Dewiniaeth: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Sanddef (sgwrs | cyfraniadau)
Dim crynodeb golygu
B iaith - llawer o dreigladau
Llinell 3:
'''Dewiniaeth''', (hefyd '''dewindabaeth''', '''hudoliaeth''', '''y gelfyddyd''' a '''swyngyfaredd''') yw'r term am ddylanwadu ar ddigwyddiadau, gwrthrychau, pobl a ffenomena trwy foddion goruwchnaturiol, paranormal neu gyfriniol. Gallai hefyd cyfeirio at yr ymarferion a ddefnyddir i wneud hynny, a'r credau sy'n defnyddio'r rhain i esbonio digwyddiadau a ffenomena. Mewn termau [[Ocwlt|ocwltwyr]] modern, dewino yw'r weithred o gyfuno'r bydol â'r arucheler mwyn canolbwyntio'r ewyllys fel y caiff ddylanwad ar ddigwyddiad, gwrthrych, a bodau. Yn aml mae [[cyfriniaeth]], [[ocwlt|ocwltiaeth]], [[crefydd]], [[gwyddoniaeth]] a [[seicoleg]] yn dylanwadu ar ddewiniaeth.
 
Un o nodweddion sylfaenol dewiniaeth yw'r credgred y gall efelychiad o weithred cael yr un effeithiau â'r gweithredweithred go iawn. Gwneir hynny drwy gyfatebiaeth symbolaidd. Enghraifft o hynny yw "lladd" neu niweidio dol gwyr sy'n cynrychioli person go iawn, yn y cred y byddai'r fath efelychiad yn cael effaith cyffelyb ar y person hwnnw. Gelwir y cydsyniad hwn "dewiniaeth sympathetig". Mae dewiniaeth sympathetig yn ffurfio rhan hanfodol o bron bob math o ddewiniaeth, o [[siamanaethSiamanaeth]] i ddewiniaeth ddefodol, sy'n ffocysu ar y defnydd o ddefodau llawn cyfatebiadau symbolaidd cymhleth er mwyn dewino, yn ogystal agâ mewn defodau crefyddol megis yr [[offeren]] [[Cristnogaeth|CristnogolGristnogol]].
 
Yn aml defnyddir technegau i weld pethau tu hwnt i'r dewin mewn gofod ac amser, yn bennaf i d[[darogan]] y dyfodol. Roedd unwaith adeg yng [[Cymru|Nghymru]] pryd byddai darogan yn rhan barchus, gydnabyddedig o fywyd cymdeithas, fel mae sylwadau Gerallt Cymro ynglŷn ag [[awenyddion]]<ref>Thomas Jones (cyf.), ''Gerallt Gymro'', Caerdydd, 1938.</ref> a hanes [[Dyn Hysbys|dynion hysbys]] yng Nghymru yn tystio. Yn ôl tystiolaeth gynnar, roedd darogan yn rhan sylfaenol o fywyd crefyddol y [[Celtiaid]], gyda ''vates'' ([[Gâl]]) a ''fili'' ([[Iwerddon]]) yn gyfrifol amdano gan amlaf. Byddai rhai yn derbyn eu gwybodaeth am y dyfodol drwy arsylwadau o ehediadau a galwadau adar. Dull arall ymhlith y Celtiaid oedd darogan yn ôl breuddwydion neu weledigaethau a gafwyd mewn llewyg, neu "swyn-gwsg".<ref>Griffiths, Kate Bosse; ''[[Byd y Dyn Hysbys]]: Swyngyfaredd yng Nghymru, td 83-84 , Y Lolfa 1977.</ref>
 
Ffurf arall ar ddarogan yw [[sêr-ddewiniaeth]] neu "astroleg", sef grŵp o systemau, traddodiadau a chredoau lle mae gwybodaeth am leoliad [[planed]]au yng nghyswllt [[Cytser|cytserau]]'r [[Sidydd]] yn galluogi'r dewin i ddeall a dehongli gwybodaeth am bersonoliaethau pobl a rhagddweud eu dyfodol. Ym [[Mesopotamia]] a'r [[Hen Aifft]] roedd dosbarth arbennig o offeiriaid yn astudio'r nefoedd er mwyn ceisio [[darogan]] y dyfodol. Roedd sêr-ddewiniaeth a'r defnydd o [[horosgop]]au yn boblogaidd iawn ymhlith [[Dyn Hysbys|dynion hysbys]] yng Nghymru., a ddefnyddiai hefyd [[daeargoel]] i ddarogan y dyfodol.
 
==Gairdarddiad a thermau eraill==
 
==GairdarddiadGeirdarddiad a thermau eraill==
Tarddiad y gair "dewiniaeth" yw'r [[Lladin]] ''divinatio'' "darogan", o ''divinare'' "rhagweld gydag ysbrydoliaeth ddwyfol"<ref>http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Divinatio.html</ref>, sydd ei hun yn dod o'r gair ''divinus'' "dwyfol" (yr un tarddiad â'r gair "[[diwinydd]]"), ond a ddefnyddwyd hefyd i olygu "gweledydd" a "rhagweledydd". Yn wir, gellir ystyried y gair ''divinus'' yn yr ystyr "gweledydd" fel tarddiad y gair '''dewin'''.
 
Yn y [[Gymraeg]] ceir sawl gair sydd naill ai yn gyfystyr â dewiniaeth neu'n gysylltiedig iddi. Mae'r geiriau '''hudo''', '''swyno''', '''cyfareddu''' a '''swyngyfareddu''' i gyd yn awgrymu'r gweithredweithred o orfodi ewyllys y dewin ar bobl, bodau neu bethau. Defnyddir y gair '''hud''' fel gair cyffredin am y pŵer goruwchnaturiol y mae'r dewin yn ei geisio, er gall hefyd golygu [[swyn]], sef y fformiwla ddefodol y mae'r dewin yn ei defnyddio i gael effaith benodol. Mae'r gair '''rheibio''', a gysylltir yn draddodiadol â gwrachod, yn disgrifio swyno er mwyn peri niwed neu ddifrod i bersonau a'u heiddo, neu y'r dylanwad neilltuol sy'n cadw dyn neu anifail rhag cyflawni ei briod waith, tra mae '''dadreibio''' yn disgrifio ymgais swynol i wrthweithio dylanwadau drwg ar eiddo, nad oes neb yn siŵr sut na pham y daethant.<ref>Griffiths, Kate Bosse; ''[[Byd y Dyn Hysbys]]: Swyngyfaredd yng Nghymru, td 9-10 , Y Lolfa 1977.</ref> Ceir dewiniaeth wen a dewiniaeth ddu, a elwir hefyd y gelfyddyd wen a'r gelfyddyd ddu. Clywir y fath bolareiddio rhwng da a drwg yng geiriaungeiriau [[Giovanni Pico della Mirandola]]. Yn ôl yr Eidalwr y mae dau fath gwahanol o ddewiniaeth. Y cyntaf yw γοητεια, "Goëtia", dewiniaeth ddu lle mae'r dewin yn cynghreirio gyda chythreuliaid neu ysbrydion drygionus. Yr ail yw Dwyfolwaith, dewiniaeth ddwyfol lle mae'r dewin yn cynghreirio gydag ysbrydion dwyfol, fel angylion a duwiau. O ran ymarferwyr dewiniaeth yn y Gymraeg, ar wahân i wrach (a '''rheibes''') ceir '''awenyddion''' yn amser [[Gerallt Cymro]], sef daroganwyr tebyg i'r ''divinatores''<ref>Thomas Jones (cyf.), ''Gerallt Gymro'', Caerdydd, 1938.</ref>, ond [[Dyn Hysbys]] yw'r enw mwyaf cyffredin am ddewiniaid a swynwyr yng [[Cymru|Nghymru]].
 
==Damcaniaethau gwyddonol==
===Diffiniadau anthropolegol===
Y prif bersbectifau ar ddewiniaeth mewn [[anthropoleg]] yw'r persbectif ffwythianyddol, y persbectif symbolyddolsymbolaidd, a'r persbectif deallaethol. Defnyddir y tri pherspectifphersbectif hyn i ddisgrifio sut mae dewiniaeth yn gweithio mewn cymdeithas. Mae'r persbectif ffwythianyddol, a gysylltir yn bennaf â gwaith [[Bronisław Malinowski]], yn honni bod gan bob agwedd ar gymdeithas ei hystyrlonderhystyr londer a'i chydberthynas.<ref>Winthrop, Robert H. ''Dictionary of concepts in cultural anthropology''. Efrog Newydd: Greenwood P, 1991.</ref> Yn ôl y persbectif ffwythianyddol, perfformia dewiniaeth swyddogaeth gudd mewn cymdeithas. Astudia'r persbectif symbolyddol ystyr cywrain y defodau a mythau sy'n diffinio cymdeithas<ref>''Dictionary of anthropology''. Rhydychen: Blackwell, 1997.</ref> yn ogystal â delio â chwestiynau ynglŷn â [[theodiciaeth]]. Yn olaf, mae'r persbectif deallaethol, a gysylltir â gwaith [[Edward Burnett Tylor]] a gwaith [[James Frazer]], yn gweld dewiniaeth fel rhywbeth sydd yn rhesymegol, ond wedi ei seilio ar ddealltwriaeth ddiffygiol o'r byd,
 
Y prif bersbectifau ar ddewiniaeth mewn [[anthropoleg]] yw'r persbectif ffwythianyddol, y persbectif symbolyddol, a'r persbectif deallaethol. Defnyddir y tri pherspectif hyn i ddisgrifio sut mae dewiniaeth yn gweithio mewn cymdeithas. Mae'r persbectif ffwythianyddol, a gysylltir yn bennaf â gwaith [[Bronisław Malinowski]], yn honni bod gan bob agwedd ar gymdeithas ei hystyrlonder a'i chydberthynas.<ref>Winthrop, Robert H. ''Dictionary of concepts in cultural anthropology''. Efrog Newydd: Greenwood P, 1991.</ref> Yn ôl y persbectif ffwythianyddol, perfformia dewiniaeth swyddogaeth gudd mewn cymdeithas. Astudia'r persbectif symbolyddol ystyr cywrain y defodau a mythau sy'n diffinio cymdeithas<ref>''Dictionary of anthropology''. Rhydychen: Blackwell, 1997.</ref> yn ogystal â delio â chwestiynau ynglŷn â [[theodiciaeth]]. Yn olaf, mae'r persbectif deallaethol, a gysylltir â gwaith [[Edward Burnett Tylor]] a gwaith [[James Frazer]], yn gweld dewiniaeth fel rhywbeth sydd yn rhesymegol, ond wedi ei seilio ar ddealltwriaeth ddiffygiol o'r byd,
 
===Meddwl dewinol===
Mewn [[anthropoleg]], [[seicoleg]] a [[gwyddorau gwybyddol]] mae "meddwl dewinol" yn derm i ddisgrifio ymresymu achosol anwyddonol sydd yn aml yn cynnwys syniadau fel meddwl cysylltiadol, gallu'r meddwl i effeithio ar y byd ffisegol, a chamgymryd cydberthyniad am achosiadarhosiad. Gallai'r meddwl dewinol ddefnyddio mynegiant symbolaidd yn ogystal â [[trosiad|throsiad]], [[trawsenwad]] a [[cydamsereddcydamserydd|chydamsereddchydamserydd]]. Yn aml caiff ymarferwyr dewiniaeth eu portreadu fel personau anghymarebol, ond mae rhai damcaniaethwyr yn honni nad yw dibenion y dewin o reidrwydd yn faterol, a gall dewiniaeth mewn rhai achosion fod yn effeithiol.
 
Mewn [[anthropoleg]], [[seicoleg]] a [[gwyddorau gwybyddol]] mae "meddwl dewinol" yn derm i ddisgrifio ymresymu achosol anwyddonol sydd yn aml yn cynnwys syniadau fel meddwl cysylltiadol, gallu'r meddwl i effeithio ar y byd ffisegol, a chamgymryd cydberthyniad am achosiad. Gallai'r meddwl dewinol ddefnyddio mynegiant symbolaidd yn ogystal â [[trosiad|throsiad]], [[trawsenwad]] a [[cydamseredd|chydamseredd]]. Yn aml caiff ymarferwyr dewiniaeth eu portreadu fel personau anghymarebol, ond mae rhai damcaniaethwyr yn honni nad yw dibenion y dewin o reidrwydd yn faterol, a gall dewiniaeth mewn rhai achosion fod yn effeithiol.
 
===Damcaniaethau seicolegol===
Mae damcaniaethau seicolegol ar ddewiniaeth yn ei thrin fel ffenomen bersonol sy'n ceisio cwrdd ag anghenion unigol, mewn cyferbyniad â ffenomen gymdeithasol sy'n ceisio cwrdd ag anghenion cymunedol. Mae damcaniaethau seicolegol yn amrywio o weld dewiniaeth fel [[newrosisniwrosis]], neu weld dewiniaeth fel gwyddoniaeth drwgddrwg, i weld dewiniaeth fel cais i drin gorbrydergor-bryder.
 
Mae damcaniaethau seicolegol ar ddewiniaeth yn ei thrin fel ffenomen bersonol sy'n ceisio cwrdd ag anghenion unigol, mewn cyferbyniad â ffenomen gymdeithasol sy'n ceisio cwrdd ag anghenion cymunedol. Mae damcaniaethau seicolegol yn amrywio o weld dewiniaeth fel [[newrosis]], neu weld dewiniaeth fel gwyddoniaeth drwg, i weld dewiniaeth fel cais i drin gorbryder.
 
===Gwreiddiau anthropolegol a seicolegol===
[[Delwedd:Urarina_shaman_B_Dean.jpg|thumb|[[Siamanaeth|Siaman]] y llwyth [[urarina]], [[1988]].]]
Mae'r credgred y gellir dylanwadu ar bwerau goruwchnaturiol drwy weddïo, offrymu neu gyda blaenweddïadaublaen-weddïadau yn dyddio'n ôl i [[crefydd gynhanesyddolgyn-hanesyddol|grefydd gynhanesyddolgyn-hanesyddol]] ac i'w weld mewn cofnodion cynnar megis [[testunau'r pyramidaupyramidiau]] a'r [[Veda]].
 
Yn ôl [[James Frazer]], mae'r meddylfryd sydd yn sylfaen i'r gydsyniadcydsyniad o ddewiniaeth yn tarddu o gyfuniad o ymarferion a chredoau y mae unigolion mewn cymdeithas yn troi atynt er mwyn gwneud lles neu gyrraedd nod, naill ai fel grŵp pan fo rhwystr naturiol yn effeithio yn llym ar gymdeithas (sychder neu anffrwythlonderanffrwythlondeb) ynteu fel unigolyn pan fo angen, er enghraifft, cael gwared oâ elyngelyn.
 
Yn ôl Frazer ceir dau fath o ddewiniaeth.
 
* Dewiniaeth sympathetig, lle mae'r cyffelyb yn cynhyrchu'r cyffelyb, sef lle mae efelychiad o weithred yn cael yr un effeithiau ar wrthrych penodol â'r gweithredweithred go iawn.
 
* Dewiniaeth ddifwynol, lle mae pethau a oedd mewn cysylltiad â gwrthrych yn dal yn gysylltiedig â'r gwrthrych yn dragwyddol, ac felly gellir defnyddio'r pethau i gael effaith ar y gwrthrych serch y pellter rhyngddynt mewn amser a gofod.
 
Llinell 56 ⟶ 51:
* '''Grym yr isymwybod''' sef y cred bod gan yr isymwybod bwerau dewinol gall y dewin eu defnyddio drwy dechnegau amrywiol. Enghraifft o hyn yw techneg y [[seliau (ocwlt)|seliau]].
 
* '''Cydgysylltiad''' neu '''Undod y Cyfan'''., sef y cred bod pob peth yn y [[bydysawd]] yn gysylltiedig â phob peth arall, ac felly gall y dewin defnyddio'r cydgysylltiadau hyn i effeithio ar bethau. Erbyn heddiw ceir amrywiaethau ar y cred hwn sy'n benthyg syniadau oddi wrth feysydd gwyddonol megis [[ffiseg]], [[mecaneg cwantwm]]., [[mathemateg]] a [[Damcaniaeth Caos]].
 
* '''Dim angen esboniad''', hynny yw y'r farn nad oes angen esboniad ar y dewin i egluro sut mae dewiniaeth yn gweithio: "os mae'n gweithio, mae'n gweithio."
 
* '''Caniateir i bopeth; nid oes gwirionedd''', un o brif ddywediadau [[dewiniaeth Caos]]. Yn ôl dewiniaeth caos gall unrhyw baradeim neu ddamcaniaeth fod yn ddilys gan nad yw'r fath beth â gwirionedd yn bodoli mewn unrhyw synnwyr gwrthrychol. Fel canlyniad bydd y dewin Caos yn defnyddio paradeimau ar hap ac ar fympwy.