Tywyn, Gwynedd: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Sian EJ (sgwrs | cyfraniadau)
Troellwr (sgwrs | cyfraniadau)
Golygu rhan gyntaf yr erthygl a thocio ambell ddarn lle nad oes cyfeiriad llawn
Llinell 7:
:''Mae hon yn erthygl am y dref ym Meirionnydd. Am y pentref yn sir Conwy gweler [[Tywyn (Conwy)]]. Gweler hefyd [[Tywyn]] (gwahaniaethu).''
 
Tref fechan ar lan [[Bae Ceredigion]] ym [[Meirionnydd]], [[Gwynedd]] yw '''Tywyn'''. Mae [[Caerdydd]] 137.7 [[cilometr|km]] i ffwrdd o TywynDywyn ac mae [[Llundain]] yn 297.8 km. Y ddinas agosaf ydyyw [[Bangor]] sy'n 71 km i ffwrdd. Mae'r [[traeth]] a'r promenâd yn atyniadau twristaidd poblogaidd. I'r gogledd y mae aber [[Afon Dysynni]], ac i'r gogledd-ddwyrain y mae tir amaethyddol bras [[Dyffryn Dysynni]] a phentref [[Bryn-crug]]. I'r dwyrain ceir bryniau Craig y Barcud a Chraig Fach Goch. I'r de y mae Morfa Penllyn ac Afon Dyffryn Gwyn.
 
Cynrychiolir yr ardal hon yn y [[Cynulliad Cenedlaethol Cymru|Cynulliad Cenedlaethol]] gan {{Swits Dwyfor Meirionnydd i enw'r AC}} a'r Aelod Seneddol yw {{Swits Dwyfor Meirionnydd i enw'r AS}}.<ref>[http://www.cynulliadcymru.org/memhome.htm Gwefan y Cynulliad;] adalwyd 24 Chwefror 2014</ref><ref>[http://www.parliament.uk/mps-lords-and-offices/mps/?sort=2&type=3 Gwefan parliament.uk;] adalwyd 24 Chwefror 2014</ref>
 
== Safle'r dref ==
SefydloddSefydlwyd Tywyn ar ochr ogleddol pehrhynpenrhyn o dir rhwng corstiroedd aber afon Dyffryn Gwyn, i'r de, a chorsdiroeddchorstiroedd aber afon Dysynni i'r gogledd. Enwyd hen dai i'r gorllewin o'r dref yn Bryn y Môr, Penybryn a Bryn Mair. BuasaiMae hynt afon Dysynni wedi newid cymaint yn y 1,500 mlynedd fel ei bod yn amhosibl gwybod ble'r oedd prif wely'r afon yn yr adegOesoedd Canol honnocynnar.<ref>Kidson, C. 2009, mewn sgwrs</ref> BuYn y cyfnod canoloesol roedd modd hwylio cryn pellterbellter i fyny'r afon Dysynni yn y cyfnod canoloesol.<ref name=":0">Smith, G. 2004, ''Tywyn Coastal Protection Scheme, Archiological Asessment,'' Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd</ref> Mae Glanymorfa mawrMawr a bach ynBach ymylger Llanegryn a Glanymorfa ar ochr deheuolddeheuol yafon Dysynni yn rhoi rhyw syniad o sutba mor bell yr oedd y llanw yn cyrraedd. Cyn idechrau'r gwaethgwaith o dreniosychu'r corsydd yn dechrau yn yry 18fed canrifganrif, gan greu camlas i'r afonAfon Fathew, buasairoedd [[Ynysymaengwyn]] yn ynys pan oedd yfyddai llanw yn uchel iawn.<ref name=":1">Anad, 1886, The history of Ystumanner, Copy of a paper read at a meeting of the Towyn Debating Society, Archifdy Meirionnydd, cyf. Z/M/4475</ref> Bu'nRoedd ymarferolmodd dod â cychod bychain i'r lan nid nepell o'r eglwys tan 1809.<ref name=":1" /> Mae mapiau o'r 200 mlynedd diwethaf yn dangos symudiad raddolgraddol aber y Dysynni i'r gogledd,<ref name=":0" /> gyda'r map O. S. cyntaf o 1837 yn dangos fodbod aber yr afon yn llawer mwy eang nag ywydyw heddiw a gwely nant llydan yn cysylltu llyn yr aber i'r dref.<ref name=":0" /> Tan y 19eg canrifganrif yr oedd ardal corsioggorsiog arall i'r ddede o'r dref hefyd,ac gyda'r afonAfon Dyffryn Gwyn yn troelli trwyddotrwyddi a trwythrwy llynlyn a elwido'r Llyn y Borth i'r ddede oi fferm Penllyn. aDraeniwyd draeniwydy llwyn rhwng 1862-4 a 1864.<ref name=":1" /> Efallai y dewiswyd safle Tywyn yn rhannol oherwydd y buasai'n cymharolgymharol hawdd ei amddiffyn; gyda'r mormôr i'r gorllewin ac aberoedd a cortirchorstir i'r de a'r gogledd <ref name=":0" /> a'r penrhyn yn rhoi cysgod rhag gwyntoedd o'r dde-orllewin.
 
== Yr enw ==
Llinell 20 ⟶ 18:
Yn [[Cymraeg|Gymraeg]], yr ynganiad arferol yw {{IPA-cy|ˈtəʊ.ᵻn|}}. Roedd y sillafiadau ''Tywyn'' a ''Towyn'' ill dau yn gyffredin yn y Gymraeg hyd at ran olaf yr [[Yr Ugeinfed Ganrif yng Nghymru|ugeinfed ganrif]]. Pan safonwyd [[orgraff]] y Gymraeg yn gynnar yn yr 20g, daeth y sillafiad ''Tywyn'' yn fwyfwy cyffredin ac erbyn y 1970au derbynnid mai'r sillafiad hwnnw a oedd yn safonol yn y ddwy iaith. Hyd at oddeutu canol yr 20g, cyfeirid yn achlysurol at y dref fel 'Y Tywyn', ond nid arferir y ffurf honno bellach. Clywir y ffurf ''Tywyn Meirionnydd'' hyd heddiw.
 
Cyn y 1970au, ''Towyn'' oedd y sillafiad arferol yn Saesneg ac yn aml iawn yn y Gymraeg. Bellach, ystyrir ''Towyn'' yn ffurf Seisnigedig ac yn anaml y'i defnyddir, er bod ambell eithriad.<ref>Er enghraifft, enw cangen 'Towyn and Aberdovey' o'r Royal Air Forces Association.</ref> Yn y [[cyfnod Fictoraidd]] a hyd at ganol yr 20g ceir enghreifftiau o'r ffurf ''Towyn-on-Sea''. Yr ynganiad Saesneg arferol hyd heddiw yw {{IPAc-en|ˈ|t|aʊ|.|ɪ|n}}.
 
== Hanes ==
 
=== DechrauadauDechreuadau ===
 
==== Ffoaduriaid ====
Ffoaduriad o [[Llydaw|Lydaw oedd y rhai]] a ymsefydlodd yn TywynNhywyn cyntafgyntaf. Roeddent yn disgynyddion oi lwythau o Frycheiniog a Henffordd a cadwoddgadwodd CristnogaethGristnogaeth yn fyw yn ddene-ddwyrain Cymru ar ôl i'r Rhufeiniaid gadaeladael yn 383.<ref name=":2">Davies, J. 1990, Hanes Cymru, Penguin
</ref> Pan Dychweloddddychwelodd [[Elen]], gweddw [[Macsen Wledig]] i Gymru yn 388 daeth aâ syniadau [[Martin o Tours]] gyda hi. Datblygodd [[Cristnogaeth CeltaiddGeltaidd]] trwy addasu Cristnogaeth trwy dde a dde-orllewin Cymru, fel arfer trwy priodasaubriodasau rhwng teuluoedd penaethiaid. LledantYmledasant i Gernyw ac wedyn i Lydaw blelle'r oedd y llwythau yn perthyn i rhairai ddede Cymru a'r ieithoedd yn debyg i'w gilydd. Bu rhaid iddynt ffoi o Lydaw am tridri rheswm. Cafodd rhannau o Lydaw eieu goresgyn gan Ffrancod tua'r flwyddyn 537.<ref>Ashe, G. 1968, The Quest for Arthur's Britain, Paladin</ref> Cipiodd Hoel, un o feibion Emyr [[Llydaw]], grymrym ar ôl ei farwolaeth, gan gorfodiorfodi nifer o'i dylwyth i ffoi.<ref name=":3">Brereton, T.D.2000, The Book of Welsh Saints, Glyndwr publishing</ref> Dihangodd rhai oddi wrth y pla melyn a lledoddymledodd ar draws Ewrop o 541- i 549.<ref name=":2" />
 
==== Lloches ====
Daeth nifer o'r ffoduriaid i chwilio am llochesloches yng Ngwynedd. Roedd Gwynedd o dan rheolaethreolaeth [[Maelgwn Gwynedd]] a'i feibion Roedd ambell ynun o'r tylwyth wedi mabwysiadu Cristnogaeth ond ninid y llwyth cyfan fel yn ne Cymru . Rhoddodd Maelgwn a'i feibion caniatâdganiatâd i'r ffoaduriaid ymgartrefu ar yr amod y buasent yn canolbwyntio ar bywydfywyd ysbrydol a pheidio ag ymyrryd yn rheolaeth Gwynedd. Glaniodd [[Cadfan]], mab Eneas Lydaweg a Gwen TairbronTeirbron yn 516 <ref name=":4">Gover, M. 2015, Cadfan's Church, Matador</ref> aryn ôl rhai ffynnonellauffynonellau; ond gan y bu [[Cadfan]] yn wŷrŵyr i Emyr Llydaw c.460- c.546 <ref name=":3" /> mae'r dyddiad hwn yn ymddangos yn rhy gynnar. Mae'r tystiolaethdystiolaeth uchod yn awgrymu dyddiad tua pedwardegau yphedwardegau'r chweched canrifganrif er fodbod rhai yn awgrymu dyddiad mor hwyr aâ 576.<ref name=":7">Beverley-Smith, J a Ll, gol. History of Meirioneth,Vol 2 The Middle Ages, Gwasg Prifysgol Cymru</ref> Yn ôl Llyfr Llandaf, hwylio i Dywyn o Armorica, sef Llydaw, a wnaeth [[Cadfan]] a deuddeg arall. Yn ôl traddodiad [[Llydaw]] yw Armorica. Mae deuddeg yn rhif sumbolaidd ac mae wahanolgwahanol rhestraurestrau o'i gyd-deithwyr yn cynnwys tua 25 o enwau, a'r rhain yn uchelwyr yn unig.<ref name=":3" /> Mae'n debyg fod mwy nag un mintaifintai wedi cyraedd. Buasent wedi cysylltu ag eraill o'u tylwyth gan defnyddio'r mormôr fel eu prif ffordd teithioo deithio.<ref>Bowen, E.G.1969, Saints, Seaways and Settlements, Uni. of Wales
</ref> YmsefydloddYmsefydlasant yn gyntaf ar arfordir [[Meirionnydd]] gan ehangu i'r dwyrain dros gyfnod.
 
==== Sefydlu llan ====
[[Delwedd:Offeiriad, eglwys Cadfan.jpg|bawd|chwith|Cofeb i offeiriad di-enw yn eglwys Cadfan]]
 
Buasai Cadfan a'i gyd-deithwyr wedi dilyn trefn arferol Cristnogion Celtaidd de Cymru yngan sefydlu "[[llan|''llan'']]" neu cymunedgymuned CristnogolGristnogol ar gyfer menywod a dynion gydag eglwys fechan yn ei chanol.<ref name=":5">Bowen, E.G. 1954, The Settlement of the Celtic Saints in Wales, Uni. of Wales</ref> (Ystyr gwreiddiol y gair "[[''llan]]'' oedd darn o dir wedi ynghauei gau neu safle agored yng nghanol coed.<ref>Fraser, D. 1966, Y Goresgynwyr, Gwasg Prifysgol Cymru</ref>) Adeiladwyd eglwys o bren yn gyntaf. Buasai'r [[llan]] yn weddol agos at drigolion lleol, ond heb cymeridgymryd drosodd eu pentrefi neu eu caeau. Nid oes unrhyw olion o'r safle hwn ond mae'n rhesymol i tybiodybio ei fod o dan hen rannau o Dywyn sy'n cynnwys safle yr eglwys. Ni wyddom sutpa mor gyflym y llwyddodd [[Cadfan]] i denuddenu pobl leol at CristnogaethGristnogaeth ac i ymuno gydaâ'r cymunedgymuned ond yn dilyn arferiad de Cymru pan tyfodddyfodd y "[[llan]]" yn rhy fawr, neu pan oedd plant penaethiaid yn dymuno sefydlu eu tiriogaeth eu hunain, y buasai "[[llan]]" newydd wedi creucael ei chreu dan arweiniad un o deulu yr'r uchelwyr.<ref name=":5" /> Mae nifer o lannau ym [[Meirionnydd]] yn dwyn enw un o'r tylwyth a daeth o Lydaw neu un o'u disgynyddion.
 
==== Y clas ====
Datblygodd ambell lan enw da naill am yr addysg a rhoddwydroddwyd yno neu ymgartrefodd rhywun adnabyddus am ei ddysg yno. Tyfodd y rhain, yngan cynnwysgynnwys Tywyn, i fod yn [[clasClas|glasau]]<nowiki/>au; ynsef canolfannau addysgiadol eu hardal.<ref name=":5" /> Pan daethddaeth Cristnogaeth yn ffydd y mwyafrif trodd y [[llan]]<nowiki/>naullannau'n yn pentrefibentrefi ond parodd rhai o'r [[clas]]<nowiki/>auclasau'n fel cymunedaugymunedau Cristnogol, gyda gwragedd yn ogystal aâ dynion, tan y goresgyniad Edwardaidd. Erbyn 1147 gelwid arweinydd y [[clas]] yn Nhywyn yn abad <ref name=":4" /> a trosglwyddoddthrosglwyddodd y swydd o dad i fab. Fe gelwir hanes Cymru yn ei enwau llefydd.<ref name=":5" /> Gellid gweld hanes Tywyn yn enwai rhai adeiladau a strydoedd. Mae Llain y Clas<ref name=":6">Cyfrifiad 1851</ref>, (College Green) a Ffordd Gwalia(u) yn olion o'r hen glas.
 
 
==== Y faenol ====
Daeth Tywyn yn [[faenol]], (cymuned neu pentref dan rheolaeth uchelwr, yr abad yn Nhywyn, gyda digon o dir i fod yn hunangynhaliol) yn ogystal a [[clas]]. Gelwid yr ardal i'r dde-orllewin o'r dref y "[[Faenol]]" tan diwedd y 19eg canrif.<ref name=":6">Cyfrifiad 1851</ref> Mae fferm yno a gelwir Faenol (uchaf) a gelwid Faenol Isaf yn Ysgubor Ddegwm tan y 1870au<ref>Tomos, R. 2016, Dyddiadur Faenol Isaf, cyhoeddwyd yn Dail Dysynni, (papur bro)</ref> gan adleisio hawl yr eglwys canoloesol i derbyn degwm o gynnyrch y bobl. Ychydig i'r dde mae'r fferm "Caethle". Buasai pob [[faenol]] yn cadw taeogion oedd yn gorfod aros ar y [[faenol]] ond a oedd yn byw ychydig ar wahân i'r gwedill.
 
==== Cerrig enwog ====
Llinell 49 ⟶ 48:
Credir fod y garreg yn dyddio i tua 800 ond mae'r ysgrifen o ddwy gyfnod, ac nid yw'r ysgrifen hŷn o'r un safon a'r ysgrifen mwy diweddar.<ref name=":7" /> Defnyddiwyd Carreg Cadfan fel postyn llidiart ym Mod Talog hyd at 1761 pan symudwyd hi i tu fewn yr eglwys.<ref>Y Dydd (papur newydd) 18.4.1941</ref> Mae cloc haul o gerrig, un o ddim ond dau sydd wedi goroesi o'r degfed canrif; a defnyddiwyd fel carreg filltir ar lwybr ar hyd y traeth o Aberdyfi. Gwelir yr ysgrifen "1 mile" yn eglur arno.<ref>Cambrian News (papur newydd) 22.4.2010</ref> Mae cerrig eraill wedi cofnodi gan haneswyr ond maent wedi diflannu erbyn hyn, ond yr oedd eu bodolaeth yn dangos fod safle eglwys Tywyn yn hynafol iawn. Mae uchder y mynwent, mewn llefydd yn dwy fedr uwchben llawr yr eglwys yn tystio fod claddedigaethau wedi digwydd dros cyfnod hir.
 
<gallery mode="packed" heights="250px">
Delwedd:Cloc Haul.jpg|bawd|chwith|Carreg Cadfan, yn eglwys Cadfan
Carreg Cadfan.jpg|Carreg Cadfan (tua 800 O.C.) yn eglwys Cadfan