Dyslecsia: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
creu |
ehangu |
||
Llinell 1:
[[Anabledd dysgu]] sy'n achosi anawsterau gyda iaith ysgrifenedig yw '''Dyslecsia'''. Er
Mae'n debyg mai sut y mae'r ymenydd yn prosesu [[iaith]] ysgrifenedig a llafar sy'n achosi dyslecsia. Mae dyslecsia'n effeithio pobl
==Hanes==
Bathwyd y term 'dyslecsia' ym [[1887]] gan Rudolf Berlin, yn [[Stuttgart]], yr [[Almaen]]. <ref>
==Ymchwil wyddonol==
====Y ddamcaniaeth esblygol====
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, gweithred annaturiol yw darllen, un a wnaed gan ddyn am gyfnod byr iawn o'n hanes esblygol. Yn wir, mae sawl rhan o'r byd lle nad oes gan fwyafrif y boblogaeth gyfle i ddarllen o hyd. Does dim tystiolaeth fod "patholeg" tu ol i ddyslecsia, ond llawer o dystiolaeth o amrywiaeth neu wahaniaethau ymenyddol. <ref> Dalby, J.T. (1986) "An ultimate view of reading ability" International Journal of Neuroscience, cyfrol 30, rhifyn 3, tud. 227-230, cyh. Gordon and Breach, Science Publishers, Inc. PMID 3759349</ref>
====Y ddamcaniaeth ffonolegol====
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, mae gan bobl ddyslecsig amhariad penodol wrth gynrychioli, storio ac adalw synau llafar. Gall hyn egluro'r anawsterau darllen a geir, gan fod angen dysgu'r gyfatebiaeth rhwng [[ffonem]]au a [[graffem]]au er mwyn dysgu darllen iaith ysgrifenedig sy'n defnyddio gwyddor. <ref>Ramus, Franck et al "Theories of developmental dyslexia: insights from a multiple case study of dyslexic adults" Brain, cyfrol 126 rhifyn 4, tud. 841-865, cyh. Oxford University Press Ebrill 2003 http://brain.oxfordjournals.org/cgi/content/full/126/4/841 </ref>.
====Y ddamcaniaeth brosesu clywedol chwim====
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, deall synnau byr sy'n newid yn sydyn yw'r prif anhawster. <ref>Wright, Beverly et al. "Deficits in auditory temporal and spectral resolution in language-impaired children" Nature, cyfrol 387 tud. 176-8, 1997. http://www.nature.com/nature/journal/v387/n6629/abs/387176a0.html</ref>
====Y ddamcaniaeth weledol====
Tardda'r ddamcaniaeth hon o'r arfer o ystyried dyslecsia fel nam ar y golwg, sy'n achosi anawsterau wrth brosesu llythrennau a geiriau. <ref> ibid </ref>
====Y ddamcaniaeth serebelaidd====
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, mae nam ar [[serebelwm]] pobl ddyslecsig. Mae gan y serebelwm ran mewn rheolaeth symud, ac felly mewn cynhyrchu sain: honir fod nam ar y lleferydd yn gallu achosi nam ar y sillafu. Yn ogystal, mae'r serebelwm yn ein galluogi i weithredu'n awtomatig wrth yrru, teipio, darllen ac yn y blaen: fe all hyn egluro'r anawsterau wrth ddysgu'r gyfatebiaith graffem/ffonem. <ref> ibid </ref>
====Y ddamcaniaeth osgoi sŵn gweledol====
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, mae gan bobl ddyslecsig nam ar eu gallu i osgoi sŵn gweledol (hynny yw, anwybyddu gwrthdyniadau synhwyrol). <ref>Sperling, Anne J. et al "Motion-Perception Deficits and Reading Impairment: It's the Noise, Not the Motion" http://www.blackwell-synergy.com/doi/abs/10.1111/j.1467-9280.2006.01825.x Psychological Science cyfrol 17 rhifyn 12 tud. 1047-1053 cyh. Association for Psychological Science, 2006</ref>.
====Ffactorau genynnol====
Mae ymchwil wedi cysylltu sawl ffurf o ddyslecsia â nodwyr genynnol <ref> EL Grigorenko (Ionawr 2001) "Developmental dyslexia: an update on genes, brains, and environments" Journal of child psychology and psychiatry, and allied disciplines, cyfrol 42 rhifyn 1 tud. 91-125</ref>.
Er 2007, adnabu ymchwil enynnol naw ardal cromosom a all fod â chysylltiad â dyslecsia.<ref>Schumacher, Johannes et al "Genetics of dyslexia: the evolving landscape" Journal of Medical Genetics, cyfrol 44 tud. 289-297 cyh. BMJ Publishing Group, 16 Chwefror 2007 url = http://jmg.bmj.com/cgi/content/full/44/5/289 </ref>
====Ffisioleg====
Cynhyrchwyd tystiolaeth fod gwahaniaethau strwythurol yn ymenyddiau plant sydd ag anawsterau darllen, gan ddefnyddio technegau megis [[fMRI]] a [[PET]] <ref> Fan Cao et al "Deficient orthographic and phonological representations in children with dyslexia revealed by brain activation patterns" Journal of Child Psychology and Psychiatry (November 2006), cyfrol 47 tud 1041-1050 http://www.communication.northwestern.edu/publication/CaoBitan.JCPP.2006.pdf
</ref><ref> Shaywitz BA et al, "The role of functional magnetic resonance imaging in understanding reading and dyslexia", PubMed (2006) http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=pubmed&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=16925477 </ref>
====Effaith orgraff yr ieithoedd a ddysgir====
Daeth sawl darn o ymchwil i'r casgliad fod y sawl sy'n siarad ieithoedd sydd â pherthynas cyson iawn rhwng graffem (llythyren) a ffonem (sain) - megis [[Eidaleg]] a'r [[Gymraeg]] - yn dioddef llai o effeithiau dyslecsia na'r sawl sy'n siarad ieithoedd llai cyson eu h[[orgraff]] megis [[Saesneg]] a [[Ffrangeg]]<ref>http://www-tech.mit.edu/V121/N12/shorts2_12.12w.html gwelwyd 07.01.08</ref>
Ond nid mympwy'r orgraff sy'n achosi dyslecsia: honir <ref>Johannes C. Ziegler et al [http://dx.doi.org/10.1016/S0022-0965(03)00139-5 Developmental dyslexia in different languages: Language-specific or universal?] ''Journal of Experimental Child Psychology'') 169 – 193</ref> fod dyslecsia siaradwyr Almaeneg ac Eidaleg yr un fath â dyslecsia siaradwyr Saesneg, gan gyd-fynd ag eglurád biolegol i ddyspracsia. Effeithiau'r cyflwr sy'n dibynnu'n rhannol ar amgylchedd ieithyddol.
==Nodweddion==
Gwnaed diagnosis ffurfiol gan berson cymwysiedig, megis nwrolegydd neu seicolegydd addysg. Profir gallu darllen, ynghyd â medrau enwi chwim, darllen an-eiriol, a weithiau prawf [[IQ]] cyffredinol. Ond awgryma ymchwil na ddylid defnyddio'r cyfeiliornad rhwng IQ a lefel darllen wrth benderfynnu ar ddiagnosis <ref>Fletcher,Jack M et al "The validity of discrepancy-based definitions of reading disabilities." J Learn Disabil 25(9) tud. 555-61, 573 cyh. Tachwedd 1992 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=1431539&dopt=Citation</ref>. Yn aml, ceir profion rhyngddisgybliaethol er mwyn sicrháu nad oes achos arall i'r anawsterau darllen.
===Pwyntiau cyffredinol===
Gall bobl â dyslecsia:
* Fod yn glyfar, deallus a chroyw eu hiaith lafar (ond mae eu lefel darllen, ysgrifennu a sillafu yn is na'r disgwyl).
* Fod â chyflawniad addysgol gwael achos o'u hanawsterau.
* Deimlo'n anneallus a dihyder, a theimlo rhwystredigaeth tuag at waith ysgol.
* Guddio eu gwanderau darllen drwy fabwysiadu strategaethau adfer.
* Ddysgu'n well drwy brofiad ymarferol, arddangos, arbrofi ac arsylwi.
* Ddangos llwyddiant mewn meysydd eraill.
* Gael problemau perthynol gyda thalu sylw mewn cyd-destun ysgol.
===Lleferydd, clywed a gwrando===
Gall ohirio ar siarad fod yn arwydd cynar o ddyspracsia. Mae gan lawer o bobl ddyslecsig broblemau prosesu synau cyn ceisio cynhyrchu'u synau'u hunain. Gall [[atal dweud]] a [[clystyru|chlystyru]] fod yn arwydd cynar yn ogystal. Gall siarad yn glir fod yn broblem i rywun dyslecsig: gallent ddrysu synau mewn geiriau aml-sill (e.e.: afinail yn lle anifail, basgeti yn lle sbageti ac yn y blaen).<ref>http://www.wilcox-dyslexia.co.uk/questionnaire.asp</ref>
<ref>http://www.dyslexiaassociation.ca/english/files/universityanddyslexia.pdf</ref>
===Darllen a sillafu===
Gwelir:
* Gwallau sillafu.
* Drysu trefn llythrennau.
* Sillafu gor-ffonetig (e.e. sillafu Saesneg yn Gymraeg: try "I should eat" yn "Ai shwd it").
* Cof tymor hir da - gallu cofio cynnwys llyfrau-dysgu-darllen heb allu darllen geiriau unigol.
* Geirfa ysgrifenedig fach o gymharu â'r eirfa lafar.
===Medrau symud ac ysgrifennu===
===Gallu Mathemategol===
Ni ddylid drysu dyslecsia â [[dyscalcwla]]. Gall bobl ddyslecsig fod yn alluog yn fathemategol. Ond fe allent g sy'n achosi anawsterau gyda iaith ysgrifenedig yw Dyslecsia. Er bod sillafu a darllen yn anodd i bobl ddyslecsig, mae'n gyflwr gwbl wahanol i anawsterau a achosir gan ddiffyg deallusrwydd, nam ar y clyw neu'r golwg, neu ddiffygion addysg llythrennedd. Daw'r gair dyslecsia o'r Roeg "δυσ-" ("diffygiol") a λέξις ("gair").
Mae'n debyg mai sut y mae'r ymennydd yn prosesu iaith ysgrifenedig a llafar sy'n achosi dyslecsia. Mae dyslecsia'n effeithio pobl ddeallus, anneallus a chanolig eu gallu fel ei gilydd. [1].
Taflen Cynnwys
[cuddio]
* 1 Hanes
* 2 Ymchwil wyddonol
o 2.1 Y ddamcaniaeth esblygol
o 2.2 Y ddamcaniaeth ffonolegol
o 2.3 Y ddamcaniaeth brosesu clywedol chwim
o 2.4 Y ddamcaniaeth weledol
o 2.5 Y ddamcaniaeth serebelaidd
o 2.6 Y ddamcaniaeth osgoi sŵn gweledol
o 2.7 Ffactorau genynnol
o 2.8 Ffisioleg
o 2.9 Effaith orgraff yr ieithoedd a ddysgir
* 3 Nodweddion
o 3.1 Pwyntiau cyffredinol
o 3.2 Lleferydd, clywed a gwrando
o 3.3 Darllen a sillafu
o 3.4 Medrau symid ac ysgrifennu
o 3.5 Gallu Mathemategol
* 4 Cyfeiriadau
Hanes
Bathwyd y term 'dyslecsia' ym 1887 gan Rudolf Berlin, yn Stuttgart, yr Almaen. [2]. Gwnaed rhywfaint o ymchwil iddo yn Lloegr o 1896[3] ymlaen gan W. Pringle Morgan a James Hinshelwood[4] (word blindness oedd y term a ddefnyddiwyd ganddynt).
Ymchwil wyddonol
Y ddamcaniaeth esblygol
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, gweithred annaturiol yw darllen, un a wnaed gan ddyn am gyfnod byr iawn o'n hanes esblygol. Yn wir, mae sawl rhan o'r byd lle nad oes gan fwyafrif y boblogaeth gyfle i ddarllen o hyd. Does dim tystiolaeth fod "patholeg" tu ôl i ddyslecsia, ond llawer o dystiolaeth o amrywiaeth neu wahaniaethau ymenyddol. [5]
Y ddamcaniaeth ffonolegol
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, mae gan bobl ddyslecsig amhariad penodol wrth gynrychioli, storio ac adalw synau llafar. Gall hyn egluro'r anawsterau darllen a geir, gan fod angen dysgu'r gyfatebiaeth rhwng ffonemau a graffemau er mwyn dysgu darllen iaith ysgrifenedig sy'n defnyddio gwyddor. [6].
Y ddamcaniaeth brosesu clywedol chwim
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, deall synau byr sy'n newid yn sydyn yw'r prif anhawster. [7]
Y ddamcaniaeth weledol
Tardda'r ddamcaniaeth hon o'r arfer o ystyried dyslecsia fel nam ar y golwg, sy'n achosi anawsterau wrth brosesu llythrennau a geiriau. [8]
Y ddamcaniaeth serebelaidd
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, mae nam ar serebelwm pobl ddyslecsig. Mae gan y serebelwm ran mewn rheolaeth symud, ac felly mewn cynhyrchu sain: honnir fod nam ar y lleferydd yn gallu achosi nam ar y sillafu. Yn ogystal, mae'r serebelwm yn ein galluogi i weithredu'n awtomatig wrth yrru, teipio, darllen ac yn y blaen: fe all hyn egluro'r anawsterau wrth ddysgu'r gyfatebiaith graffem/ffonem. [9]
Y ddamcaniaeth osgoi sŵn gweledol
Yn ôl y ddamcaniaeth hon, mae gan bobl ddyslecsig nam ar eu gallu i osgoi sŵn gweledol (hynny yw, anwybyddu gwrthdyniadau synhwyrol). [10].
Ffactorau genynnol
Mae ymchwil wedi cysylltu sawl ffurf o ddyslecsia â nodwyr genynnol [11].
Er 2007, adnabu ymchwil enynnol naw ardal cromosom a all fod â chysylltiad â dyslecsia.[12]
Ffisioleg
Cynhyrchwyd tystiolaeth fod gwahaniaethau strwythurol yn ymenyddiau plant sydd ag anawsterau darllen, gan ddefnyddio technegau megis bri a PHAT [13][14]
Effaith orgraff yr ieithoedd a ddysgir
Daeth sawl darn o ymchwil i'r casgliad fod y sawl sy'n siarad ieithoedd sydd â pherthynas cyson iawn rhwng graffem (llythyren) a ffonem (sain) - megis Eidaleg a'r Gymraeg - yn dioddef llai o effeithiau dyslecsia na'r sawl sy'n siarad ieithoedd llai cyson eu horgraff megis Saesneg a Ffrangeg[15]
Ond nid mympwy'r orgraff sy'n achosi dyslecsia: honnir [16] fod dyslecsia siaradwyr Almaeneg ac Eidaleg yr un fath â dyslecsia siaradwyr Saesneg, gan gyd-fynd ag eglurád biolegol i ddyspracsia. Effeithiau'r cyflwr sy'n dibynnu'n rhannol ar amgylchedd ieithyddol.
Nodweddion
Gwnaed diagnosis ffurfiol gan berson cymwysedig, megis nwrolegydd neu seicolegydd addysg. Profir gallu darllen, ynghyd â medrau enwi chwim, darllen an-eiriol, a weithiau prawf IQ cyffredinol. Ond awgryma ymchwil na ddylid defnyddio'r cyfeiliornad rhwng IQ a lefel darllen wrth benderfynu diagnosis [17]. Yn aml, ceir profion rhyngddisgyblaethol er mwyn sicrhau nad oes achos arall i'r anawsterau darllen.
Pwyntiau cyffredinol
Gall bobl â dyslecsia:
* Fod yn glyfar, deallus a chroyw eu hiaith lafar (ond mae eu lefel darllen, ysgrifennu a sillafu yn is na'r disgwyl).
* Fod â chyflawniad addysgol gwael achos o'u hanawsterau.
* Deimlo'n anneallus a dihyder, a theimlo rhwystredigaeth tuag at waith ysgol.
* Guddio eu gwanderau darllen drwy fabwysiadu strategaethau adfer.
* Ddysgu'n well drwy brofiad ymarferol, arddangos, arbrofi ac arsylwi.
* Ddangos llwyddiant mewn meysydd eraill.
* Gael problemau perthynol gyda thalu sylw mewn cyd-destun ysgol.
Lleferydd, clywed a gwrando
Gall ohirio ar siarad fod yn arwydd cynnar o ddyspracsia. Mae gan lawer o bobl ddyslecsig broblemau prosesu synau cyn ceisio cynhyrchu'u synau'u hunain. Gall atal dweud a chlystyru fod yn arwydd cynnar yn ogystal. Gall siarad yn glir fod yn broblem i rywun dyslecsig: gallent ddrysu synau mewn geiriau aml-sill (ex: afinail yn lle anifail, basgeti yn lle sbageti ac yn y blaen).[18] [19]
Darllen a sillafu
Gwelir:
* Gwallau sillafu.
* Drysu trefn llythrennau.
* Sillafu gor-ffonetig (e.e. sillafu Saesneg yn Gymraeg: try "I should eat" yn "Ai shwd it").
* Cof tymor hir da - gallu cofio cynnwys llyfrau-dysgu-darllen heb allu darllen geiriau unigol.
* Geirfa ysgrifenedig fach o gymharu â'r eirfa lafar.
Medrau symyd ac ysgrifennu
Gallu Mathemategol
Ni ddylid drysu dyslecsia â dyscalcwla. Gall bobl ddyslecsig fod yn alluog yn fathemategol. Ond fe allent gael trafferth â phroblemau geiriol, cofio ffeithiau mathemategol (megis tablau lluosi), neu gofio trefn rhifau.
Cyfeiriadauael trafferth â phroblemau geiriol, cofio ffeithiau mathemategol (megis tablau lluosi), neu gofio trefn rhifau.
==Cyfeiriadau==
<references/>
[[Categori: Anabledd]]
| |||