Ffosffad: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Deri Tomos (sgwrs | cyfraniadau)
Dim crynodeb golygu
Deri Tomos (sgwrs | cyfraniadau)
Ychwanegiad bach ar lygredd.
Llinell 42:
}}
 
[[Cemeg|Cemegyn]] ac ion [[Cemeg anorganig|anorganig]] yw '''ffosffad''' (PO<sub>4</sub><sup>3-</sup>). Halen [[asid ffosfforig]], wedi'i nodweddi gan atom o [[ffosfforws]]. Oherwydd ei natur dra adweithiol, ar y ffurf yma wedi'i glymu ag [[ocsigen]] (wedi'i ocsideiddio) y mae'r [[Elfen gemegol|elfen]] ffosfforws yn bodoli mewn natur bron yn ddieithriad. (Pan nad yw wedi ïoneiddio, ffurfia [[asid ffosfforig]] (H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>).) Mewn [[cemeg organig]] gall ffosffad ffurfio esterau gyda chyfansoddion eraill. Mae esterau (ac anhydradau asid) ffosffad yn bwysig iawnhollbwysig mewn [[biocemeg]] a gweithgaredd cemegol [[bywyd]].  (Pan nad yw wedi ïoneiddio, ffurfia [[asid ffosfforig]] (H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>).) Mae patrwm ïoneiddio ffosffad, er yn syml, yn cyfrannu'n sylweddol i'r hyn y galwn yn fywyd. Enghraifft o hyn yw'r modd y mae yn cadw [[pH]] [[Cell (bioleg)|celloedd]] (yn arbennig y cytoplasm) yn gyson (byffer). Heb hwn ni fyddai modd i [[Protein|broteinau]] gweithredu fel [[Ensym|ensymau]]. Fel arfer mae'r ffosffad biolegol yn bodoli mewn ffurf wedi'i glymu a moleciwl [[Cemeg organig|organig]] (hy. yn cynnwys [[carbon]]) trwy fond [[ester]], er bod bondiau asid anhydrid yn nodweddi prosesau sy'n ymwneud ag egni (ee. ATP a 1,3 diffosffoglycerad yng nglycolysis).
 
== Ffynonellau diwydiannol ffosffad ==
Llinell 66:
 
== Ffosffad fel llygredd yr amgylchedd ==
Ers y 1960au sylweddolwyd bod defnydd diwydiannol dynoliaeth o ffosffad yn arwain at broblemau yn yr amgylchedd<ref>{{eicon en}} Water Report: Eutrophication of water bodies: Insights for an age old problem. G. Fred Lee, Walter Rast, R. Anne Jones (1978) Environ. Sci. Technol., <u>12</u>, 900–908 DOI: 10.1021/es60144a606 http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/es60144a606</ref>. Oherwydd ei ddawn i fagu tyfiant (Deddf y lleiafswm, gw. uchod) mae gormodedd o ffosffad yn yr amgylchedd yn aml yn creu anghydbwysedd [[Ecoleg|ecolegol]]. Enghraifft o hyn yw [[Ewtroffigedd]] mewn dyfroedd, pryd mae gormod o dyfiant micro-organebau (megis [[bacteria]] ac algâu) yn sugno cymaint o [[ocsigen]] o'r [[dŵr]] (wrth ei ddefnyddio mewn [[Resbiradu|resbiradaeth]]) fel y bo [[Organeb byw|organebau]] sy'n ddibynnol ar yr [[ocsigen]] hwnnw yn marw. Mae pydru'r cyrff marw yn rhyddhau fwy o ffosffad ac yn creu cylch dieflig.
 
Un ffordd ymarferol o leihau llygredd ffosffad yn yr amgylchedd oedd ei wahardd o sebonau (''detergents''). Daeth gwaharddiad o'i ddefnydd mewn sebonau dillad i rym yn yr [[Yr Undeb Ewropeaidd|Undeb Ewropeaidd]] ym Mehefin 2013, ac mewn sebonau golchi llestri yn Ionawr 2017<ref>{{eicon en}} Comisiwn Ewrop (datganiad i'r wasg, Brwsel 14 Rhagfyr 2011) http://europa.eu/rapid/press-release_IP-11-1542_en.htm Darllenwyd Ebrill 25 2017</ref>.  Mae nifer o wledydd ynghyd a sawl talaith yn yr [[Unol Daleithiau America|UDA]] hefyd wedi gwahardd eu gwahardd mewn gwahanol ffyrdd. 
 
==Cyfeiriadau==