Fersiwn yn ôl 08:29, 2 Awst 2018 golygu Sian EJ (sgwrs \| cyfraniadau) 58,007 golygiad B Golygu cyffredinol (manion), replaced: annibynol → annibynnol using AWB ← Cymharer â'r fersiwn gynt		Fersiwn yn ôl 21:19, 26 Chwefror 2019 golygu dadwneud Eniisi Lisika (sgwrs \| cyfraniadau) 137 golygiad Dim crynodeb golygu Tagiau: Golygiad Gweladwy Cymharer â'r fersiwn dilynol →
Llinell 44: :''Mae'r erthygl yma am sir Powys. Am yr hen deyrnas ganoloesol gweler [[Teyrnas Powys]].'' [[Delwedd:Powys.jpg\|bawd\|240px\|Logo'r Cyngor]] [[Sir]] yn nwyrain [[canolbarth Cymru]] sy'n ymestyn ar hyd y gororau yw '''Powys''', a'r sir gyda'r arwynebedd mwyaf yng Nghymru: 5,179 ~~km2~~km² (2,000 mi sg). Cafodd ei henwi ar ôl teyrnas ganoloesol [[Teyrnas Powys\|Powys]]. Mae'n cynnwys tiriogaeth hen siroedd [[Maldwyn]], [[Maesyfed]] a [[Brycheiniog]]. Mae'n ardal wledig sy'n cynnwys sawl tref farchnad hanesyddol fel [[Machynlleth]], [[Llanfair-ym-Muallt]] a'r [[Trallwng]]. [[Y Drenewydd]] yw canolfan weinyddol y sir, lle ceir prif swyddfeydd yr awdurdod lleol, [[Cyngor Sir Powys]]. Yn 2011 roedd y boblogaeth yn 132,200. Yng Nghyfrifiad 2001 roedd 21% o'r boblogaeth yn siarad [[Cymraeg]].<ref>Bwrdd yr Iaith, (disbanded 2012), [https://www.webarchive.org.uk/wayback/archive/20120330013353/http://www.byig-wlb.org.uk/english/publications/pages/publicationitem.aspx?puburl=%2fenglish%2fpublications%2fpublications%2f332.doc Dalen a archifwyd, 30 Mawrth 2012]</ref> ==Daearyddiaeth== Mae Powys yn rhanbarth mawr -– yn chwarter arwynebedd Cymru, ac yn ymestyn o fynyddoedd [[Y Berwyn]] yn y gogledd i fynyddoedd [[Bannau Brycheiniog]] yn y de. Yn y gorllewin ceir brynia'r [[Elenydd]], tarddle'r afonydd [[Afon Hafren\|Hafren]] a [[Afon Gwy\|Gwy]]. [[Image:CymruPowys.png\|bawd\|240px\|'''Powys''' 1996-heddiw]] [[Image:CymruPowysTraddod.png\|bawd\|240px\|'''Powys''' 1976-1996]] ==Hanes== Daw enw'r sir cyfredol o hen ardal weinyddol Gymreig, sef [[Teyrnas Powys]]. Gwêl yr hanesydd y Dr [[John Davies (hanesydd)\|John Davies]] gysylltiad rhwng y gair [[Lladin]] ''pagus'' â'r ardal honno yng nghanolbarth Cymru, "Powys". Dywed: "Mae'n debygol bod perthynas rhwng y gair ''pagus'' a'r enw "Powys"; maent yn gytras felly â'r gair "[[pagan]]". Credir mai cnewyllyn teyrnas Powys oedd ''pagus'' neu gefn gwlad teyrnas y [[Cornovii]] ac i Bowys ehangu i gynnwys y diriogaeth honno...".<ref>John Davies, ''Hanes Cymru'' (Llyfrau Penguin, 1990), tudalen 52.</ref> [[Delwedd:Christ Church, Welshpool. Carved Pew end with Powis arms and crest.jpg\|bawd\|200px\|Sedd yn Eglwys Crist, y Trallwng, gydag arfbais Powys.]] ===Cynhanes ac Oes y Celtiaid=== Roedd Teyrnas Powys yn y [[6g]] yn cynnwys dau dreuan o'r hyn a elwir yn Bowys heddiw -– y ddau dreuan mwyaf gogleddol, ynghyd â'r rhan fwyaf o [[Swydd Amwythig]]. Daeth i ben pan gafodd ei uno gyda [[Teyrnas Gwynedd\|Theyrnas Gwynedd]] dan arweiniad [[Llywelyn ap Gruffudd]] (c. 1223 – 11 Rhagfyr 1282). Ceir 60 o lannoedd ym Mhowys -– llefydd sy'n cychwyn gyda '"Llan'", sy'n dangos fod yma gryn weithgarwch crefyddol yn y 6ed a'r 7ed ganrif. Ond ceir olion [[bod dynol\|pobl]] ganrifoedd cyn hyn: gwyddys hyn oherwydd fod arfau [[callestr]] o [[Oes Ganol y Cerrig]] (y mesolythig) wedi'i ganfod yma. Yr hyn sy'n allweddol i'n dealltwriaeth o olion cynhanes (ac wedi hynny) Powys yw fod ynddi dair prif afon, tri dyffryn a thri mynedfa -– a thrwyddynt y deuai pobl i'r ardal. Mae'r rhostiroedd i'r de o [[Afon Wysg]] yn debyg iawn i diroedd gogledd Morgannwg, a thrwyddynt hwy y cysylltwyd de Powys gyda Dyffryn Morgannwg a'r [[Môr Hafren]]. Yng nghanol y sir, mae dyffrynoedd yr Wysg ac [[Dyffryn Afon Gwy\|Afon Gwy]] hefyd yn fynedfa ac yn ffyrdd tramwy naturiol i'r ardal, a thrwyddynt hwy y daeth y bobl a'r diwylliant Celtaidd a gododd gloddfeydd nodedig [[Talgarth]]. Ychydig i'r gogledd ceir y trydydd mynedfa i Bowys: dyffryn [[Afon Hafren]], gyda'i diroedd ffrwythlon, cyfoethog. Ceir dros 1130 o siambrau claddu o wahanol fathau ym Mhowys, yn dyddio o 4,000CC i 1000CC, gyda'r rhan fwyaf ohonynt yn perthyn i'r [[Oes Efydd]].<ref>[http://www.cpat.org.uk/projects/longer/pfr/pfr.htm Clwyd-Powys Archaeological Trust: ''Introducing Prehistoric burial and ritual sites.''] Adalwyd 18 Mawrth 2018</ref> Mae 339 ohonynt wedi eu cofrestru fel [[henebion cofrestredig]]. Saif yma, fel cerfluniau o'r Oes Efydd 275 o [[maen hir\|feini hirion]], gyda 92 wedi'u cofrestru. Mae yma hefyd 90 o [[bryngaer\|fryngaerau]] o [[Oes yr Haearn]] a 54 lloc (tir caeedig) ac aneddiadau. Yn Nhalgarth, o fewn ardal o tua dwy filltir sgwar, ceir 16 siambr claddu o [[Oes Ganol y Cerrig]] (y mesolythig) a ystyrir yn nodedig iawn. Siambrau hirion yw'r rhan fwyaf, gyda cherrig anferthol yn eu gorchuddio fel nenfydau; mae eu cynlluniau mewnol yn hynod o gymhleth ac yn arwydd fod yma bobl soffistigedig iawn, amaethwyr cynnar gyda defodau claddu arbennig. Canfuwyd yr offeryn cerdd hynaf yng Nghymru ym [[Penywyrlod\|Mhenywyrlod]], Talgarth a ddyddiwyd i c. 4000 BC; darganfuwyd y siambr gan ffermwr lleol a'r offeryn cerdd ym Mehefin 1972. Ceir siambrau tebyg ym Morgannwg ac yn y Cotswolds a gelwir y math hwn yn [[Beddrodau Hafren-Cotswold\|Feddrodau Hafren-Cotswold]]. Llinell 72: Y neuadd fawr garreg fwyaf ym Mhowys yw [[Tretŵr]] a oedd yn eiddo i [[William ap Thomas]] a'i deulu; ef hefyd oedd perchennog [[Castell Rhaglan]] yng Ngwent. Ymhlith y neuaddau eraill mae: [[Porthaml]] ([[Talgarth]]) c. 1460, yr Hen Ficerdy ([[y Clas-ar-Wy]]) c. 1400. Ceir sawl tŷ ffrâm nenfforch (''cruck framed houses'') ym Mhowys, sef dull o dorri coeden ar i lawr (yn fertig) -– coeden gyda thro ynddi - – er mwyn furfio ffrâm yr adeilad; roedd hyn yn hynod o boblogaidd yn y 15g a'r [[16g]]. Ceir nifer ohonynt drwy Bowys: yn Sir Frycheiniog ceir dros 25, Sir Drefaldwyn 100 a Sir Faesyfed dros 50. Y tŷ ffrâm nenfforch mwyaf ym Mhowys yw Tŷ Mawr ([[Newchurch, Powys]]; 25 tr) ac ymhlith y goreuon mae: Bryndraenog ([[Bugeildy]]; 19 tr), a cheir sawl [[ysgubor]] ar y ffurf hwn yn Maestorglwydd Ganol ([[Llanigon]]), Hen Rydycarw ([[Trefeglwys]]). Wrth i'r ffasiwn o godi tai ffrâm nenfforch ddirwyn i ben tua diwedd y 16g, dechreuwyd codi tai ffrâm bren: [[Bryndraenog]], [[Gwernfyda]], [[Llanllugan]] a [[Ciliau]] ([[Llandeilo Graban]]). Codwyd tai hir ledled Cymru i gysgodi pobl ac anifeiliaid dan yr un to; mae Tŷ Mawr ([[Llanfihangel Nant Melan]]) yn esiampl gwerth chweil, ac felly hefyd Cileos ([[Penybontfawr]]) a Hepste Fawr ([[Ystradfellte]]), gyda drws yn cysylltu'r ddwy ran wedi goroesi'r canrifoedd. Llinell 78: ====Cestyll a hynafiaethau eraill==== Codwyd 23 o gestyll carreg ym Mhowys, gyda'r rhan fwyaf wedi'u codi o ganlyniad i frwydro rhwng y Cymry a'r Saeson yn y 12g. Cyn hynny cafwyd nifer o [[Castell mwnt a beili\|gestyll mwnt a beili]] wrth i'r Normaniaid geisio cipio tir oddi wrth y Cymry brodorol. Tyrau petrual oedd cestyll carreg y 12g, gan gynnwys [[Castell Powys]] neu weithiau 'Gastell Coch' (ger [[y Trallwng]]) a chestyll [[y Gelli Gandryll]] a [[Castell Dinas Brân\|Chastell Dinas Brân]]. Erbyn 1220 gwelwyd tyrau crwn: [[Bronllys]], Tretŵr a [[Castell Cwm Camlais\|Chastell Cwm Camlais]] - un o gestyll [[Llywelyn ap Gruffudd]]. Yn dilyn gwaith cloddio yng [[Castell Trefaldwyn\|Nghastell Trefaldwyn]], cafwyd tystiolaeth fod yno borth deudwr (porth a wnaed drwy uno dau dŵr) - y cyntaf o'i fath i'w adeiladu yng Nghymru.▼ ▲Tyrau petrual oedd cestyll carreg y 12g, gan gynnwys [[Castell Powys]] neu weithiau '"Gastell Coch'" (ger [[y Trallwng]]) a chestyll [[y Gelli Gandryll]] a [[Castell Dinas Brân\|Chastell Dinas Brân]]. Erbyn 1220 gwelwyd tyrau crwn: [[Bronllys]], Tretŵr a [[Castell Cwm Camlais\|Chastell Cwm Camlais]] -– un o gestyll [[Llywelyn ap Gruffudd]]. Yn dilyn gwaith cloddio yng [[Castell Trefaldwyn\|Nghastell Trefaldwyn]], cafwyd tystiolaeth fod yno borth deudwr (porth a wnaed drwy uno dau dŵr) -– y cyntaf o'i fath i'w adeiladu yng Nghymru. Doedd dim gwahaniaethau mawr rhwng cestyll Cymreig a'r rhai a godwyd gan y goresgynwyr Seisnig, fel rheol, ond weithiau, cododd y Tywysogion Cymreig gestyll siâp 'D' ee Castell Coch ac [[Ystradfellte]] (yn y [[Fforest Fawr]]) a Chastell Powys, a godwyd gan [[Gruffudd ap Gwenwynwyn]] c. 1280, ac sydd wedi goroesi'r canrifoedd.▼ ▲Doedd dim gwahaniaethau mawr rhwng cestyll Cymreig a'r rhai a godwyd gan y goresgynwyr Seisnig, fel rheol, ond weithiau, cododd y Tywysogion Cymreig gestyll siâp '"D'" ee Castell Coch ac [[Ystradfellte]] (yn y [[Fforest Fawr]]) a Chastell Powys, a godwyd gan [[Gruffudd ap Gwenwynwyn]] c. 1280, ac sydd wedi goroesi'r canrifoedd. Yn 1277 y cychwynwodd [[Edward I, brenin Lloegr]] ar y gwaith o godi ei unig gastell ym Mhowys, a hynny ym [[Buellt\|Muellt]]. Wedi llofruddio Llywelyn ar [[11 Rhagfyr]] 1282, codwyd waliau i amddiffyn nifer o drefi, gan gynnwys: [[Tref-y-clawdd]] (fel yr awgryma'r enw!), [[Maesyfed (pentref)\|Maesyfed]], [[Llanandras]] a [[Rhaeadr Gwy]]. ====Eglwysi a henebion crefyddol eraill==== Llinell 90 ⟶ 92: Mae'r rhan fwyaf o'r eglwysi mewn llannau crwn, ar gopa bryn neu ar lan afon, ac mae'r tri ffactor hyn yn dangos eu bod yn perthyn i gyfnod cyn-Gristnogaeth. O'r 10g i'r 12g, trodd y mynachlogydd yn glasau, gyda phob eglwys yn cyfrannu tuag atynt a phob un yn cynnwys abad, offeiriad a chanon. Parhaodd y rhain yn eitha annibynnol hyd nes iddynt gael eu hymgorffori o fewn [[yr Eglwys Gatholig]]. Roedd 7 clas ym Mhowys: [[Llandinam]], [[Llangurig]], [[Meifod]], [[y Clas-ar-Wy]], [[Glascwm]], [[Sant Harmon]] a [[Llanddew]]. Mae'r eglwysi'r Oesoedd Canol yn gymysgedd o bensaerniaeth!. *[[Abaty Cwm Hir]]

Powys: Gwahaniaeth rhwng fersiynau