'r de o'r wlad. [74] Yng ngogledd Cymru, Gwaith Haearn John Wilkinson yn y Bers yn ddiwydiant sylweddol, tra yn y de, yn ganolfan byd am yr ail meteleg a sefydlwyd ym Merthyr Tudful, lle mae pedwar gwaith haearn Dowlais, Cyfarthfa, Plymouth a Phenydarren oedd y canolbwynt mwyaf arwyddocaol o gynhyrchu haearn yng Nghymru. [74] Yn y 1820au, ei ben ei hun yn cyfrif am 40% o'r holl haearn crai a gynhyrchwyd ym Mhrydain ne Cymru.
Ar ddiwedd y 18fed ganrif, dechreuodd y chwareli llechi i ehangu'n gyflym, yn fwyaf nodedig yng ngogledd Cymru. Agorodd y Chwarel y Penrhyn, yn 1770 gan Richard Pennant, yn cyflogi 15,000 o ddynion erbyn diwedd y 19eg ganrif, [75] ac, ynghyd â Chwarel Dinorwig, mae'n dominyddu y fasnach lechi Cymreig. Er bod y chwareli llechi wedi cael ei disgrifio fel 'y mwyaf Cymreig o ddiwydiannau Cymru', [76] ei bod yn cloddio am lo sydd wedi dod yn y diwydiant sengl gyfystyr â Chymru a'i phobl. I ddechrau, gwythiennau glo yn manteisio i ddarparu ynni ar gyfer diwydiannau metel lleol ond, gydag agor systemau gamlas ac yn ddiweddarach y rheilffyrdd, gwelodd y diwydiant glo yng Nghymru ffyniant yn ei galw. Gan fod y maes glo de Cymru wedi ei hecsbloetio, yn bennaf yn y cymoedd ucheldir o gwmpas Aberdâr ac yn ddiweddarach y Rhondda, y porthladdoedd Abertawe, Caerdydd ac yn ddiweddarach Penarth, tyfodd i mewn i allforwyr fyd glo a, gyda hwy, daeth ffyniant poblogaeth. Drwy ei anterth yn 1913, mae Cymru yn cynhyrchu bron i 61 miliwn o dunelli o lo. Yn ogystal ag yn ne Cymru, roedd hefyd faes glo sylweddol yn y gogledd-ddwyrain y wlad, yn enwedig o gwmpas Wrecsam. [77] Gan fod Cymru yn ddibynnol ar gynhyrchu nwyddau cyfalaf yn hytrach na nwyddau defnyddwyr, mae'n meddu ar ychydig o'r crefftwyr a chrefftwyr medrus a geir yn y gweithdai Birmingham neu Sheffield yn Lloegr ac roedd ychydig o ffatrïoedd cynhyrchu nwyddau gorffenedig - un o nodweddion allweddol y rhan fwyaf o ranbarthau sy'n gysylltiedig â y Chwyldro Diwydiannol. [74] Fodd bynnag, mae cefnogaeth gynyddol bod y chwyldro diwydiannol yn dibynnu ar harneisio ynni a deunyddiau a ddarperir gan Gymru ac, yn hynny o beth, roedd Cymru o bwysigrwydd canolog.
== Cludiant ==
Y prif rhydweli ffordd ar hyd arfordir de Cymru yw traffordd yr M4. Mae hefyd yn darparu cyswllt i ne Lloegr, yn terfynu yn Llundain. Mae'r adran hon o'r draffordd a reolir gan Lywodraeth Cymru yn rhedeg o Ail Groesfan Hafren i Bont Abraham, Sir Gaerfyrddin, cysylltu dinasoedd Casnewydd, Caerdydd ac Abertawe. Mae gan yr A55 rôl debyg ar hyd arfordir gogledd Cymru, yn cysylltu Caergybi a Bangor gyda Wrecsam a Sir y Fflint. Mae hefyd yn cysylltu i ogledd-orllewin Lloegr, yn bennaf Caer. Y prif gyswllt gogledd-de Cymru yw'r A470, sy'n rhedeg o Gaerdydd i Landudno.
Mae Maes Awyr Rhyngwladol Caerdydd yw'r unig faes awyr mawr a rhyngwladol yng Nghymru. Mae darparu cysylltiadau i Ewrop, Affrica a chyrchfannau Gogledd America, mae'n ymwneud â 12 milltir (19 km) i'r de-orllewin o ganol dinas Caerdydd, ym Mro Morgannwg. hedfan o fewn Cymru yn rhedeg rhwng Ynys Môn (Fali) a Chaerdydd, a weithredir gan Ynys Manaw cwmni hedfan Manx2 teithiau mewnol eraill yn gweithredu i ogledd Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon.
Mae Llywodraeth Cymru yn rheoli rhannau hynny o'r rhwydwaith rheilffyrdd Prydain yng Nghymru. Caerdydd Canolog Gorsaf reilffordd prysuraf Cymru, gyda dros bedair gwaith yn fwy o draffig teithwyr ag unrhyw orsaf arall yng Nghymru. Mae'r rhanbarth Caerdydd wedi ei rhwydwaith rheilffyrdd trefol hun. doriadau Beeching yn y 1960au yn golygu bod y rhan fwyaf o'r rhwydwaith sy'n weddill yn cael ei anelu tuag at deithio o'r dwyrain i'r gorllewin cysylltu â phorthladdoedd Môr Iwerddon i fferi i Iwerddon. Gwasanaethau rhwng gogledd a de Cymru yn gweithredu drwy drefi Seisnig Caer a'r Amwythig ar hyd Llinell y Gororau Cymru. Mae'r holl drenau yng Nghymru yn diesel-powered, gan nad oes llinellau wedi cael eu trydaneiddio. Fodd bynnag, mae'r gangen Prif Linell De Cymru o Brif Linell Great Western a ddefnyddir gan wasanaethau o Lundain Paddington i Gaerdydd ac Abertawe, yn mynd trwy trydaneiddio.
Mae gan Gymru bedwar porthladd fferi masnachol. gwasanaethau fferi rheolaidd i Iwerddon yn gweithredu o Gaergybi, Penfro ac Abergwaun. Cafodd y gwasanaeth Abertawe i Cork, canslo yn 2006, adfer ym mis Mawrth 2010, ond mae wedi cael ei dynnu'n ôl unwaith eto yn 2012.
== Israniadau Cymru ==
Mae aelodau'r [[Cynulliad Cenedlaethol Cymru|Cynulliad Cenedlaethol]], a grëwyd ym 1998 ac sy'n cyfarfod yng [[Caerdydd|Nghaerdydd]], yn cael eu hethol gan y Cymry. Tywysog Cymru yw'r teitl y mae brenin neu frenhines Prydain yn arfer rhoi i'w mab hynaf (ond nid yn ddieithriad), ond nid yw'r tywysog ei hun yn byw yng Nghymru nac yn cymryd rhan yn ei llywodraeth. Y Tywysog Siarl yw'r Tywysog Cymru Seisnig cyntaf i fedru siarad tipyn bach o [[Gymraeg]].
== Addysg ==
Mae system addysg wahanol wedi datblygu yng Nghymru. addysg ffurfiol cyn y 18fed ganrif roedd yn fraint i'r elitaidd. Mae'r ysgolion gramadeg cyntaf eu sefydlu yn nhrefi Cymru fel Rhuthun, Aberhonddu a'r Bont-faen. Un o'r systemau addysg llwyddiannus cyntaf Dechreuwyd gan Griffith Jones, a gyflwynodd yr ysgolion sy'n cylchredeg yn y 1730au; Credir i wedi dysgu hanner poblogaeth y wlad i ddarllen. Yn y 19eg ganrif, gyda mwy o gyfranogiad y wladwriaeth mewn addysg, Wales ei orfodi i fabwysiadu system addysg sy'n oedd Saesneg yn ethos er bod y wlad yn bennaf anghydffurfiol, sy'n siarad Cymraeg ac yn ddemograffig anwastad oherwydd y twf economaidd yn y de. Mewn rhai ysgolion, er mwyn sicrhau siarad plant Cymraeg a Saesneg yn yr ysgol, y Welsh Not defnyddiwyd; polisi weld fel symbol o ormes gas Saesneg. Mae'r "nid", darn o bren yn hongian o gwmpas y gwddf gan llinyn, ei roi i unrhyw blentyn clywed yn siarad Cymraeg, a fyddai'n ei drosglwyddo i blentyn wahanol os clywed yn siarad Cymraeg. Ar ddiwedd y dydd, mae'r gwisgwr y "nid" yn cael ei guro. Mae maint ei arfer, fodd bynnag, yn anodd penderfynu. Wladwriaeth a edicts llywodraethol lleol arwain at addysg ysgol yn yr iaith Saesneg sydd, yn dilyn Brad y Llyfrau Gleision (y Brad y Llyfrau Gleision), yn cael ei weld fel mwy academaidd a gwerth chweil i blant.
Agorodd y Coleg Prifysgol Cymru yn Aberystwyth yn 1872. Caerdydd a dilynodd Bangor, a daeth y tri choleg at ei gilydd yn 1893 i ffurfio Prifysgol Cymru. Mae Deddf Addysg Ganolraddol Cymru 1889 a grëwyd 95 o ysgolion uwchradd. Mae'r Adran Gymraeg ar gyfer Bwrdd Addysg ac yna yn 1907, a roddodd Gymru ei datganoli addysgol sylweddol cyntaf. Mae adfywiad yn yr ysgolion Cymraeg yn ail hanner yr 20fed ganrif yn meithrin a chynradd yn gweld agweddau symud tuag at addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Mewn ysgolion lle mae'r Saesneg yn iaith gyntaf, Cymraeg yn bwnc gorfodol hyd nes y bydd yn 16 oed Er bod erioed wedi bod yn unig goleg Cymraeg, cyfrwng Cymraeg addysg uwch yn cael ei gyflwyno drwy prifysgolion unigol ac ers 2011 cael ei gefnogi gan y Coleg Cymraeg Cenedlaethol (Coleg Cenedlaethol Cymraeg) fel sefydliad ffederal dadleoledig. Yn 2006 roedd 33 meithrin, 1555 cynradd, 244 o ysgolion gyfun a 43 uwchradd arbennig gyda 56 o ysgolion annibynnol yng Nghymru. Yn 2004 roedd gan y wlad 505,208 o ddisgyblion a addysgir gan 27,378 o athrawon.
== Daearyddiaeth ==
Gweler hefyd: [[Rhestr moroedd, baeau a phentiroedd Cymru]], [[Rhestr ynysoedd Cymru]], [[Rhestr mynyddoedd Cymru]], [[Rhestr llynnoedd Cymru]], [[Rhestr afonydd Cymru]], [[Cronfeydd Cymru]].
== Gofal Iechyd ==
gofal iechyd y cyhoedd yng Nghymru yn cael ei ddarparu gan y GIG yng Nghymru (GIG Cymru), a ffurfiwyd yn wreiddiol fel rhan o strwythur y GIG yng Nghymru a Lloegr a grëwyd gan Ddeddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol 1946, ond gyda phwerau dros y GIG yng Nghymru yn dod o dan yr Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn 1969. yn ei dro, mae'r cyfrifoldeb ar gyfer GIG Cymru yn trosglwyddo i'r Cynulliad Cymru a Gweithrediaeth dan ddatganoli yn 1999. yn hanesyddol, mae Cymru ei gyflwyno gan ysbytai 'bwthyn' llai o faint, a adeiladwyd fel sefydliadau gwirfoddol. Wrth i dechnegau a thriniaethau diagnostig drutach mwy newydd ddod ar gael trwy hyrwyddo meddygol, bydd llawer o'r gwaith clinigol y wlad wedi bod yn canolbwyntio mewn ysbytai dosbarth mwy newydd, mwy o faint. Yn 2006, roedd un deg saith ysbytai dosbarth yng Nghymru, er nad oes a leolir ym Mhowys. GIG Cymru yn darparu gofal iechyd cyhoeddus yng Nghymru ac mae'n cyflogi tua 90,000 o staff, gan ei gwneud yn gyflogwr mwyaf Cymru. Y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yw'r person yn Llywodraeth Cymru sy'n dal cyfrifoldebau cabinet ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru.
Mae arolwg iechyd Cymru 2009, a gynhaliwyd gan y Cynulliad, bod 51% o oedolion eu eu hiechyd yn dda neu'n rhagorol, tra bod 21% fod eu hiechyd yn weddol neu'n wael. Cofnododd yr arolwg hefyd fod 27% o oedolion yng Nghymru oedd â salwch cronig hirdymor, megis arthritis, asthma, diabetes a chlefyd y galon. Ymchwiliadau i dewisiadau ffordd o fyw sy'n gysylltiedig ag iechyd yn adrodd 27% o'r boblogaeth sy'n oedolion yn ysmygu, roedd 45% yn cyfaddef yfed mwy o alcohol na'r canllawiau a argymhellir o leiaf unwaith yr wythnos, tra bod 29% yn ymgymryd â'r gweithgarwch corfforol bob wythnos a argymhellir.
== Economi ==
Mae rhannau o Gymru yn ddiwydiannol ers y 18fed ganrif.
Mae [[glo]], [[copr]], [[llechi]], ac [[aur]] wedi cael eu cloddio yng Nghymru. Roedd y gweithiau [[haearn]] ac [[tun|alcam]] a'r pyllau glo wedi denu miloedd o fewnfudwyr i'r wlad yn ystod y 19eg canrif, yn enwedig i gymoedd de Cymru. Bu'r mewnfudwyr hyn, y rhan fwyaf ohonynt o [[Lloegr|Loegr]] neu [[Iwerddon]], yn allweddol yn y newid iaith a sbardunwyd yn y De-ddwyrain yr adeg hon, o'r Gymraeg i'r Saesneg.
Dros y diwethaf 250 mlynedd diwethaf, mae Cymru wedi cael ei thrawsnewid yn gyntaf o wlad amaethyddol yn bennaf i diwydiannol, ac yn awr economi ôl-ddiwydiannol. Ers yr Ail Ryfel Byd, y sector gwasanaeth wedi dod i gyfrif am y rhan fwyaf o swyddi, yn nodwedd nodweddiadol economïau mwyaf datblygedig. Cyfanswm pennawd Gwerth Ychwanegol Crynswth (GYC) yng Nghymru yn 2010 oedd £ 45.5 biliwn, neu £ 15,145 y pen o'r boblogaeth; 74.0 y cant o'r cyfartaledd ar gyfer gyfanswm y DU, mae'r GYC isaf y pen yn y DU. Yn ystod y tri mis hyd at fis Gorffennaf 2010, roedd y gyfradd gyflogaeth ar gyfer oedolion o oedran gweithio yng Nghymru oedd 67 y cant, o'i gymharu â 70.7 y cant ar draws y DU gyfan.
O ganol y 19eg ganrif hyd at y cyfnod ar ôl y rhyfel, y mwyngloddio ac allforio glo yn ddiwydiant dominyddol. Ar ei anterth y cynhyrchu yn 1913, bron i 233,000 o ddynion a menywod yn cael eu cyflogi ym maes glo de Cymru, cloddio 56 miliwn tunnell o lo. Roedd Caerdydd yn unwaith y bydd y glo-porthladd allforio yn y byd ac, am rai blynyddoedd cyn y Rhyfel Byd Cyntaf mwyaf, ei drin mwy o dunelli o gargo na naill ai yn Llundain neu Liverpool.In y 1920au, mae dros 40% o boblogaeth Cymru yn ddynion yn gweithio mewn diwydiant trwm. Yn ôl yr Athro Phil Williams, y Dirwasgiad Mawr "devastated Wales", gogledd a de, oherwydd ei "dibyniaeth llethol ar glo a dur." O ganol y 1970au, economi Cymru yn wynebu ailstrwythuro enfawr gyda nifer fawr o swyddi yn diflannu traddodiadol diwydiant trwm ac yn cael ei ddisodli yn y pen draw gan rai newydd mewn diwydiant ysgafn ac mewn gwasanaethau. Yn y 1970au a'r 1980au cynnar hwyr, roedd Cymru yn llwyddo i ddenu cyfran uwch na'r cyfartaledd o fuddsoddiad tramor uniongyrchol yn y DU. Fodd bynnag, mae llawer o'r diwydiant newydd yn ei hanfod o "ffatri gangen" ( "ffatri sgriwdreifer") Math lle mae ffatri gweithgynhyrchu neu ganolfan alwadau wedi ei lleoli yng Nghymru ond mae'r swyddi cyflog mwyaf uchel yn y cwmni yn cael eu cadw mewn man arall.
Oherwydd bridd o ansawdd gwael, llawer o Gymru yn anaddas ar gyfer cnydau sy'n tyfu ac yn draddodiadol ffermio da byw wedi bod yn ffocws amaethyddiaeth. Mae tirwedd Cymru (gwarchod gan tri pharc cenedlaethol) a 45 o draethau Baner Las, yn ogystal â diwylliant unigryw Cymru, yn denu nifer fawr o dwristiaid, sy'n chwarae rhan arbennig o bwysig yn yr economi ardaloedd gwledig. Mae Cymru wedi cael trafferth i ddatblygu neu ddenu cyflogaeth gwerth ychwanegol uchel mewn sectorau megis cyllid ac ymchwil a datblygu, yn rhannol oherwydd diffyg cymharol o 'màs economaidd' (hy poblogaeth) - Cymru yn brin o ganolfan metropolitan mawr. Mae diffyg cyflogaeth gwerth ychwanegol uchel yn cael ei adlewyrchu mewn allbwn economaidd is y pen o'i gymharu â rhanbarthau eraill y DU - yn 2002 yr oedd ar 90% o gyfartaledd yr UE25 a thua 80% o gyfartaledd y DU. Ym mis Mehefin 2008, creodd Gymru hanes drwy fod y wlad gyntaf yn y byd i dderbyn statws Masnach Deg.
Mae'r bunt sterling yw'r arian a ddefnyddir yng Nghymru. Mae nifer o fanciau Cymreig a gyhoeddwyd eu arian papur eu hunain yn y 19eg ganrif. Mae'r banc olaf i ddim yn cau felly ym 1908; ers hynny, er bod y banciau yn yr Alban a Gogledd Iwerddon yn parhau i fod â'r hawl i gyhoeddi arian papur yn eu gwledydd eu hunain, Banc Lloegr fonopoli ar y mater o arian papur yng Nghymru. Cafodd y Banc Masnachol Cymru, a sefydlwyd yng Nghaerdydd gan Syr Julian Hodge yn 1971, cymryd drosodd gan Bank of Scotland yn 1988 ac amsugno i mewn ei riant gwmni yn 2002. Mae'r Bathdy Brenhinol, sy'n rhoi arian bath cylchredeg drwy'r DU gyfan , wedi eu lleoli yn un safle yn Llantrisant ers 1980. ers decimalisation, yn 1971, o leiaf un o'r darnau arian mewn cylchrediad y DU wedi darlunio dyluniad Gymraeg ee 1995 a 2000 darn arian un Pound (uchod). Fodd bynnag, nid yw Cymru wedi cael ei gynrychioli ar unrhyw ddarn arian bathu o 2008.
== Demograffeg ==
|
