Brwydr Coed Llathen: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
olaf
Sian EJ (sgwrs | cyfraniadau)
Golygu cyffredinol (manion), replaced: cymeryd → cymryd using AWB
Llinell 2:
{{coord|51.886957|N|4.065431|W|name=Coed Llathen|region:GB_source:GoogleEarth_type:landmark|display=inline}}
[[Delwedd:Coed Llathen OS 1888.PNG|bawd|310px|Map 1888 yr OS, gan ddangos mae y gad ac enwau'r caeau "Cae Tranc" a "Cae Dial" a'r ffermdy "Llethr-Cadfan". Gweler [https://maps.nls.uk/geo/explore/#zoom=17&lat=51.8873&lon=-4.0653&layers=6&b=1 y map].]]
Mae '''Brwydr Coed Llathen''' a '''Brwydr y Cymerau''' yn ddwy frwydr a ymlaeddwyd ar yr un diwrnod ([[2 Mehefin]] [[1257]]), lle cafodd Byddin Cymru ddwy fuddugoliaeth fawr yn erbyn y Saeson. Cânt eu cyfrif ymhlith y brwydrau pwysicaf a ymladdwyd yn hanes Cymru, gyda'r Tywysog [[Llywelyn ap Gruffudd]], yn ei anterth. Mae rhai haneswyr yn ei hysyried yn un frwydr, mewn dwy ran: y cyntaf yng Nghoed Llathen, plwyf Llangathen - tua 5km5 km i'r gorllewin o [[Llandeilo|Landeilo]], a'r ail yn 'y Cymerau'. Mae lleoliad Coed Llathen yn wybyddus ers canrifoedd (gweler map 1888 yr Os; cyfeirnod grid SN579229), a cheir nifer o enwau caeau a lleoedd eraill sy'n coffau'r frwydr, ond ceir ychydig o ddadl am union leoliad 'Cymerau' a ymladdwyd pan oedd byddin Lloegr ar ffo. Lladdwyd 3,000 i Saeson a llond dwrn o Gymry.
 
Cofnodwyd yr hanes yn yr ''[[Annales Cambriae]]'' ac ym ''[[Brut y Tywysogion|Mrut y Tywysogion]]'' (Peniarth MS 20 a [[Llyfr Coch Hergest]]). Disgrifir y frwydr hefyd yn Saesneg gan Mathew Paris yn ei Chronica Majora, lle nodir fod y golled i'r Saeson yn un enfawr, ac mewn nifer o lawysgrifau eraill, yn bennaf ym mynachlogydd Osney a Tewkesbury.
 
==Cefndir==
Am flynyddoedd cyn y frwydr roedd Llywelyn wedi bod yn brysur yn adfeddiannu tiroedd a gollwyd a derbyn gwrogaeth arglwyddi'r [[Deheubarth]] gan gynnwys [[Maredudd ap Rhys]] (ŵyr [[Rhys ap Gruffudd|yr Arglwydd Rhys]]) a [[Maredudd ap Owain]] (m. 1265). Fel tâl am eu teyrngarwch iddo, cyflwynodd diroedd iddyn nhw'n anrheg - tiroedd roedd wedi'u cymerydcymryd oddi wrth [[Rhys Fychan]] a oedd yn deyrngar i [[Harri III, brenin Lloegr|Harri III, Brenin Lloegr]]. Roedd mab Harri, sef y Tywysog [[Edward I, brenin Lloegr|Edward]] (1239 – 1307) wedi sylweddoli fod Llywelyn wedi cryfhau dros y blynyddoedd a chasglodd fyddin fawr er mwyn ei drechu, a goresgyn Cymru.<ref>[http://www.a40infobahn.co.uk/History/Bauzan.htm] a40infobahn.co.uk</ref> Roedd ganddo gefnogaeth llawer o uchelwyr gan gynnwys: Stephen Bauzan, Arglwydd Breigan a Llansannor a Nicholas FitzMartin, Arglwydd Cemaes, gyda'r rhan fwyaf o'i filwyr o Loegr, rhai Cymry o [[Y Mers|dir y Mers]] a rhai o [[Gasgwyn]].<ref>'''A Great and Terrible King, Edward I and the Forging of Britain''', Marc Morris; tudalen 32</ref>
 
Ailfeddiannodd y Cymry llawer o'r tiroedd a gollwyd i'r Saeson, gan gynnwys Meirionnydd, gogledd Powys a Dyffryn Tywi. Maredudd ap Rhys Gryg oedd arweinydd y Cymry yn Nyffryn Tywi ac erbyn haf 1258 roedd de Powys hefyd dan reolaeth Llywelyn.
Llinell 15:
 
==Y Frwydr==
Gadawodd Stephen de Bauzan ei bencadlys yn Iwerddon mewn cwch, gan gyrraedd Caerfyrddin ym Medi 1256. Ar 31 Mai 1257 gadawodd y castell yng Nghaerfyrddin gyda'r bwriad o fartsio'i filwyr i [[Dinefwr|Ddinefwr]] lle gobeithiai ymuno gyda'r bradwr Rhys Fychan ap Rhys Mechyll (m. 1271). Martisodd am 22km22&nbsp;km i Llandeilo Fawr, lle cododd wersyll: 8km8&nbsp;km i'r gogledd o'i nod, sef Dinefwr.
 
===Y diwrnod cyntaf (1 Mehefin): Rhagod Llandeilo Fawr ===
Llinell 21:
[[Delwedd:Brwydr Coed Llathen 2.jpg|bawd|580px|chwith|Lleoliad tebygol rhai o'r mannau perthnasol i Frwydr Coed Llathen a'r Cymerau.]]
 
Yn ôl un croniclwr, treiddiai saethau'r Cymry arfwisgoedd y milwyr Saesnig, ''fel pe baent yn ddim gwell na brethyn cartref''!<ref>[http://meysyddbrwydro.cbhc.gov.uk/wp-content/uploads/2017/02/Coed-Llathen-and-Cymerau-1257-Chapman-2013.pdf ''Annales Cambriae'', 91; ''Cronica de Wallia'', 40. adalwyd 9 Awst 2018.]</ref>
 
===Yr ail ddiwrnod (2 Mehefin)===
Erbyn y bore roedd y Saeson wedi cilio i Goed Llathen, 5km5&nbsp;km i ffwrdd.
 
====Brwydr Coed Llathen====
Llinell 46:
south to take the lead. Politically, the effects of the twin victories were more nuanced and more
problematic. In the short term the reduction of English power created a vacuum which Llywelyn was
able to step into.
 
 
===Lleoliad===
Mae lleoliad Coed Llathen yn wybyddus ers canrifoedd (gweler map 1888 yr Os; cyfeirnod grid SN579229), a cheir nifer o enwau caeau a lleoedd eraill sy'n coffau'r frwydr e.e. "Cae Tranc", "Cae Dial", "Cae yr ochain" a fferm cyfagos o'r enw "Llethr-Cadfan". Fe'i lleolir ar waelod bryncyn sy'n wynebu'r de, mewn dyffryn cul. Ar waelod y dyffryn mae'r ffordd sy'n troelli rhwng [[Caerfyrddin]] a Llandeilo, yr A40, bellach.
 
Lleolwyd Cymerau, tan yn ddiweddar ym mhlwyf Llanegwad (SN501201) ger [[Nantgaredig]], yn y fforch lle llifa [[Afon Tywi]] ac [[Afon Cothi]] i'w gilydd - bron union hanner ffordd rhwng Caerfyrddin a Llandeilo. Seiliwyd y lleoliad hwn (gan [[J. Edward Lloyd]]) ar ei farn i gofnodwr yr ''[[Annales Cambriae]]'' wneud cangymeriad, gan nodi "Caerfyrddin" yn hytrach nag "[[Aberteifi]]". Bellach, fodd bynnag, credir fod y cofnodwr yn gywir, ac felly'r lleoliad mwyaf tebygol yw'r cymerau rhwng afonydd Ddulas, Afon Ddu a Nant Llwyd, dwy filltir i'r de-orllewin o [[Talyllychau|Dalyllychau]] (SN645305), tua 9km9&nbsp;km i'r gogledd o Landeilo. Cred [[J. Beverley Smith]] ac eraill fod dianc i Aberteifi yn fwy tebygol, gan y gallai milwyr o [[Iwerddon]] eu hatgyfnerthu gyda bwyd a milwyr. Mae'r Cymerau ('Halfway' heddiw) tua 6 milltir o faes y gad Coed Llathen.
 
==Gweler hefyd==
Llinell 60 ⟶ 59:
==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}
*[http://meysyddbrwydro.cbhc.gov.uk/wp-content/uploads/2017/02/Coed-Llathen-and-Cymerau-1257-Chapman-2013.pdf ''Coed Llathen and Cymerau''] gan Dr Adam Chapman, Chwefror 2013;
 
 
[[Categori:1257]]