Cymru: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Mae '''Cymru''' (hefyd [[Saesneg]]: ''Wales'') yn wlad [[Celtaidd|Geltaidd]]. Gyda'r [[Alban]], [[Cernyw]], [[Gogledd Iwerddon]] a [[Lloegr]],<ref name="Hist Wales 54">Hanes Cymru gan John Davies (1994) tud. 54</ref> mae Cymru'n rhan o'r [[Deyrnas Unedig]]. Lleolir y wlad yn ne-orllewin [[gwledydd Prydain]] gan ffinio â [[Lloegr]] i'r dwyrain, [[Môr Hafren]] a [[Môr Iwerydd]] i'r gogledd a'r gorllewin. Cymru yw [[tywysogaeth]] fwyaf y byd, ond bellach nid yw'r term "tywysogaeth" yn cael ei defnyddio'n aml i'w disgrifio. [[Cymraeg]] yw iaith frodorol y wlad ond siaredir [[Saesneg]] gan y cyfan o'i dinasyddion erbyn heddiw; gall oddeutu 19% o'i phoblogaeth siarad Cymraeg.

 

Yn wreiddiol defnyddiwyd yr enw "Cymry", ffurf luosog Cymro, i ddisgrifio'r wlad a'r bobl ynddi.<ref>{{dyf GPC |gair=Cymro |dyddiadcyrchiad=31 Gorffennaf 2016 }}</ref> Ymddengys y gair yn gyntaf mewn [[cerdd fawl]] i [[Cadwallon ap Cadfan]]<ref>[[Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig]], "CADWALLON AP CADFAN", tud. 112.</ref> sydd o bosib yn dyddio o'r 7c, a daw o'r gair [[Brythoneg]] ''combrogos'' (lluosog: ''combrogi'') sy'n golygu "cydwladwr". Mae'r elfen [[bro]] yn parhau'n air am wlad neu ardal yn yr iaith fodern. Diflanodd y ''b'' tua'r flwyddyn 600, ond mae'r ''mb'' wedi aros yn y ffurf [[Lladin|Ladin]] am y wlad, ''[[Cambria]]'', yn ogystal â'r enwau [[Cumbria]] a Cumberland yng ngogledd Lloegr.<ref name=BLJ>[[Bedwyr Lewis Jones]]. ''Enwau (Llyfrau Llafar Gwlad)'' (Llanrwst, Gwasg Carreg Gwalch, 1991), t. 4.</ref> Yn yr 16g mabwysiadwyd y sillafiad "Cymru" i ddynodi'r wlad gan neilltuo "[[Cymry]]" ar gyfer y trigolion.<ref>Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig, "CYMRU (yr enw)", tud. 239.</ref>

 

== Hanes ==

{{prif|Hanes Cymru|Cynhanes Cymru}}

Glaniodd [[Iŵl Cesar]] ym Mhrydain ym mis Awst 55 C.C., ond ni lwyddwyd i oresgyn Cymru (a oedd, fel gweddill Prydain, yn diriogaeth [[Celtiaid|Geltaidd]]) am fwy na chanrif wedi hynny. Roedd llwythau Celtaidd Cymru — a oedd, yn ddiwylliannol, yn debyg iawn i'w cymdogion [[Brythoniaid|Brythonaidd]] yn ne Prydain — yn cynnwys y [[Silwriaid]] yn de a'r [[Ordovices]] yn y gogledd. Fe sefydlodd y [[Ymerodraeth Rhufeinig|Rhufeinwyr]] gadwyn o amddiffynfeydd dros dde Cymru, cyn belled â [[Caerfyrddin|Chaerfyrddin]] (''Maridunum''). Mae tystiolaeth iddyn nhw fynd ymhellach i'r gorllewin a chroesi i Iwerddon. Adeiladasant 'gaer y lleng' [[Caerllion]] (''Isca''), lle mae'r [[amffitheatr]] sydd wedi goroesi orau ym Mhrydain. Roedd y Rhufeiniaid hefyd yn brysur yn y gogledd — mae hen chwedl, ''[[Breuddwyd Macsen Wledig]]'', yn dweud wrth [[Macsen Wledig]], un o ymerawdwyr olaf yr ymerodraeth yn y Gorllewin, briodi Helen ferch pennaeth Cymreig o [[Segontiwm]] ([[Caernarfon]] gyfoes). Mae'n debygol mai'r rheswm pam y gwladychwyd Cymru gan y Rhufeiniaid yw oherwydd eu hawch i fwyngloddio [[aur]], [[plwm]], [[copr]] ac [[arian]], a pheth [[sinc]].<ref name=Jones3>{{Cite book|last1=Jones |first1=Barri |last2=Mattingly |first2=David |year=1990 |contribution=The Economy |title=An Atlas of Roman Britain |publisher=Blackwell Publishers |publication-date=2007 |location=Caergrawnt |pages=179–196 |isbn=9781842170670}}</ref>

 

 

Cymysg fu ffawd y genedl yn ystod y [[Yr Ugeinfed Ganrif yng Nghymru|20fed ganrif]]. Ond er gwaethaf [[y Rhyfel Byd Cyntaf]], [[Dirwasgiad Mawr]] y [[1930au]], [[yr Ail Ryfel Byd]] a'r dirywiad ieithyddol yn y [[1970au]] a'r [[1980au]], mae Cymru heddiw'n meddu [[Cynulliad Cenedlaethol Cymru|Cynulliad Cenedlaethol]] ac ymddengys fod yr iaith [[Gymraeg]] yn wynebu dyfodol mwy gobeithiol nag a ddychmygid cenhedlaeth yn ôl er mai dim ond oddeutu 18% o'r Cymry sy'n siarad Cymraeg.

 

== Gwleidyddiaeth ==

[[Delwedd:Arwyddlun CCC.png|bawd|chwith|Logo Cynulliad Cenedlaethol Cymru]]

[[Delwedd:Llywodraeth.jpg|bawd|chwith|Logo Llywodraeth Cynulliad Cymru]]

 

Rheolid Cymru yn wreiddiol gan frenhinoedd neu dywysogion Cymreig annibynnol neu led-annibynnol megis [[Rhodri Mawr]], [[Llywelyn Fawr]], a'i ŵyr [[Llywelyn ein Llyw Olaf]], a fabwysiadodd y teitl [[Tywysog Cymru]] ym [[1258]]: cydnabuwyd hyn gan Frenin Lloegr ym [[1277]] yn unol â [[Cytundeb Aberconwy|Chytundeb Aberconwy]]. Ar ôl goresgyn [[Tywysogaeth Cymru|tywysogaeth Llywelyn]] gan [[Edward I o Loegr]], mynegwyd y dyhead am annibyniaeth i Gymru yn y [[14g]] gan nifer o wrthryfeloedd bychain. Y gwrthryfel mwyaf oedd gwrthryfel [[Owain Glyndŵr]] a ddechreuodd ym [[1400]]. Curodd gwŷr Glyn Dŵr lu Seisnig ger [[Pumlumon]] ym [[1401]]. Cafodd Glyn Dŵr ei gyhoeddi yn Dywysog Cymru ag edrychodd am gymorth gan y [[Ffrainc|Ffrancwyr]], ond erbyn [[1409]] roedd gafael y lluoedd Seisnig ar y wlad yn rhy gryf a dirwynodd y gwrthryfel i ben.

 

Roedd gweddill y [[15g]] yn bur ansefydlog hefyd. Ochrai'r rhan fwyaf o'r Cymry â phlaid y [[Lancastriaid]] yn ystod [[Rhyfeloedd y Rhosynnau]]. Uchafbwynt y rhyfeloedd hynny oedd buddugoliaeth [[Harri VII o Loegr|Harri Tudur]] ym [[Brwydr Bosworth|Mrwydr Bosworth]] yn [[1485]]; diolch i'r cymorth a gafodd gan y Cymry a heidiai i'w gefnogi pan laniodd yn Sir Benfro, trechodd Harri'r brenin [[Rhisiart III o Loegr|Rhisiart III]] a chipiodd goron Lloegr gan gychwyn [[Cyfnod y Tuduriaid yng Nghymru|cyfnod y Tuduriaid]].

[[Delwedd:Cambriae Typus NLW.jpg|bawd|250px|Map o Gymru allan o ''Ortelius: Theatrum Orbis Terrarum'' tua 1573/4.]]

[[Delwedd:Cambriae Typus (Kaerius).jpg|bawd|250px|Diweddariad 1606 o fap 1573 [[Humphrey Lhwyd]] a argraffwyd gan Cambriae Typus; gol. Peter Kaerius.]]

 

Crëwyd patrwm o 13 o siroedd yng Nghymru ar ôl Deddf Uno 1536: [[Sir Fôn]], [[Sir Frycheiniog]], [[Sir Gaernarfon]], [[Sir Aberteifi]], [[Sir Gaerfyrddin]], [[Sir Ddinbych]], [[Sir y Fflint]], [[Sir Forgannwg]], [[Sir Feirionnydd]], [[Sir Drefaldwyn]], [[Sir Benfro]], [[Sir Faesyfed]], a [[Sir Fynwy]]. Y rhain ydyw siroedd hanesyddol Cymru. O dan Ddeddf Llywodraeth Leol 1888, crëwyd siroedd gweinyddol oedd wedi ei seilio ar y siroedd traddodiadol, ond nid oeddynt yn union yr un fath. Yn ad-drefnu llywodraeth leol [[1974]] crëwyd wyth sir gadwedig: [[Clwyd]], [[Dyfed]], [[Gwent]], [[Gwynedd]], [[Powys]], [[Morgannwg Ganol]], [[De Morgannwg]] a [[Gorllewin Morgannwg]]. Erbyn hyn y rhain yw enwau siroedd seremonïol Cymru. Yn 1996 crëwyd 22 o awdurdodau lleol i gymryd lle'r wyth sir gadwedig, a'u henwau yn cynnwys rhai o enwau'r 13 sir hanesyddol a rhai o'r wyth sir gadwedig, a'r ffiniau yn wahanol weithiau. Mae rhai o'r trefi mawrion yn awdurdodau unedol eu hunain e.e. [[Caerdydd]], [[Abertawe (sir)|Abertawe]], [[Wrecsam (sir)|Wrecsam]].

== Economi ==

{{prif|Economi Cymru}}

 

== Demograffeg ==

{{prif|Demograffeg Cymru}}

 

 

 

 

 

 

 

 

==Cyfeiriadau==

{{cyfeiriadau}}

 

*[http://www.cymru.gov.uk/ Cynulliad Cenedlaethol Cymru]

 

{{Cymru}}

{{Celtaidd}}

{{Siroedd Cymru}}

{{Y Deyrnas Unedig}}

 

[[Categori:Cymru| ]]