Ieithoedd Brythonaidd: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
→‎Cymharu datblygiad ieithoedd teulu'r Frythoneg: Llaw a llygad -canrifoedd yn bennaf, replaced: 20fed ganrif → 20g using AWB
Dim crynodeb golygu
Llinell 1:
[[Delwedd:Britonia6hcentury.png|bawd|200px|Trefedigaethau Brythoneg yn y chweched ganrif.]]
 
Do you ever feel like a plastic bag
Mae'r '''ieithoedd Brythonaidd''' yn ffurfio un o ddwy gangen teulu ieithyddol yr [[Ieithoedd Celtaidd Ynysol]]; y llall yw'r [[Goideleg|Oideleg]].<ref>[http://books.google.com/books?id=-k8QAAAAYAAJ History of English: A Sketch of the Origin and Development of the English Language]</ref> Y [[Cymry|Cymro]] a'r [[Astudiaethau Celtaidd|ysgolhaig Celtaidd]] [[John Rhys]] a fathodd yr enw ''Brythoneg'' o'r gair [[Cymraeg]] ''[[Brython]]''.
Drifting thought the wind
Wanting to start again
 
Do you ever feel, feel so paper thin
Mae'r ieithoedd Brythonaidd yn tarddu o'r iaith [[Brythoneg|Frythoneg]], a siaradwyd drwy Brydain, i'r de o [[Moryd Forth|Foryd Forth]] yn ystod [[Oes yr Haearn]] a [[Britannia|chyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain]]. I'r gogledd o Foryd Forth, ystyrir yr iaith [[Picteg|Bicteg]] yn chwaer iaith gan rai ysgolheigion. Yn y 4g a'r 5ed, ymfudodd llawer o Frythoniaid i'r cyfandir: llawer ohonyn nhw i [[Llydaw|Lydaw]]. Yn ystod y canrifoedd nesaf, dechreuodd yr iaith ymrannu'n sawl tafodiaith, gan ddatblygu o'r diwedd i'r [[Iaith Gymraeg|Gymraeg]], [[Cernyweg]], [[Llydaweg]], a [[Cymbrieg|Chymbreg]]. Siaradir y Gymraeg a'r Llydaweg o hyd fel ieithoedd brodorol, tra bod diwygiad yn yr iaith Gernyweg wedi arwain i gynnydd yn siaradwyr yr iaith honno. Mae Cymbrieg wedi ei hen ddisodli gan yr [[Gaeleg yr Alban|Aeleg]] a'r [[Saesneg]]. Efallai'r oedd gan [[Ynys Manaw]] iaith Frythonaidd a gafodd ei disodli gan un Oidelaidd. Oherwydd allfudo, ceir hefyd cymunedau o siaradwyr ieithoedd Brythonaidd yn [[Lloegr]], [[Ffrainc]], a'r [[Y Wladfa|Wladfa yn yr Ariannin]].
Like a house of cards
One blow from caving in
 
Do you ever feel already buried deep
==Tras y Frythoneg==
Six feet under scream
Roedd ieithyddion cynnar yn amau a oedd ieithoedd teulu'r Frythoneg yn perthyn i deulu'r ieithoedd [[Indo-Ewropeaidd]] oherwydd eu gramadeg a'u geirfa estron. Erbyn heddiw mae'r cysylltiad rhwng y Frythoneg a'r [[Goideleg]], ill dwy yn disgyn o'r Gelteg, wedi ei disgrifio'n helaeth. Disgrifir yr ieithoedd Celteg a siaredid ar Ynys Prydain ac Iwerddon fel ieithoedd y Gelteg Ynysig. Ymhlith hynodion gramadeg disgynyddion y teulu hwn y mae treiglo ac arddodiaid rhediadol. Mae ieithyddion wedi awgrymu mai olion iaith frodorol Ynys Prydain ac Iwerddon yw'r nodweddion hynod yma. Ond gan nad yw ieithoedd Celtaidd eraill Ewrop wedi goroesi nid yw'n bosib cymharu disgynyddion ieithyddol byw Ynysig y Celtiaid gyda disgynyddion unrhyw gangen arall o'r [[ieithoedd Celtaidd]].
But no one seems to hear a thing
 
Do you know that there's still a chance for you
Ni wyddys i sicrwydd o ba le na sut na phryd y cyrhaeddodd iaith Geltaidd Ynys Prydain. Ymhlith y niferoedd lawer o ddamcaniaethau hawlia rhai arbenigwyr fod y Celtiaid wedi cyrraedd tua 2000 CC. Dadleua eraill iddynt gyrraedd Prydain ac Iwerddon ynghynt fyth gyda lledaeniad [[amaethyddiaeth]] ar draws [[Ewrop]]. Dadleua eraill bod goresgynwyr Celtaidd wedi dod â’u diwylliant a’u hiaith ganddynt wedi 700 CC, gan ddisodli’r brodorion, er bod tystiolaeth enetig erbyn hyn i wrthddweud y syniad hwn. Y ddamcaniaeth a gaiff y gefnogaeth fwyaf ar hyn o bryd yw’r ddamcaniaeth mai'r iaith Geltaidd a'i diwylliant a ymledodd yn hytrach na'r bobl. Ymledodd yn raddol ar draws rhannau helaeth o [[Ewrop]], gan gael ei chymathu gan y brodorion.<ref name=Hanescymru>John Davies, ''Hanes Cymru'' (The Penguin Press, 1990)</ref> Tybir y gallasai masnachwyr yr Ewrop yr Iwerydd yng nghanrifoedd olaf Oes y Pres fod yn ffactor bwysig yn y lledu hwn, gan iddynt efallai ddefnyddio Celteg yn '[[lingua franca]]'.
'Cause there's a spark in you
 
You just gotta ignite the light
Fe wyddys mai'r Frythoneg oedd iaith y rhan fwyaf o Ynys Prydain erbyn dyfodiad y [[Rhufeiniaid]] yn y ganrif gyntaf. Nid oes neb yn siŵr a siaradai'r Pictiaid yng Ngogledd Ddwyrain yr Alban iaith cyn-Gelteg ynteu Gelteg. Erbyn hyn dadleua mwyafrif yr ysgolheigion mai iaith Gelteg a siaradai'r Pictiaid. Mae'n bosib hefyd mai iaith Goideleg a siaredid yn y rhannau o arfordir Gorllewin yr Alban sy'n agos at Ogledd Iwerddon.
And let it shine
Just own the night
Like the Fourth of July
 
'Cause baby you're a firework
==Nodweddion ieithyddol==
Come on show 'em what your worth
Gan nad oedd y Frythoneg yn iaith ysgrifenedig tystiolaeth anuniongyrchol yn unig sydd i'w gramadeg a'i geirfa.<ref>Yn ystod y [[19g]] ail-ddechreuwyd astudio hanes datblygiad ieithoedd a'r berthynas rhyngddynt. Defnyddiwyd y dystiolaeth ysgrifenedig oedd ar gael a'i gymharu ag ieithoedd eraill yn dyddio o'r un adeg hanesyddol a dilyn hynt iaith ar hyd yr oesau. O ddeall patrymau newid ieithyddol mae modd ail-lunio ieithoedd diflanedig. Technegau [[ieitheg gymharol]], yn adeiladu ar dystiolaeth enwau lleoedd a phobl Brythonig ac ambell i enw cyffredin a gofnodwyd yn Lladin neu yng Ngroeg, sydd wedi galluogi ieithyddion i ddirnad peth o eirfa a gramadeg y Frythoneg.</ref> Yn fras mae ieithyddion wedi dyfalu bod saith o [[cyflwr gramadegol|gyflyrau]] ar enwau ac ansoddeiriau'r Frythoneg, gan gynnwys y cyflyrau enwol, gwrthrychol, genidol, derbyniol, cyfarchol. Roedd y cyflyrau niferus hyn yn nodweddu [[ieithoedd Indo-Ewropaidd Gorllewinol]] yr adeg honno. Roedd gan enwau yn y Frythoneg ffurfiau unigol, deuol a lluosog. Roedd cenedl enw Brythoneg yn wrywaidd, benywaidd neu'n ddiryw.<ref name=DatblygiadyrIaithGymraeg>Henry Lewis, ''Datblygiad yr Iaith Gymraeg'' (Prifysgol Cymru, 1931)</ref>
Make 'em go "Oh, oh, oh!"
As you shoot across the sky-y-y
 
Baby you're a firework
==Dylanwad y Rhufeiniaid==
Come on let your colors burst
Daeth newidiadau dirfawr yn sgil dyfodiad y Rhufeiniaid. Yr oedd llawer ym Mhrydain yn ddwyieithog mewn [[Lladin]] a Brythoneg, yn enwedig ar iseldiroedd de Prydain, yn yr ardal sifil Rufeinig (gan gynnwys de-ddwyrain Cymru) a elwid yn ‘Civitas’. Lladin oedd iaith dysg mwy na thebyg a'r brif iaith weinyddol, ac iaith lafar yn unig oedd y Frythoneg. [[Benthyg geiriau i'r Gymraeg#Lladin|Benthycwyd llawer o dermau]] Lladin i'r Frythoneg. Ond nid oedd dylanwad Lladin ar Frythoneg gymaint ag ydoedd dylanwad Lladin ar ieithoedd Celtaidd eraill yr Ymerodraeth Rufeinig. Yr oedd gafael yr Ymerodraeth Rufeinig a'r Lladin fel ei gilydd ym Mhrydain yn llai nag ydoedd yng [[Gâl|Ngâl]]. Wedi i’r Rhufeiniaid adael fe gollodd Lladin ei thir fel iaith lafar ym Mhrydain, er iddi barhau’n iaith ysgrifenedig.<ref name="Hanescymru"/>
Make 'em go "Oh, oh, oh!"
You're gonna leave 'em fallin' down down down
 
Ar yr un pryd yr oedd y Frythoneg yn cael ei thrawsnewid. Gyda dyfodiad y Rhufeiniaid roedd y Frythoneg wedi colli ei statws o fod yn brif iaith arweinyddiaeth rhannau helaeth o Brydain. Roedd presenoldeb iaith arall, sef Lladin, yn ychwanegu at ansefydlogi strwythur y Frythoneg. Cyrhaeddodd [[Cristnogaeth]] Brydain yn ystod y cyfnod hwn, gan wanhau awdurdod a dylanwad offeiriaid yr hen grefydd. Yr offeiriaid oedd ceidwaid traddodiad, gan gynnwys dulliau ieithyddol traddodiadol. Yn ystod arhosiad y Rhufeiniaid a'r ddwy ganrif wedi iddynt ymadael bu i ffurfiau gramadegol y Frythoneg ddadfeilio'n helaeth a ffurfiau newydd ddatblygu sy'n nodweddiadol o'r ieithoedd a ddisgynodd o'r Frythoneg.
 
==Disgynyddion y Frythoneg==
===Ymwahanu'r Frythoneg===
Bu i dafodieithoedd y [[Brythoneg|Frythoneg]] ddechrau ymwahanu'n ieithoedd gwahanol pan dorrwyd eu hundod daearyddol gan fewnlifiad y Saeson. Torrwyd y cysylltiad rhwng Cymru a Chernyw yn ystod y ganrif a ddilynodd buddugoliaeth y Saeson ym [[Brwydr Dyrham|mrwydr Dyrham]] yn 577. Datblygodd y [[Cernyweg|Gernyweg]] a'r Gymraeg ar wahân. Ymfudodd carfannau o Dde Lloegr i [[Llydaw|Lydaw]] ar wahanol adegau. Ymwahanodd eu hiaith hwythau oddi wrth y Frythoneg neu'r Gernyweg gan esgor ar [[Llydaweg|Lydaweg]]. Torrwyd y cysylltiad â'r Hen Ogledd pan ymestynnodd brenhiniaeth Northumbria hyd at yr arfordir gorllewinol, tua chanol y 7g.<ref name="Hanescymru"/> Datblygodd [[Hen Gymraeg]] yr Hen Ogledd ar wahân i'r Gymraeg tan iddi golli'r dydd i'r Saesneg rywbryd wedi goresgyniad tywysogaethau'r Hen Ogledd. [[Cymbrieg]] yw enw'r ieithyddion ar yr iaith hon, ac mae ei hôl i'w chlywed ar dafodiaith Saesneg pobl Cymbria hyd heddiw.
 
Ar [[Ynys Manaw]] ac yng Ngorllewin [[yr Alban]] dadleolwyd yr ieithoedd Brythoneg gan ieithoedd [[Goideleg]]. Yn Lloegr, De a Dwyrain yr Alban disodlwyd yr ieithoedd Brythoneg gan Saesneg.
 
Gweler hefyd: [[Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg]]
 
===Cymharu datblygiad ieithoedd teulu'r Frythoneg===
Nid ysgrifennwyd y Gernyweg na'r Llydaweg cyn gynhared â'r Gymraeg ac ni chafwyd cyhoeddi Beiblau yn eu hieithoedd nac esgor ar wasg argraffu llyfrau cyn gynhared ag y gwnaed yng Nghymru (ym [[1827]] yr ymddangosodd y Testament Newydd yn Llydaweg). Diflannu bu tynged y Gernyweg erbyn diwedd y [[18g]] ond bod adfywiad wedi digwydd yn hanner olaf yr [[20g]] ymhlith rhai sy'n frwdfrydig dros yr iaith. Amcangyfrifir bod rhyw 1,400,000 o siaradwyr Llydaweg ar ddechrau'r 20g, rhyw 900,000 ohonynt yn siaradwyr Llydaweg uniaith, ond erbyn heddiw prinnach o lawer yw'r siaradwyr Llydaweg, yn enwedig ymysg yr ifainc. Mae'r rhesymau am y dirywiad yn cynnwys polisïau llawdrwm llywodraeth Ffrainc, yn enwedig wedi'r ail ryfel byd yn sgil sefydlu rhai ysgolion Llydaweg eu cyfrwng am y tro cyntaf erioed o dan nawdd y [[Natsïaid]]. Dim ond yn ddiweddar y mae'r llywodraeth wedi llunio polisïau caredicach at y Llydaweg a'r ieithoedd eraill llai eu defnydd ond hirhoedlog o fewn ffiniau [[Ffrainc]].<ref>''Eu Hiaith a Gadwant?'', Goln Geraint H. Jenkins a Mari A. Williams, tud. 596-605 (Gwasg Prifysgol Cymru, 2000)</ref>
 
You don't have to feel like a waste of space
==Dylanwad y Frythoneg ar Saesneg==
You're original, cannot be replaced
Mae rhai ieithyddion yn dadlau bod y Frythoneg wedi cael peth dylanwad ar [[gramadeg|ramadeg]] y [[Saesneg]]. Dadleuant fod y duedd i ddefnyddio'r berfau "bod" a "gwneud" fel berfau cyfnerthu yn nodweddiadol o'r [[ieithoedd Celtaidd]] yn gyffredinol ac fe welir y duedd hon yn Saesneg yn llawer yn fwy amlwg nag yn [[ieithoedd Almaenaidd]] eraill. Mae yna hefyd eiriau Brythoneg yn Saesneg. Enghraifft o hyn yw'r gair Saesneg ''Corgi'' a ddaw o'r Gymraeg "Corrach gi".
If you only knew what the future holds
After a hurricane comes a rainbow
 
Maybe a reason why all the doors are closed
==Ffynonellau==
So you can open one that leads you to the perfect road
{{cyfeiriadau}}
Like a lightning bolt, your heart will glow
And when it's time, you'll know
 
You just gotta ignite the light
{{Ieithoedd_Celtaidd}}
And let it shine
{{eginyn iaith}}
Just own the night
Like the Fourth of July
 
'Cause baby you're a firework
[[Categori:Ieithoedd Celtaidd]]
Come on show 'em what your worth
[[Categori:Ieithoedd hynafol]]
Make 'em go "Oh, oh, oh!"
As you shoot across the sky-y-y
 
Baby you're a firework
Come on let your colors burst
Make 'em go "Oh, oh, oh!"
You're gonna leave 'em fallin' down down down
 
Boom, boom, boom
Even brighter than the moon, moon, moon
It's always been inside of you, you, you
And now it's time to let it through
 
'Cause baby you're a firework
Come on show 'em what your worth
Make 'em go "Oh, oh, oh!"
As you shoot across the sky-y-y
 
Baby you're a firework
Come on let your colors burst
Make 'em go "Oh, oh, oh!"
You're gonna leave 'em fallin' down down down
Boom, boom, boom
Even brighter than the moon, moon, moon
Boom, boom, boom
Even brighter than the moon, moon, moon
 
 
Songwriters: Esther Dean / Mikkel Storleer Eriksen / Tor Erik Hermansen / Katy Perry / Sandy Julien Wilhelm
 
Firework lyrics © Peermusic Publishing