|
== Hanes ==
I'r Celtiaid, yr oeddroedd Calan Gaeaf yn ddydd pan oedd y drws rhwng eu byd hwy a'r byd nesaf yn agor, ac felly yr oeddroedd yn ddydd i roi teyrnged i'r meirw, yn ogystal ag ofni bod ysbrydion yn ymweld â nhw. Felly, er mwyn rhwystro ysbrydion rhag ymweld â'u tai, yr oeddroedd pobl yn cynnau pob tân yn eu cartrefi. Dechreuodd y flwyddyn Geltaidd Newydd ym mis Tachwedd, pan ddechreuodd y [[gaeaf]], y tymor tywyllaf ac oeraf. Yr oeddRoedd tymor y goleuni yn dechrau ar [[Calan Mai|Galan Mai]] sydd ar [[1 Mai]] heddiw.
Yr oeddRoedd amser Calan Gaeaf yn amser prysur iawn i'r bobl. Er mwyn paratoi at y tymor tywyll ac oer yr oeddroedd yn rhaid casglu bwyd fel [[haidd]], [[ceirchen|ceirch]] a [[gwenith]], [[meipen|maip]], [[afal]]au a [[cneuen|chnau]]. Ac i'r bugeiliaid â'u hanifeiliaid yr oeddroedd yn rhaid dychwelyd o'r ucheldiroedd; o'r 'hafod' i lawr i'r 'hendref'.
Ymgeisiodd yr Eglwys gael gwared ar draddodiadau Calan Gaeaf am eu bod nhw'n gwrthdaro â'r grefydd Gristnogol. Felly, cyflwynodd yr Eglwys ŵyl newydd: [[Gŵyl yr Holl Saint]] ar [[1 Tachwedd]].
== Traddodiadau Gŵyl Calan Gaeaf ==
=== Traddodiadau cyffredin ===
Fel arfer, y mae pobl yn defnyddio [[pwmpen]] er mwyn creu llusern neu [[jaclantar]] ac mae'r plant yn gwisgo fel ysbrydion neu wrachod, gan guro ar ddrysau pobl eraill ac yn gofyn am "Gast neu geiniog" i gael rhywbeth da fel fferins/losin neu arian. Dyma ydy'r "hel calennig" modern erbyn hyn.
=== Traddodiadau gwreiddiol Cymru ===
Yn ardaloedd gwledig Cymru, yr oeddroedd pobl yn codi [[coelcerth]] ar eu caeau ac yn defnyddio [[rwdan]] neu [[meipen|feipen]] er mwyn creu Jac o' Lantern. Yr oeddRoedd pobl yn dweud fod yr [[Hwch Ddu Gwta]] (hwch ddu heb ei chynffon) a dynes heb ei phen yn crwydro'r caeau, yn ddigon o reswm i'r plant ddod yn ôl i'r tai yn gynnar. Yr oeddRoedd rhai yn dweud fod [[eiddew]] yn dda i weld [[gwrach]]od.
Y maeMae rhai pobl yn llenwi powlen â dŵr hyd nes fod hi'n hanner llawn ac yn rhoi afalau ynddi. Bydd yr afalau yn arnofio ar y dŵr a bydd yn rhaid gafael ynddynt gan ddefnyddio'r [[dant|dannedd]].
Yn yr [[Oesoedd Canol]] yr oeddroedd yna arferion o roi bwyd i'r meirw, trwy gynnal gwledd fawr a rhoi torth neu gacen i'r tlodion. [[Hel bwyd cennad y meirw]] oedd yr hen enw ar hyn ac roedd trigolion [[Cynwyd]], [[Corwen]], [[Llansanffraid Glan Conwy|Llansanffraid]] a [[Glyndyfrdwy]] yn ffyddlon iawn i'r ddefod hon tan yn ddiweddar. Cerddai llawer iawn o wragedd tlawd o gwmpas y tai yn casglu teisennau. Gwyddom i hyn ddigwydd hyd at 1876 yn yr ardaloedd hyn.<ref>Cwm Eithin gan Hugh Evans, Gwasg y Brython, 1931.</ref>
Dyma ddisgrifiad gan Charles Ashton yn 1890:
| 