Brwydr Coed Llathen: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
map ayb |
parhau |
||
Llinell 2:
{{coord|51.886957|N|4.065431|W|name=Coed Llathen|region:GB_source:GoogleEarth_type:landmark|display=inline}}
[[Delwedd:Coed Llathen OS 1888.PNG|bawd|310px|Map 1888 yr OS, gan ddangos mae y gad ac enwau'r caeau "Cae Tranc" a "Cae Dial" a'r ffermdy "Llethr-Cadfan". Gweler [https://maps.nls.uk/geo/explore/#zoom=17&lat=51.8873&lon=-4.0653&layers=6&b=1 y map].]]
Mae '''Brwydr Coed Llathen''' a '''Brwydr y Cymerau''' yn ddwy frwydr a ymlaeddwyd ar yr un diwrnod ([[2 Mehefin]] [[1257]]), lle cafodd Byddin Cymru ddwy fuddugoliaeth fawr yn erbyn y Saeson. Cânt eu cyfrif ymhlith y brwydrau pwysicaf a ymladdwyd yn hanes Cymru, gyda'r Tywysog [[Llywelyn ap Gruffudd]], yn ei anterth. Mae rhai haneswyr yn ei hysyried yn un frwydr, mewn dwy ran: y cyntaf yng Nghoed Llathen, plwyf Llangathen - tua 5km i'r gorllewin o [[Llandeilo|Landeilo]], a'r ail yn 'y Cymerau'. Mae lleoliad Coed Llathen yn wybyddus ers canrifoedd (gweler map 1888 yr Os; cyfeirnod grid SN579229), a cheir nifer o enwau caeau a lleoedd eraill sy'n coffau'r frwydr, ond ceir ychydig o ddadl am union leoliad 'Cymerau' a ymladdwyd pan oedd byddin Lloegr ar ffo. Lladdwyd 3,000 i Saeson a llond dwrn o Gymry.
Cofnodwyd yr hanes yn yr ''[[Annales Cambriae]]'' ac ym ''[[Brut y Tywysogion|Mrut y Tywysogion]]'' (Peniarth MS 20 a [[Llyfr Coch Hergest]]). Disgrifir y frwydr hefyd yn Saesneg gan Mathew Paris yn ei Chronica Majora, lle nodir fod y golled i'r Saeson yn un enfawr, ac mewn nifer o lawysgrifau eraill, yn bennaf ym mynachlogydd Osney a Tewkesbury.
==Cefndir==
Am flynyddoedd cyn y frwydr roedd Llywelyn wedi bod yn brysur yn adfeddiannu tiroedd a gollwyd a derbyn gwrogaeth arglwyddi'r [[Deheubarth]] gan gynnwys [[Maredudd ap Rhys]] (ŵyr [[Rhys ap Gruffudd|yr Arglwydd Rhys]]) a [[Maredudd ap Owain]] (m. 1265). Fel tâl am eu teyrngarwch iddo, cyflwynodd diroedd iddyn nhw'n anrheg - tiroedd roedd wedi'u cymeryd oddi wrth [[Rhys Fychan]] a oedd yn deyrngar i [[Harri III, brenin Lloegr|Harri III, Brenin Lloegr]]. Roedd mab Harri, sef y Tywysog [[Edward I, brenin Lloegr|Edward]] (1239 – 1307) wedi sylweddoli fod Llywelyn wedi cryfhau dros y blynyddoedd a chasglodd fyddin fawr er mwyn ei drechu, a goresgyn Cymru.<ref>[http://www.a40infobahn.co.uk/History/Bauzan.htm] a40infobahn.co.uk</ref> Roedd ganddo gefnogaeth llawer o uchelwyr gan gynnwys: Stephen Bauzan, Arglwydd Breigan a Llansannor a Nicholas FitzMartin, Arglwydd Cemaes, gyda'r rhan fwyaf o'i filwyr o Loegr, rhai Cymry o [[Y Mers|dir y Mers]] a rhai o [[Gasgwyn]].<ref>'''A Great and Terrible King, Edward I and the Forging of Britain''', Marc Morris; tudalen 32</ref>
Ailfeddiannodd y Cymry llawer o'r tiroedd a gollwyd i'r Saeson, gan gynnwys Meirionnydd, gogledd Powys a Dyffryn Tywi. Maredudd ap Rhys Gryg oedd arweinydd y Cymry yn Nyffryn Tywi ac erbyn haf 1258 roedd de Powys hefyd dan reolaeth Llywelyn.
Llinell 15:
==Y Frwydr==
Gadawodd Stephen de Bauzan ei bencadlys yn Iwerddon mewn cwch, gan gyrraedd Caerfyrddin ym Medi 1256. Ar 31 Mai 1257 gadawodd y castell yng Nghaerfyrddin gyda'r bwriad o fartsio'i filwyr i [[Dinefwr|Ddinefwr]] lle gobeithiai ymuno gyda'r bradwr Rhys Fychan ap Rhys Mechyll (m. 1271). Martisodd am 22km i Llandeilo Fawr, lle cododd wersyll: 8km i'r gogledd o'i nod, sef Dinefwr.
===Lleoliad===▼
Mae lleoliad Coed Llathen yn wybyddus ers canrifoedd (gweler map 1888 yr Os; cyfeirnod grid SN579229), a cheir nifer o enwau caeau a lleoedd eraill sy'n coffau'r frwydr e.e. "Cae Tranc", "Cae Dial", "Cae yr ochain" a fferm cyfagos o'r enw "Llethr-Cadfan". Fe'i lleolir ar waelod bryncyn sy'n wynebu'r de, mewn dyffryn cul. Ar waelod y dyffryn mae'r ffordd sy'n troelli rhwng [[Caerfyrddin]] a Llandeilo, yr A40, bellach.▼
===Y diwrnod cyntaf (1 Mehefin): Rhagod Llandeilo Fawr ===
Lleolwyd Cymerau, tan yn ddiweddar ym mhlwyf Llanegwad (SN501201) ger [[Nantgaredig]], yn y fforch lle llifa [[Afon Tywi]] ac [[Afon Cothi]] i'w gilydd - bron union hanner ffordd rhwng Caerfyrddin a Llandeilo. Seiliwyd y lleoliad hwn (gan [[J. Edward Lloyd]]) ar ei farn i gofnodwr yr ''[[Annales Cambriae]]'' wneud cangymeriad, gan nodi "Caerfyrddin" yn hytrach nag "[[Aberteifi]]". Bellach, fodd bynnag, credir fod y cofnodwr yn gywir, ac felly'r lleoliad mwyaf tebygol yw'r cymerau rhwng afonydd Ddulas, Afon Ddu a Nant Llwyd, dwy filltir i'r de-orllewin o [[Talyllychau|Dalyllychau]] (SN645305), tua 9km i'r gogledd o Landeilo. Cred [[J. Beverley Smith]] ac eraill fod dianc i Aberteifi yn fwy tebygol, gan y gallai milwyr o [[Iwerddon]] eu hatgyfnerthu gyda bwyd a milwyr. Mae'r Cymerau ('Halfway' heddiw) tua 6 milltir o faes y gad Coed Llathen.▼
Yn ddiarwybod iddynt, roedd Maredudd ap Rhys Gryg a Maredudd ap Owain wedi eu dilyn gyda rhan o'u byddin gan [[rhagod]] (ymosodiad di-rybudd) o'r goedwig gerllaw. Roedd bwâu hirion y Cymry yn cael effaith seicolegol ar y Saeson ynghyd â synau enbyd. Y person oedd wedi arwain y fyddin Saesnig drwy Gymru oedd Rhys Fychan a phenderfynodd [[Stephen Bauzan]] ddanfon Rhys i drafod heddwch gydag arweinwyr y fyddin Gymreig a oedd yng Ngastell Dinefwr. Ni wyddom yn union beth a ddigwyddodd iddo: naill ai newidiodd ei got gan ochri gyda'r Cymry neu cafodd ei ddal. Ond yn sicr fe gollodd y Saeson yr unig berson a oedd yn adnabod yr ardal, ac roeddent ar goll hebddo.<ref>[http://www.welshbattlefields.org.uk/eng/?page_id=18] Welsh Battlefields</ref>▼
▲Gadawodd Stephen de Bauzan ei bencadlys yn Iwerddon mewn cwch, gan gyrraedd Caerfyrddin ym Medi 1256. Ar 31 Mai 1257 gadawodd y castell yng Nghaerfyrddin gyda'r bwriad o fartsio'i filwyr i [[Dinefwr|Ddinefwr]] lle gobeithiai ymuno gyda'r bradwr Rhys Fychan ap Rhys Mechyll (m. 1271). Martisodd am 22km i Llandeilo Fawr, lle cododd wersyll: 8km i'r gogledd o'i nod, sef Dinefwr.
▲Yn ddiarwybod iddynt, roedd Maredudd ap Rhys a Maredudd ap Owain wedi eu dilyn gyda rhan o'u byddin gan [[rhagod]] o'r goedwig gerllaw. Roedd bwâu hirion y Cymry yn cael effaith seicolegol ar y Saeson ynghyd â synau enbyd. Y person oedd wedi arwain y fyddin Saesnig drwy Gymru oedd Rhys Fychan a phenderfynodd [[Stephen Bauzan]] ddanfon Rhys i drafod heddwch gydag arweinwyr y fyddin Gymreig a oedd yng Ngastell Dinefwr. Ni wyddom yn union beth a ddigwyddodd iddo: naill ai newidiodd ei got gan ochri gyda'r Cymry neu cafodd ei ddal. Ond yn sicr fe gollodd y Saeson yr unig berson a oedd yn adnabod yr ardal, ac roeddent ar goll hebddo.<ref>[http://www.welshbattlefields.org.uk/eng/?page_id=18] Welsh Battlefields</ref>
[[Delwedd:Brwydr Coed Llathen 2.jpg|bawd|580px|chwith|Lleoliad tebygol rhai o'r mannau perthnasol i Frwydr Coed Llathen a'r Cymerau.]]
Yn ôl un croniclwr, treiddiai saethau'r Cymry arfwisgoedd y milwyr Saesnig, ''fel pe baent yn ddim gwell na brethyn cartref''!<ref>[http://meysyddbrwydro.cbhc.gov.uk/wp-content/uploads/2017/02/Coed-Llathen-and-Cymerau-1257-Chapman-2013.pdf ''Annales Cambriae'', 91; ''Cronica de Wallia'', 40. adalwyd 9 Awst 2018.</ref>
===Yr ail ddiwrnod===▼
▲===Yr ail ddiwrnod (2 Mehefin)===
Erbyn y bore roedd y Saeson wedi cilio i Goed Llathen, 5km i ffwrdd.
====Brwydr Coed Llathen====
Gwŷr llinach brenhinol y [[Teyrnas Deheubarth|Deheubarth]] oedd asgwrn cefn y fyddin Gymreig ac roeddent yn adnabod yr ardal fel cefn eu llaw. Pan sylweddolodd y Saeson na allent gyrraedd Dinefwr, troesant i'r gogledd gan obeithio droi wedyn i gyfeiriad Aberteifi (20 milltir i ffwrdd), nodir yn yr ''Annales Cambriae'' iddynt gyrchu tuag at ''versus Kardigaun''.
Oherwydd nad oedd ganddynt wybodaeth ddaearyddol, penderfynodd y saeson ei heglu hi'n ôl i Gaerfyrddin. Rhwng torriad gwawr a chanol dydd roedd bwau hirion a phicelli'r Cymry wrthi'n ddiddiwedd. Tua chanol dydd roedd brwydro person i berson a chipiodd y Cymry wageni cyflenwadau bwyd ac arfau'r Saeson yng Nghoed Llathen.<ref>[http://www.welshbattlefields.org.uk/eng/?page_id=18]</ref>
====Brwydr Cymerau====
Roedd ysbryd y fyddin Saesnig yn rhacs; roeddent wedi cael eu gwanhau gan dachtegau'r fyddin Gymreig,
Gwyddwn fod Llywelyn ei hun wedi arwain y frwydr.<ref name="bbc.co.uk"/>
Llinell 41 ⟶ 40:
Erbyn 1258 roedd y [[Berfeddwlad]] a'r Gymru frodorol (''Pura Wallia'') yn ei feddiant ac roedd y rhan fwyaf o'r arweinwyr Cymreig wedi talu gwrogaeth iddo. Y flwyddyn hon, hefyd, y galwodd ei hun yn Dywysog Cymru gyfa.<ref>Gwyddoniadur Cymru, Gwasg Prifysgol Cymru, 2008, tudalen 582.</ref>
▲===Lleoliad===
▲Mae lleoliad Coed Llathen yn wybyddus ers canrifoedd (gweler map 1888 yr Os; cyfeirnod grid SN579229), a cheir nifer o enwau caeau a lleoedd eraill sy'n coffau'r frwydr e.e. "Cae Tranc", "Cae Dial", "Cae yr ochain" a fferm cyfagos o'r enw "Llethr-Cadfan". Fe'i lleolir ar waelod bryncyn sy'n wynebu'r de, mewn dyffryn cul. Ar waelod y dyffryn mae'r ffordd sy'n troelli rhwng [[Caerfyrddin]] a Llandeilo, yr A40, bellach.
▲Lleolwyd Cymerau, tan yn ddiweddar ym mhlwyf Llanegwad (SN501201) ger [[Nantgaredig]], yn y fforch lle llifa [[Afon Tywi]] ac [[Afon Cothi]] i'w gilydd - bron union hanner ffordd rhwng Caerfyrddin a Llandeilo. Seiliwyd y lleoliad hwn (gan [[J. Edward Lloyd]]) ar ei farn i gofnodwr yr ''[[Annales Cambriae]]'' wneud cangymeriad, gan nodi "Caerfyrddin" yn hytrach nag "[[Aberteifi]]". Bellach, fodd bynnag, credir fod y cofnodwr yn gywir, ac felly'r lleoliad mwyaf tebygol yw'r cymerau rhwng afonydd Ddulas, Afon Ddu a Nant Llwyd, dwy filltir i'r de-orllewin o [[Talyllychau|Dalyllychau]] (SN645305), tua 9km i'r gogledd o Landeilo. Cred [[J. Beverley Smith]] ac eraill fod dianc i Aberteifi yn fwy tebygol, gan y gallai milwyr o [[Iwerddon]] eu hatgyfnerthu gyda bwyd a milwyr. Mae'r Cymerau ('Halfway' heddiw) tua 6 milltir o faes y gad Coed Llathen.
==Gweler hefyd==
| |||