Bywydeg: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
John Jones (sgwrs | cyfraniadau)
BDim crynodeb golygu
Sian EJ (sgwrs | cyfraniadau)
Golygu cyffredinol (manion) using AWB
Llinell 2:
'''Bywydeg''' (weithiau: '''''bioleg''''') yw'r maes [[gwyddoniaeth|gwyddonol]] sy'n ymdrin â [[bywyd]] ac [[organeb byw|organebau byw]]. Mae'n cynnwys astudiaethau ar sut mae organebau yn [[ffisioleg|gweithio]], [[bioleg datblygiad|datblygu]] ac [[bioleg esblygiadol|esblygu]]
 
Mae bywydeg yn ymdrin ag ystod eang o feysydd academaidd sy'n edrych ar bob rhan o natur. Yn draddodiadol, mae'r pwnc yn cael ei rannu'n is-feysydd yn ôl [[tacson|grŵp tacsonomaidd]] – er enghraifft, mae [[botaneg|botanegwyr]]wyr yn astudio [[planhigion]], [[sŵoleg|sŵolegwyr]]wyr yn astudio [[anifail|anifeiliaid]], [[mycoleg|mycolegwyr]]wyr yn astudio [[ffwng|ffyngau]] a [[meicrobioleg|meicrofiolegwyr]] yn astudio [[bacteria]]. Mae rhannu bywydeg yn ôl trefn fiolegol yn ffordd fwy cyfoes o wahaniaethu meysydd – er enghraifft, drwy edrych ar [[bioleg foleciwlaidd|foleciwlau]] a [[bioleg cell|chelloedd]], [[anatomeg|organebau cyfan]] a [[bioleg esblygiadol|phoblogaethau]]. Gellir hefyd rhannu bywydeg yn ôl dull: gwaith maes, bioleg damcaniaethol, bioffiseg, [[paleontoleg]], ac ati.
 
== Hanes ==
Llinell 9:
Ond er tarddiad diweddar y pwnc fel y'i adnabyddir heddiw, gellir olrhain hanes bywydeg yn ôl i amseroedd hynafol. Bu [[Aristoteles]] yn astudio hanes naturiol anifeiliaid a phlanhigion yng [[Groeg yr Henfyd|Ngroeg yn Henfyd]] oddeutu 330CC.<ref>{{dyf llyfr |olaf= [[Aristoteles]] | teitl= The History of Animals | url = https://ebooks.adelaide.edu.au/a/aristotle/history/contents.html}}</ref> Roedd gan brentis Aristoteles, [[Theophrastus]], hefyd ddiddordeb mawr mewn byd natur ac fe ysgrifennodd yn helaeth am blanhigion.<ref>{{dyf gwe | url = https://www.kew.org/blogs/library-art-and-archives/grandfather-botany-%E2%80%93-theophrastus-eresus-0 | teitl = The grandfather of botany – Theophrastus of Eresus | gwaith = [[Gerddi Botanegol Brenhinol Kew]] | dyddiadcyrchiad = 2017-11-15}}</ref>
 
Bu nifer o ddisgyblion y byd [[Islam|Islamaidd]]aidd canoloesol yn astudio bywydeg, yn cynnwys al-Jahiz (781–869), Al-Dīnawarī (828–896), a ysgrifennodd am [[botaneg|fotaneg]] ac al-Razi (865–925), a ysgrifennodd am [[ffisioleg]] ac [[anatomeg]].<ref>{{cite journal|last1 = Malik | first1 = Aamina H | last2 = Ziermann | first2 = Janine M | last3 = Diogo | first3 = Rui | title = An untold story in biology: the historical continuity of evolutionary ideas of Muslim scholars from the 8th century to Darwin’s time | journal = Journal of Biological Education | doi = 10.1080/00219266.2016.1268190}}</ref><ref>{{dyf llyfr | olaf = Fahd | cyntaf = Toufic | teitl = Encyclopedia of the History of Arabic Science | pennod = Botany and agriculture | golygydd = Rashed, Roshdi | cyfres = 3 | cyhoeddwr = Routledge | tud = 815 | isbn = 0-415-12410-7}}</ref><ref>{{dyf gwe|url = http://www.muslimheritage.com/article/insights-neurologic-localization-al-razi-rhazes-medieval-islamic-physician | teitl = Insights into Neurologic Localization by Al-Razi (Rhazes), a Medieval Islamic Physician | olaf1 = Souayah | cyntaf1 = Nizar | last2 = Greenstein | first2 = Jeffrey I | gwaith = Muslim Heritage | dyddiadcyrchiad = 2017-11-16}}</ref>
 
Yn dilyn gwaith arloesol [[Antonie van Leeuwenhoek]] ar wella a datblygu'r [[microsgop]] yn yr 17g, tyfodd y maes yn sydyn. Darganfyddwyd celloedd [[sberm]], [[bacteria]] ac organebau bychain eraill, megis [[algâu]].<ref>{{dyf llyfr | olaf = Cobb | cyntaf = Matthew | teitl = The Egg and Sperm Race: The Seventeenth-Century Scientists Who Unravelled the Secrets of Sex, Life and Growth | cyhoeddwr = Simon & Schuster UK | blwyddyn = 2007 | isbn = 978-1416526001}}</ref> Fe helpodd datblygiadau fel hyn nodi pwysigrwydd y [[cell|gell]] i organebau byw erbyn y 19g. Yn 1838, cyhoeddodd y gwyddonwyr Almaenig Matthias Jakob Schleiden a Theodor Schwann dri syniad sydd erbyn hyn yn cael eu derbyn yn gyffredinol: (1) mai'r gell yw uned sylfaenol organebau; (2) fod gan gelloedd unigol holl nodweddion bywyd; a (3) fod pob cell wedi dod o gelloedd eraill yn rhannu. Gelwir y syniadau hyn heddiw yn ''theori cell''.<ref>{{dyf llyfr | olaf = Sapp | cyntaf = Jan | teitl = Genesis: the Evolution of Biology | cyhoeddwr = Gwasg Prifysgol Rhydychen | isbn = 0-19-515618-8}}</ref>