Annibynwyr: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Thaf (sgwrs | cyfraniadau) B dechrau rhoi dolenni mewnol |
|||
Llinell 1:
Enwad [[Cristnogaeth|Gristnogol]] [[Protestaniaeth|Brotestannaidd]] yw '''Eglwys yr Annibynwyr''' neu'r '''Annibynwyr'''.
Mae hanes yr Annibynwyr yng [[Cymru|Nghymru]] yn ymestyn yn ôl dros bron bedair canrif, ac yn ystod y cyfnod hwnnw cafwyd toreth o ddigwyddiadau a phrofiadau. Dim ond trwy fwrw golwg ar y traddodiad cyfoethog hwn y gallwn lawn ddeall natur ein tystiolaeth yng Nghymru heddiw.
Credir mai Annibynnwr cyntaf Cymru oedd John Penri, [[Piwritaniaeth|Piwritan]] o [[Brycheiniog|Frycheiniog]] a [[dieinyddiad|ddienyddiwyd]] yn 1593 am herio’r drefn eglwysig, ond tua chanol yr 17eg ganrif y dechreuodd Piwritaniaeth fwrw ei gwreiddiau yng Nghymru. Corfforwyd yr eglwys gynulleidfaol gyntaf ar dir Cymru yn eglwys blwyf [[Llanfaches]], [[Sir Fynwy]], yn Nhachwedd 1639. Cyfarfu’r gynulleidfa fechan honno o dan weinidogaeth Walter Cradoc, Piwritan dysgedig o Fynwy, ac yn ôl atgofion ei gyd-Biwritaniaid, Morgan Llwyd a William Erbury, yr oedd yno gymdeithas wresog, seiadu brwd a chanu salmau nwyfus. Byrhoedlog fu’r llawenydd hwn. Ym 1642, dechreuodd y [[Rhyfel Cartref]] rhwng [[Siarl I, brenin Lloegr|Siarl I]] a’i Senedd, a chan mai gyda’r brenin yr oedd cydymdeimlad y rhelyw o bobl Cymru, bu’n rhaid i’r Piwritaniaid ffoi i [[Lloegr|Loegr]]. ▼
Yn ddiweddarach, bu’r cysylltiadau a wnaed gyda phobl o argyhoeddiadau tebyg yn Lloegr o fantais i Biwritaniaid Cymru. Ym 1650, ychydig dros flwyddyn wedi i’r Seneddwyr ddienyddio Siarl I, cyflwynwyd Deddf Taenu’r Efengyl yng Nghymru a sicrhaodd bod holl eiddo ac adnoddau [[Eglwys Lloegr]] yng Nghymru o dan reolaeth comisiwn o Biwritaniaid. Yn ogystal, roedd pwyllgor o weinidogion Piwritanaidd yn gyfrifol am enwebu gweinidogion i’r plwyfi. Bu’r ddeddf mewn grym am dair blynedd, ac er bod mesur ei dylanwad yn destun trafod, nid oes amheuaeth iddi ledu’r [[Efengyl]] yn ei gwedd Biwritanaidd i blwyfi na chawsant gyfle i’w chlywed cyn hynny. Ceir tystiolaeth o’r lledaeniad hwn yn yr eglwysi newydd a gorfforwyd yn ystod y 1650au mewn mannau megis Capel Isaac, y [[Cilgwyn]] yng [[Ceredigion|Ngheredigion]], [[Llanigon]] ym Mrycheiniog, [[Abertawe]], [[Merthyr Tudful]] a [[Pwllheli|Phwllheli]].▼
▲== Y Cyfnod Cynnar ==
Oherwydd yr anhrefn a ddilynodd farwolaeth [[Oliver Cromwell]] ym Medi 1658, gwahoddwyd [[Siarl II, brenin Lloegr|Siarl II]], mab Siarl I, i orsedd Lloegr. Glaniodd y brenin newydd yn [[Dover]] ym mis Mai 1660, a daeth newid mawr i sefyllfa’r Piwritaniaid. Rhoddwyd rheolaeth yr Eglwys yn nwylo disgyblion William Laud, [[Archesgob Caergaint]] a ddienyddiwyd yn ystod y Rhyfel Cartref am gefnogi’r brenin ac erlid ei wrthwynebwyr. Rhoddwyd hyd at 24 Awst 1662 i weinidogion Piwritanaidd ymrwymo i gydymffurfio â’r [[Llyfr Gweddi Cyffredin]], neu adael eu gofalaethau. Diswyddwyd 130 o weinidogion Piwritanaidd yng Nghymru, 30 ohonynt yn Annibynwyr.▼
▲Credir mai Annibynnwr cyntaf Cymru oedd John Penri, Piwritan o Frycheiniog a ddienyddiwyd yn 1593 am herio’r drefn eglwysig, ond tua chanol yr 17eg ganrif y dechreuodd Piwritaniaeth fwrw ei gwreiddiau yng Nghymru. Corfforwyd yr eglwys gynulleidfaol gyntaf ar dir Cymru yn eglwys blwyf Llanfaches, Sir Fynwy, yn Nhachwedd 1639. Cyfarfu’r gynulleidfa fechan honno o dan weinidogaeth Walter Cradoc, Piwritan dysgedig o Fynwy, ac yn ôl atgofion ei gyd-Biwritaniaid, Morgan Llwyd a William Erbury, yr oedd yno gymdeithas wresog, seiadu brwd a chanu salmau nwyfus. Byrhoedlog fu’r llawenydd hwn. Ym 1642, dechreuodd y Rhyfel Cartref rhwng Siarl I a’i Senedd, a chan mai gyda’r brenin yr oedd cydymdeimlad y rhelyw o bobl Cymru, bu’n rhaid i’r Piwritaniaid ffoi i Loegr.
Bu pasio’r [[Ddeddf Unffurfiaeth 1662]] yn ddechrau ar gyfnod o erlid y bobl hynny a ddewisai ymneilltuo o’r Eglwys. Gwaharddwyd eu hoedfaon, ac fel hyn y disgrifiai Jeremy Owen, gweinidog eglwys Henllan Amgoed, y driniaeth a gawsant dan ddwylo’r awdurdodau: ‘Llawer a fwriwyd yng ngharchar: llawer a ysbeiliwyd o’i meddiannau: yr hyn a ddioddefasant yn llawen: ie, llawer a oddefasant angau’.▼
▲Yn ddiweddarach, bu’r cysylltiadau a wnaed gyda phobl o argyhoeddiadau tebyg yn Lloegr o fantais i Biwritaniaid Cymru. Ym 1650, ychydig dros flwyddyn wedi i’r Seneddwyr ddienyddio Siarl I, cyflwynwyd Deddf Taenu’r Efengyl yng Nghymru a sicrhaodd bod holl eiddo ac adnoddau Eglwys Lloegr yng Nghymru o dan reolaeth comisiwn o Biwritaniaid. Yn ogystal, roedd pwyllgor o weinidogion Piwritanaidd yn gyfrifol am enwebu gweinidogion i’r plwyfi. Bu’r ddeddf mewn grym am dair blynedd, ac er bod mesur ei dylanwad yn destun trafod, nid oes amheuaeth iddi ledu’r Efengyl yn ei gwedd Biwritanaidd i blwyfi na chawsant gyfle i’w chlywed cyn hynny. Ceir tystiolaeth o’r lledaeniad hwn yn yr eglwysi newydd a gorfforwyd yn ystod y 1650au mewn mannau megis Capel Isaac, y Cilgwyn yng Ngheredigion, Llanigon ym Mrycheiniog, Abertawe, Merthyr Tudful a Phwllheli.
Cafwyd rhywfaint o seibiant ym 1672, pan gyhoeddodd Siarl II ei
▲Oherwydd yr anhrefn a ddilynodd farwolaeth Oliver Cromwell ym Medi 1658, gwahoddwyd Siarl II, mab Siarl I, i orsedd Lloegr. Glaniodd y brenin newydd yn Dover ym mis Mai 1660, a daeth newid mawr i sefyllfa’r Piwritaniaid. Rhoddwyd rheolaeth yr Eglwys yn nwylo disgyblion William Laud, Archesgob Caergaint a ddienyddiwyd yn ystod y Rhyfel Cartref am gefnogi’r brenin ac erlid ei wrthwynebwyr. Rhoddwyd hyd at 24 Awst 1662 i weinidogion Piwritanaidd ymrwymo i gydymffurfio â’r Llyfr Gweddi Cyffredin, neu adael eu gofalaethau. Diswyddwyd 130 o weinidogion Piwritanaidd yng Nghymru, 30 ohonynt yn Annibynwyr.
▲Bu pasio’r Ddeddf Unffurfiaeth 1662 yn ddechrau ar gyfnod o erlid y bobl hynny a ddewisai ymneilltuo o’r Eglwys. Gwaharddwyd eu hoedfaon, ac fel hyn y disgrifiai Jeremy Owen, gweinidog eglwys Henllan Amgoed, y driniaeth a gawsant dan ddwylo’r awdurdodau: ‘Llawer a fwriwyd yng ngharchar: llawer a ysbeiliwyd o’i meddiannau: yr hyn a ddioddefasant yn llawen: ie, llawer a oddefasant angau’.
▲Cafwyd rhywfaint o seibiant ym 1672, pan gyhoeddodd Siarl II ei Ddeclarasiwn yn cynnig rhyddid i Ymneilltuwyr addoli ar yr amod eu bod yn cofrestru eu mannau cynnull ac yn sicrhau trwyddedau i’w pregethwyr. Blwyddyn yn unig y parodd yr egwyl hon, a pharhau wnaeth yr erlid tan ddiwedd y 1680au.
Yr oedd yr eglwysi Annibynnol yn dal ati i addoli er gwaethaf pob rhwystr, a chefnogwyd y cynulleidfaoedd gan arweinwyr mentrus a dygn. Yr oedd Stephen Hughes yn weithgar yr ardal rhwng Abertawe a Phencader, yn ogystal â Henry Maurice ym Mrycheiniog a Hugh Owen ym Meirionnydd. Erbyn 1675, yr oedd deuddeg eglwys Annibynnol yng Nghymru. Eglwysi canghennog oedd amryw ohonynt, ac felly, mewn gwirionedd, roedd llawer mwy na dwsin o gynulleidfaoedd yn ymgynnull i addoli.
Llinell 25 ⟶ 23:
Er gwaethaf y cynnydd hwn, ni welwyd eto lacio ar y cyfyngiadau oedd ar Ymneilltuwyr fel dinasyddion, a chafwyd enghreifftiau pellach o erlid. O ganlyniad, daeth yr Annibynwyr yn bobl ofalus a gwyliadwrus, yn meddu argyhoeddiadau dyfnion ond dim ond ychydig o egni efengylaidd. Fel y dywed R. Tudur Jones, ‘caiff dyn yr argraff mai pobl dda oedd Annibynwyr y ddeunawfed ganrif, pobl dawel eu rhodiad, uchel eu safonau moesol, deallus eu hamgyffrediad o wirioneddau’r Ffydd ac yn ymroi i gyfoethogi a dyfnhau eu bywyd ysbrydol. . . Cadw’r fflam ynghyn mewn dyddiau tywyll a merfaidd oedd eu braint hwy, ac ni fuont yn anffyddlon i’r dasg honno’.
=== Cyfnod yr Adfywio ===▼
▲== Cyfnod yr Adfywio ==
Ym 1735, cafodd dyn ifanc o Sir Frycheiniog o’r enw Howell Harris dröedigaeth mewn gwasanaeth yn eglwys Talgarth. Wedi ei argyhoeddi o wirioneddau’r Efengyl, aeth Harris i’r priffyrdd a’r caeau i’w chyhoeddi. Yn ddiweddarach, daeth tröedigaeth Harris i’w gweld fel man cychwyn y Diwygiad Efengylaidd yng Nghymru.
Llinell 47 ⟶ 42:
Fodd bynnag, y newid mwyaf amlwg a welwyd yn hanner cyntaf y 19eg ganrif oedd y cynnydd aruthrol yn nifer yr eglwysi ledled Cymru. Rhwng 1800 a 1850, amcangyfrifir bod achos newydd wedi ei sefydlu yng Nghymru, ar gyfartaledd, bob pum wythnos. Yn 1775 yr oedd tua 100 o eglwysi Annibynnol yng Nghymru; erbyn 1851, yr oedd 684 ohonynt. Cafwyd cynnydd ar raddfa debyg yn y weinidogaeth, o 46 gweinidog ym 1800, i 319 ym 1851. Ni ddylid rhoi’r argraff bod hwn yn gynnydd cyson. Trwy gydol y 19eg ganrif, bu cyfres o ddiwygiadau crefyddol, pob un gyda’i gylch a’i ddylanwad ei hun. Beth bynnag am hynny, gwelwyd cynnydd tebyg ymysg y Methodistiaid Calfinaidd a’r Bedyddwyr. Yr oedd arwyddion bod yr Anghydffurfwyr yn datblygu’n garfan ddylanwadol dros ben yng Nghymru.
=== Ymgadarnhau ===▼
▲== Ymgadarnhau ==
Wrth i nifer yr Annibynwyr gynyddu yn ystod y 19eg ganrif, cynyddodd hefyd eu teimlad o gyfrifoldeb dros y gymdeithas gyfan. Wrth ddod yn ymwybodol o’u nerth cymdeithasol, daethant i sylweddoli y gallent ddylanwadu ar wleidyddiaeth a chyfrannu at lunio byd fyddai’n cyfateb i’w delfrydau.
Llinell 72 ⟶ 64:
Nid o’r tu allan y daeth pob bygythiad i’r Annibynwyr yn y cyfnod hwn, er bod y bygythiadau oedd yn gosod gwarchae yn fwy amlwg ar y pryd. Trwy gyfuniad o dueddiadau oes Fictoria ac ymwybyddiaeth o’u statws a’u dylanwad yn y gymdeithas, parchusodd ymddygiad ac ymarweddiad yr Annibynwyr. Yn ogystal â’r gwahaniaethau rhwng ‘capelwyr’ a gweddill y gymdeithas, cododd gwahaniaethau cymdeithasol rhwng gweinidogion a’u cynulleidfaoedd. Yn yr un modd, adeiladwyd capeli moethus a rhoddwyd mwy o bwyslais ar allanolion. Ymhen amser, byddai’r diwylliant capelyddol hwn yn troi’n rhwystr i’r egwyddorion sylfaenol a arddelwyd gan y cenedlaethau oedd wedi gosod y sylfaen i Annibyniaeth yng Nghymru.
Rhai o'i gapeli amlycaf yw: Ebeneser, [[Rhosmeirch]], Môn, Seion, [[Aberystwyth]], Siloa, [[Aberdâr]], Lôn Swan, [[Dinbych]] (sefydlwyd 1662), Henllan Amgoed, Dyfed, Yr Hen Gapel, [[Llanuwchllyn]], Bethlehem, [[Rhosllanerchrugog]], Ebeneser, [[Caerdydd]] a'r [[Tabernacl Treforys]] a adnabyddir fel Cadeirlan Anghydffurfiol Cymru.
=== Ffynhonellau ===
Llinell 81 ⟶ 71:
<br />R. Tudur Jones, Hanes Annibynwyr Cymru (Abertawe, 1966).
<br />Yr Annibynwyr Cymraeg: Ddoe, Heddiw ac Yfory (Abertawe, 1989)
{{eginyn Cristnogaeth}}
| |||