Rhys ap Gruffudd: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
B Rhys ap Gruffydd wedi'i symud i Rhys ap Gruffudd: "Gruffudd" yw'r ffurf safonol
tacluso, llyfryddiaeth
Llinell 1:
Roedd '''Rhys ap GruffyddGruffudd''' ([[1132]]–[[28 Ebrill]] [[1197]]) yn dywysog teyrnas [[Deheubarth]] o [[1155]] hyd ei farwolaeth. Adnabyddir ef hefyd dan y teitl '''Yr Arglwydd Rhys'''.
 
== Bywyd cynnar ==
 
Yr oedd Rhys yn ail fab i [[GruffyddGruffudd ap Rhys]], tywysog rhan o Ddeheubarth, a [[Gwenllian ferch GruffyddGruffudd]], chwaer [[Owain Gwynedd]]. Mae'n debygol iddo gael ei eni yn [[Iwerddon]]. Bu farw ei rieni pan oedd Rhys tua phedair oed, Gwenllian ar ôl iddi arwain byddin i ymosod ar gastell Normanaidd [[Castell Cydweli|Cydweli]] yn absenoldeb GruffyddGruffudd yn [[1136]], a GruffyddGruffudd ei hun y flwyddyn ganlynol. Ei frwadfrawd hŷn oedd [[Maredudd ap GruffyddGruffudd]], ac yr oedd ganddo ddau frawd iau, Morgan a Maelgwn. Yr oedd ganddo hefyd ddau hanner brawd, [[Anarawd ap GruffyddGruffudd|Anarawd]] a [[Cadell ap GruffyddGruffudd|Cadell]], ac o leiaf ddwy chwaer, Gwladus a Nest.
 
Yn dilyn marwolaeth ei dad, daeth ei hanner brawd [[Anarawd ap GruffyddGruffudd]] yn dywysog Deheubarth. Yn [[1143]], pan oed Rhys yn unarddeg oed, lladdwyd Anarawd trwy dwyll gan wŷr [[Cadwaladr ap GruffyddGruffudd]], brawd [[Owain Gwynedd]], brenin [[Teyrnas Gwynedd|Gwynedd]]. Cosbodd Owain ei frawd trwy yrru ei fab [[Hywel ab Owain Gwynedd]] i gymeryd ei diroedd yng Ngheredigion oddi arno.
 
== Brwydrau cyntaf ==
 
Daeth brawd AnarawdnAnarawd [[Cadell ap GruffyddGruffudd]] yn awr yn dywysog. Yn [[1146]] mae cofnod am Rhys yn ymladd gyda'i frodyr Cadell a Maredudd i gymeryd meddiant o gastell [[gastell Llansteffan]], yna'n ymosod ar y Normaniaid mewn rhannau eraill o dde Cymru ac yn help ihelpu adennill [[Ceredigion]] o feddiant Gwynedd yn [[1153]].
 
Yn [[1151]] ymosodwyd ar Cadell gan fintai o Normaniaid a'i adael gydag anafiadau mor ddrwg fel na allai gymeryd rhan yn y brwydro bellach. Yn [[1153]] aeth ar bererindod i [[Roma|Rufain]]. Bu Maredudd farw yn [[1155]] gan adael Rhys fel tywysog Deheubarth.
Llinell 16:
== Dechrau ei deyrnasiad ==
 
Yr oedd sialens i Rys ar ddwy ochr. Un oedd oddi wrth Owain Gwynedd, oedd yn ceisio cael Ceredigion yn ôl i'w feddiant. I amddiffyn y diriogaeth, adeiladodd Rhys gastell [[Castell Aberdyfi|gastell Aberdyfi]]. Bu hefyd yn ymladd gyda'r brenin [[Harri II o Loegr]] oedd newydd ddod i'r orsedd. Wedi blwyddyn neu ddwy, gofynnodd Rhys am delerau heddwch a chyfarfyddoddchyfarfu y brenin yn [[1158]]. Collodd Rhys Geredigion a thiroedd eraill, a ddychwelwyd i'w harglwyddi Normanaidd.
 
Yn [[1162]], cymerodd Rhys fantais ar absenoldeb Harri yn [[Normandi]] i geisio adennill rhai o'i diroedd, a chipiodd gastell [[Llanymddyfri]]. Y flwyddyn ddilynol dychwelodd y brenin ac arwain ymosodiad ar Ddeheubarth. Bu raid i Rhys ildio a rhoi gwystlon, ac fe'i cymerwyd yntau i Loegr fel carcharor.
 
Wedi cyfnod byr penderfynodd Harri ei rhyddhauryddhau a dychwelyd rhan o'i diriogaeth, [[y Cantref Mawr]]. Gwysiwyd Rhys i ymddangos gerbron Harri yn Woodstock i dalu gwrogaeth iddo, ynghyd ag Owain Gwynedd a Malcolm, brenin [[Yr Alban]]. Yn [[1164]] ymunodd holl dywysogion Cymru mewn gwerthryfelgwrthryfel, gan arwain at ymosodiad arall ar Gymru gan Harri yn [[1165]]. Methodd yr ymgyrch yma, a dialodd Harri ar y gwystlon, gan ddallu mab Rhys, Maredudd, Cipiodd Rhys gastell [[Castell Aberteifi|gastell Aberteifi]] a'i losgi, ac adenillodd Ceredigion.
 
Yn [[1167]] ymunodd ag Owain Gwynedd i ymosod ar [[Owain Cyfeiliog]] o dde [[Teyrnas Powys|Powys]] ac yn [[1168]] ymosododd ar Normaniaid [[Buellt]], gan ddinistrio'r castell. Wedi marw Owain Gwynedd yn 1170 ystyrid Rhys y pennaf o dywysogion Cymru, a galwai ei hynhun wrth y teirlteitl "Tywysog De Cymru".
 
== Heddwch gyda'r brenin Harri ==
Llinell 32:
== Teynasiad ddiweddarach a marwolaeth ==
 
Wedi marwolaeth y brenin Harri yn [[1189]], gwrthryfelodd Rhys yn erbyn y brenin newydd, [[Rhisiart I o Loegr|Rhisiart I]] ac ymosododd ar yr arglwyddi Normanaidd o gwmpas ei deyrnas, gan gipio cestyll San Clêr a Llansteffan. Yn ei hen ddyddiaddau cafodd Rhys drafferth i gadw rheolaeth ar ei feibion, yn enwedig [[Maelgwn ap Rhys|Maelgwn]] a [[GruffyddGruffudd ap Rhys II|GruffyddGruffudd]], oedd yn cweryla'n barhaus. Yn [[1194]] gorchfygwyd Rhys mewn brwydr gan Maelgwn a Hywel a chafodd ei garcharu, ond rhyddhawyd ef yn ddiweddarach gan Hywel.
 
Arweiniodd Rhys ei ymgyrch olaf yn erbyn y Normaniaid yn [[1196]], gan gipio nifer o gestyll yn cynnwys [[castell Caerfyrddin]], [[castell Talacharn]] a [[Chastell Paun]]. Y flwyddyn ddilynol, bu Rhys farw yn annisgwyl a chladdwyd ef yn eglwys gadeiriol [[Tyddewi]]. Dilynwyd ef gan ei fab GruffyddGruffudd ap Rhys.
 
==CyfeiriadauLlyfryddiaeth==
*Gwynfor Roger TurveyEvans, ''TheYr LordArglwydd Rhys:, Prince ofTywysog Deheubarth'' (GwasgCaernarfon, Gomer1982) ISBN 1-85-902430-0
*Roger Turvey ''The Lord Rhys: Prince of Deheubarth'' (Gwasg Gomer) ISBN 1-85-902430-0
* ''Y Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940'', (Anrhydeddusd.g. GymdeithasRhys yap Cymmrodorion)Gruffudd.
 
[[Category:Cymry enwog]]