|
Dull [[ieithyddiaeth|ieithyddol]] o astudio [[cystrawen]] yw '''gramadeg cynhyrchiol'''. Amcan gramadeg cynhyrchiol yw creu casgliad o reolau a all ragweld pa gyfuniadau o eiriau fydd yn ffurfio [[brawddeg]]au gramadegol gywir mewn iaith benodol. Dylai weithredu fel [[algorithm]] sy'n dweud a yw brawddeg wedi ffurfio'n gywir ai peidio. Fel arfer, fydd y rheolau hefyd yn rhagfynegi [[morffoleg]] geiriau o fewn brawddeg.
[[Noam Chomsky]] a sylfaenodd gramadeg cynhyrchiol cyfoes yn y [[1950au]]. Mae mwy nag un fersiwn o ramadeg cynhyrchiol yn cystadlu am sylw ieithyionieithyddion erbyn hyn. Ceir damcaniaeth wreiddiol Chomsky, [[gramadeg trawsffurfiannol]], a'i fersiwn ddiweddaraf, [[y cynllun minimalaidd]], ynghŷd â damcaniaethau eraill megis [[Gramadeg strwythrstrwythur cymal blaenair]], [[Gramadeg geiriol swyddogaethol]], [[Gramadeg categorïaidd]], [[Gramadeg perthynol]], a [[Gramadeg coeden-gydiol]].
HonaHonna Chomsky fod llawer o briodweddau gramadeg cynhyrchiol yn deillio o [[gramadeg cyffredinol|ramadeg]] cynhenid. Daliad llawer o gefnogwyr gramadeg cynhyrchiol nad yw'r rhan fwyaf o ramadeg yn ganlyniad i swyddogaeth gyfathrebol, ac nad yw'n cael ei ddysgu o amgylchfyd plentyn. Yn hynny o beth, mae eu safbwynt yn cyferbynnu â chefnogwyr [[gramadeg gwybyddol]] a damcaniaethau [[gramadeg swyddogaethol|swyddogaethol]] ac ymddygiadol.
Dim ond ateb ie-neu-na gall algorithm cynhyrchiol rhoi, rhywbeth sy'n cyferbynnu â [[gramadeg stocastig]]; fodd bynnag mae gwaith [[Joan Bresnan]] ac eraill yn cyfuno agweddau o'r ddau.
== Hanes ==
Mae natur cynhyrchiolgynhyrchiol i'r cynllun a geir yn Ashtadhyayi [[Pāṇini]], a ysgrifenwyd yn y [[4edd ganrif CC]].
Dechreuodd y damcaniaethau gyfoescyfoes ddatblygu yng ngwaith Chomsky yn y [[1950au]]. Crynhöwyd y ddamcaniaeth safonol yn ei lyfr ''Aspects of the theory of syntax'' a gyhoeddwyd ym [[1965]]. Craidd y ddamcaniaeth yw bod gramadeg trawsffurfiannol yn cysylltu dwy wedd brawddeg - y [[strwythrstrwythur dwfn]] a [[strwythrstrwythur yr arwyneb]]. Rhwng 1965 a [[1973]], estynwyd y damcaniaeth i gynnwys cyfyngiadau cystrawennol a [[damcaniaeth X-bar]].
Rhwng 1975 a 1990, daeth [[gramadeg perthynol]] i'r amlwg, sy'n rhoi lle mwy amlwg i [[goddrych|oddrychau]], [[gwrthrych]]au uniongyrchol a gwrthrychau anuniongyrchol. O 1990 ymlaen, datblygodd Chomsky [[y cynllun minimalaidd]].
== Gramadeg di-gyd-destun ==
Mae [[hierarchaeth Chomsky]] yn fodd o gymharu gramadegau cynhyrchiol, ac mae ynddo gyfres o fathau gwahanol o ramadeg, pob un gyda grym mynegiannol fwy na'r rhai cynt. Ymysg y symlaf yw [[gramadeg rheolaidd]] (gradd 3); honahonna Chomsky nad yw'n fodel ddigonol o iaith ddynol, gan nad yw'n galluogi mewnosod cymal ar ganol cymal (rhywbeth sy'n digwydd ymhob iaith naturiol).
Ar lefel uwch ceir [[gramadeg di-gyd-destun]] (gradd 2). Gellir mynegi deilliant brawddeg ar ffurf [[coeden strwythrstrwythur|coeden]]. Yn nhyb llawer o ieithyddion, nid llinyn o eiriau yn unig mo brawddeg, ond coeden gydag uwch- ac is-ganghennau.
Mae'r canlynol yn enghraifft o goeden strwythrstrwythur ar gyfer y frawddeg [[Saesneg]] ''The dog ate the bone.''. Mae S yn dynodi brawddeg; D, pennydd; N, [[enw]]; V, [[berf]]; NP, [[cymal enwol]]; a VP, [[cymal berfol]].
[[Image:Basic english syntax tree.png]]
Gellir hefyd ysgrifennu'r un strwythrstrwythur ar un linellllinell gan ddefnyddio nodiant cromfachau:
<BR>[<sub>S</sub> [<sub>NP</sub> [<sub>D</sub> The ] [<sub>N</sub> dog ] ] [<sub>VP</sub> [<sub>V</sub> ate ] [<sub>NP</sub> [<sub>D</sub> the ] [<sub>N</sub> bone ] ] ] ]
HonaHonna Chomsky nad yw [[gramadeg strwythrstrwythur cymal]] fel yr uchod chwaith yn fodel ddigonol o ieithoedd naturiol, a dyma a'i ysgogoddhysgogodd i ddatblygu [[gramadeg trawsffurfiannol]].
==Gramadegolrwydd==
Pan ddatblygwyd gramadeg cynhyrchiol am y tro cyntaf, gobeithiai rywrai y fyddaibyddai'n ffurfioli'r casgliad o reolau mae dyn yn eu gwybod wrth wybod ei famiaith ac wrth cynhyrchugynhyrchu brawddegau cywir yn ei famiaith (greddf gramadegolramadegol). Ond mae Chomsky wedi gwadu hyn dro ar ôl tro: yn ei dyb ef, mae gramadeg yn ddamcaniaeth sy'n nodi'r hyn sy'n rhaid i ddyn wybod er mwyn adnabod brawddegau gramadegol gywir, ond nid o reidrwydd yn egluro'r ffyrdd y mae dyn yn deall neu'n cynhyrchu iaith.
Mewn gwirionedd, mae siaradwyr iaith cyntafgyntaf fel arfer yn gwrthod brawddegau a gynhyrchir gan ramadeg strwythrstrwythur cymal. Er enghraifft, er bod mewnosodiad dwfn iawn yn gywir yn ôl rheolau'r gramadeg, nid ydyn yn cael eu derbyn gan wrandawyr. O ganlyniad, nid oes gan ramadeg cynhyrchiol lawer o ddylanwad ym maes [[seicoieithyddiaeth]].
==Cerddoriaeth==
Defnyddir gramadeg cynhyrchiol mewn [[theori cerddoriaeth]] yn ogystal, yn benodol wrth ddadansoddi [[dilyniant cordiau]], ere enghraifft yng ngwaith [[Fred Lerdahl]] a [[Heinrich Schenker]].
{{Bathu termau|termau_bathedig = gramadeg cynhyrchiol, gramadeg trawsffurfiannol, y cynllun minimalaidd, Gramadeg strwythrstrwythur cymal blaenair, Gramadeg geiriol swyddogaethol, Gramadeg categorïaidd, Gramadeg perthynol, Gramadeg coeden-gydiol, gramadeg gwybyddol, Gramadeg di-gyd-destun, pennydd| iaith = [[Saesneg]] |termau_gwreiddiol = generative grammar, transformational grammar, the minimal proghram, head-driven phrase structure grammar, Lexical functional grammar, Categorial grammar, Relational grammar, Tree-adjoining grammar, cognitive grammar, context-free grammar, determiner}}
[[Categori:Gramadeg]]
| 