Botaneg: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
SieBot (sgwrs | cyfraniadau)
B robot yn ychwanegu: zh-min-nan:Si̍t-bu̍t-ha̍k
Xqbot (sgwrs | cyfraniadau)
B robot yn ychwanegu: als:Botanik; cosmetic changes
Llinell 2:
'''Botaneg''' (o'r [[Groeg (iaith)|Groeg]]: ''botaníké'' [''epistémé''], "gwyddor planhigion") yw'r [[Dull gwyddonol|astudiaeth wyddonol]] o [[bywyd|fywyd]] [[planhigyn|planhigion]]. Fel cangen o [[bioleg|fioleg]], weithiau cyfeiriwyd ato fel '''gwyddor(au) planhigion''', '''bioleg planhigion''' neu '''lysieueg'''. Mae botaneg yn cynnwys graddfa eang o ddisbyglaethau gwyddonol sy'n astudio [[anatomeg planhigion|strwythur]], [[tyfiant]], [[atgenhedliad]], [[metabolaeth]], [[morffogenesis|datblygiad]], [[phytopatholeg|afiechydon]], [[ecoleg]], ac [[esblygiad]] [[planhigion]].
 
== Maes a phwysigrwydd botaneg ==
Megis ffurfiau bywyd eraill ym mioleg, gall planhigion cael eu hastudio o safbwyntiau gwahanol, o'r lefel [[bioleg foleciwlaidd|moleciwlaidd]], [[geneteg|genetig]] a [[biocemeg|biocemegol]]ol trwy [[organyn]]nau, [[cell (bioleg)|celloedd]], [[meinwe]]oedd, [[organ (anatomeg)|organau]], unigolion, [[poblogaeth]]au planhigion, a [[bioamrywiaeth|chymunedau]] planhigion. Ar bob un o'r lefelau yma gall botanegwr wedi ymddiddori'i hunan mewn dosbarthiad ([[tacsonomeg]]), strwythur ([[anatomeg]]), neu swyddogaeth ([[ffisioleg planhigion|ffisioleg]]) planhigion.
 
Yn hanesyddol, mae botaneg yn ymdrin â phob organeb na ystyrir yn [[anifail|anifeiliaid]]. Mae rhai o'r organebau yma yn cynnwys [[ffwng|ffyngau]] (a astudir ym [[mycoleg]]), [[bacteriwm|bacteria]] a [[firws|firysau]] (a astudir ym [[microbioleg]]), ac [[algae]] (a astudir yn [[phycoleg]]). Ni ystyrir y rhan fwyaf o algae, ffyngau, a microbau i fod yn y deyrnas planhigion rhagor. Er hynny, mae sylw dal yn cael ei rhoi atynt gan fotanegwyr, ac fel arfer ymdrinir â bacteria, ffyngau, ac algae mewn cyrsiau botaneg rhagarweiniol.
Llinell 13:
* Deall newidiadau amgylcheddol
 
== Hanes ==
[[Delwedd:Botany.jpg|bawd|de|180px|Offer traddodiadol botangewr]]
=== Botaneg gynnar (cyn 1945) ===
Ymhlith y gweithiau botanegol cynharaf mae dau draethawd mawr gan [[Theophrastus]], a ysgrifennir tua [[300 C.C.]]: ''Ar Hanes Planhigion'' (''[[Historia Plantarum]]'') ac ''Ar Achosion Planhigion''. Gyda'i gilydd mae'r llyfrau yma yn y cyfraniad pwysicaf i wyddor planhigion yn ystod yr henfyd hyd [[yr Oesoedd Canol]]. Mae'r awdur meddygol [[Yr Ymerodraeth Rufeinig|Rhufeinig]] [[Dioscorides]] yn rhoi tystiolaeth bwysig am wybodaeth Groegaidd a Rhufeinig am blanhigion meddygol.
 
Yn [[1665]], gan ddefnyddio [[microsgop]] cynnar, darganfyddodd [[Robert Hooke]] [[cell]]oedd mewn [[corc]], ac yna mewn [[meinwe]] planhigyn byw. Cyhoeddodd yr [[Almaen]]wr [[Leonhart Fuchs]], y [[Swistir|Swisiad]] [[Conrad von Gesner]], a'r awduron [[Prydain Fawr|Prydeinig]] [[Nicholas Culpeper]] a [[John Gerard]] llysieulyfrau yn rhoi gwybodaeth ar ddefnyddiau meddygol planhigion.
 
=== Botaneg fodern (ers 1945) ===
Mae cryn dipyn o'r wybodaeth newydd y ddysgem am fotaneg heddiw yn dod o astudio [[organeb fodel|blanhigion model]] megis ''[[Arabidopsis thaliana]]''. Roedd y [[chwynnyn]] [[mwstard]] yma yn un o'r planhigion cyntaf i gael dilyniant ei [[genom]] ei ddarganfod. Mae [[dilyniant DNA]] genom [[reis]] wedi ei wneud yn y fodel mewn ffaith ar gyfer [[grawnfwyd]], [[gwair]] a [[monocot]]. Mae ''[[Brachypodium distachyon]]'', rhywogaeth [[gwair]] arall, hefyd yn ymddangos fel model arbrofol ar gyfer deall bioleg [[geneteg|genetig]], [[bioleg cell|cellog]] a [[moleciwl]]aidd gweiriau tymherus. Mae prif bwydydd eraill sy'n bwysig ym myd masnach, megis [[gwenith]], [[indrawn]], [[haidd]], [[rhyg]], [[miled]] a'r [[ffeuen soia]], hefyd yn derbyn ymchwil i'w dilyniannau genom. Mae hyn yn gallu bod yn waith anodd iawn gan fod gan rhai mwy na ddwy set [[haploid]] o [[cromosom|gromosomau]], cyflwr a elwir yn [[polyploid|bolyploidaeth]], sy'n gyffredin yn y deyrnas planhigion. Mae ''[[Chlamydomonas reinhardtii]]'' ([[alga]] gwyrdd, ungell) yn fodel blanhigyn arall sydd wedi cael ei hastudio'n ymestynnol ac wedi rhoi mewnwelediadau pwysig i mewn i fioleg celloedd.
 
== Gweler hefyd ==
*[[Amaeth]]
*[[Gardd fotaneg]]
Llinell 32:
[[Categori:Planhigion]]
 
[[als:Botanik]]
[[an:Botanica]]
[[ar:علم النبات]]