Cymry: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Yn nechrau’r 19g roedd nifer o gwyno wedi bod ynghylch cyflwr [[addysg yng Nghymru]], gan ysgogi llywodraeth Llundain i archwilio’r ysgolion yn y wlad. Cododd storm o brotest yn 1847, blwyddyn [[Brad y Llyfrau Gleision]], pan gyhoeddwyd yr adroddiad sy’n rhoi’r bai am amwybodaeth ac anfoesoldeb honedig y Cymry ar yr iaith Gymraeg ac Anghydffurfiaeth. Er i nifer o Gymry wrthod casgliadau ac argymhellion yr adroddiad, bu symudiad cryf i seisnigo'r ysgolion yng Nghymru. Yn 1891 sefydlwyd addysg orfodol i bob plentyn rhwng pump a thair ar ddeg oed. Addysgwyd y cwricwlwm yn gyfan gwbl drwy gyfrwng y Saesneg, a chafodd plant eu cosbi am siarad Cymraeg. Mae'r ''[[Welsh Not]]'', a ddefnyddiwyd mewn ambell ysgol, yn symbol o ddiraddio’r Gymraeg yn yr oes Fictoraidd. Dim ond yn yr ysgolion Sul yr oedd plant Cymraeg yn derbyn addysg yn eu hiaith eu hunain. Yn yr 20g ymgyrchodd Syr [[Owen Morgan Edwards]] ac eraill dros [[addysg Gymraeg]] i’r Cymry ifanc. Sefydlodd ei fab, Ifan ab Owen Edwards, yr ysgol Gymraeg gyntaf yn 1939. Erbyn heddiw mae'r Gymraeg yn bwnc orfodol i bob disgybl yng Nghymru.

Er i Glyn Dŵr gynnig dau ''studia generalia'' i Gymru, un yn y gogledd ac un yn y de, ar sail [[Prifysgol Caergrawnt|Caergrawnt]] a [[Prifysgol Rhydychen|Rhydychen]], ni chafodd yr un brifysgol ei sefydlu yng Nghymru tan [[Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth]] yn 1872. Nes y flwyddyn honno, bu’n rhaid i Gymry astudio ym mhrifysgolion Lloegr a gwledydd eraill Ewrop. Yn hanesyddol, bu cysylltiad cryf rhwng myfyrwyr Cymreig a [[Coleg yr Iesu, Rhydychen|Choleg yr Iesu, Rhydychen]]. [[Cymdeithas Dafydd ap Gwilym]] yw cymdeithas Gymraeg Prifysgol Rhydychen, a [[Cymdeithas y Mabinogi|Chymdeithas y Mabinogi]] yw cymdeithas Gymreig Prifysgol Caergrawnt. Yn 1893 unodd coleg Aberystwyth â cholegau Caerdydd a Bangor i ffurfio [[Prifysgol Cymru]], a chanddi siarter ei hunan a'r hawl i roi graddau. Erbyn heddiw mae sawl coleg a phrifysgol annibynnol yng Nghymru, a phob un yn cynnig addysg ac ymchwil drwy gyfrwng y Gymraeg ac ar bynciau sydd yn ymwneud ag hanes a diwylliant Cymru. Wrth gwrs, nid yw aelodaeth y byd academaidd yng Nghymru yn llwyr Gymreig gan fod nifer fawr o fyfyrwyr ac ysgolheigion o’r tu allan i Gymru yn astudio ac yn gweithio ynddo.