Ymbelydredd: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
BDim crynodeb golygu
glanhau ac ychwanegu
Llinell 1:
[[Delwedd:Alfa beta gamma radiation penetration.svg|300px|bawd| Cryfder y tri math o belydrau: Alffa, Beta a Gamma; dengys y diagram hwn y mai'r gwanaf ydy Alffa a'r cryfa ydy Gamma.]]
[[Delwedd:Radioactive.svg|200px|de|bawd|Arwydd Perygl Ymbelydredd]]
 
'''Ymbelydredd''' (Saesneg: ''radiation'') yw'r broses pan fo [[egni]] yn teithio drwy'r gofof neu le gwag ac sydd, yn y diwedd, yn cael ei amsugno gan gorff neu ddefnydd arall. Mae'n digwydd, enghraifft, mewn [[bom atomig]], mewn [[adweithydd niwclear]] ac mewn [[gwastraff niwclear]]. Ymbelydredd, hefyd, ydy'r term a roir i brosesau llai peryglus) megis [[Ymbelydredd electromagnetig |tonnau radio]], [[uwchfioled|golau uwchfioled]] neu [[pelydr-X]]. Yr hyn sy'n gyffredin rhwng y prosesau hyn i gyd ydy'r ffaith fod yma [[pelydrau|belydrau]] sy'n "ymbelydru" mewn llinell hollol syth o un lle i'r llall: o'r ffynhonnell i'r targed.
'''Ymbelydredd''' (Saesneg: ''radiation'') yw'r broses o isotôp elfen yn rhyddhau ynni a gronynnau fel ei fod yn cyrraedd sefyllfa o sefydlogrwydd. Mae tri math o ddadfaeliad ymbelydrol yn bodoli:
 
Fel y darganfu'r [[gwyddonydd]] [[Ernest Rutherford]] drwy [[abrawf|arbrofion]] eitha syml, mae tri math o [[dadfaeliad ymbelydrol|ddadfaeliad ymbelydrol]] yn bodoli:
Alffa, wedi ei ddynodi gan y lythyren Groegaidd <math>\alpha</math>; Beta, wedi ei ddynodi gan y lythyren Groegaidd <math>\beta</math>; Gamma, wedi ei ddynodi gan y lythyren Groegaidd <math>\gamma</math>.
 
* Alffa, wedi ei ddynodi gan y lythyren Groegaidd <math>\alpha</math>
Gronyn alffa yw cnewyllyn atom [[Heliwm]], sef 2 [[proton]] a 2 [[niwtron]].
* Beta, wedi ei ddynodi gan y lythyren Groegaidd <math>\beta</math>
* Gamma, wedi ei ddynodi gan y lythyren Groegaidd <math>\gamma</math>.
 
Gronyn alffa <math>\alpha</math> yw cnewyllyn atom [[Heliwm]] He<sup>2+</sup>, sef 2 [[proton]] a 2 [[niwtron]]. Mae ganddo [[mas|fas]] eitha trwm, felly gall gael ei atal gan ddim byd amgenach na tudalen dennau o bapur.
Gronyn beta yw electron, positron sydd yn electron gyda gwefr positif, neu niwtrino.
 
Gronyn beta <math>\beta</math> yw electron, positron sydd yn electron gyda gwefr positif, neu niwtrino. Gellir eu hatal efo haen denau o ffoil metel.
Gamma yw allyrriad o ffoton o ynni uchel mewn amrediad o 10keV i 10MeV. Dydy ymbelydredd gamma ddim yn digwydd ar ei hun, ond mae'n ynghyd ag ymbelydredd alffa neu beta.
 
Gamma <math>\gamma</math> yw allyrriad o ffoton o ynni uchel - uwch na 10<sup>19</sup> Hz (mewn amrediad o 10keV i 10MeV). Dydy ymbelydredd gamma ddim yn digwydd ar ei ben ei hun, ond mae'n ynghyddigwydd aggydag ymbelydredd alffa neu beta.
===Hanner Oes Elfen===
[[Delwedd:Radioactive.svg|200px170px|de|bawd|Arwydd Perygl Ymbelydredd]]
Pan fo'r niwclews yn ymbelydru, mae e'n newid i niwclews elfen arall. Mae'r term "hanner bywyd" yn disgrifio cyflymder y broses hon. Mae e'n ymateb i'r amser angenrheidiol i hanner o'r niwclewsau gael eu newid. Hanner oes elfen yw'r amser mae'n cymryd i hanner y deunydd ymbelydrol gael ei allyrru o niwclews yr atom.
 
===[[Hanner Oes]] Elfen===
Pan fo'r niwclews yn ymbelydru, mae e'n newid i niwclews elfen arall. Mae'r term "hanner bywydoes" (Saesneg: ''half-life'') yn disgrifio cyflymder y broses hon. Mae e'n ymateb i'r amser angenrheidiol i hanner o'r niwclewsau gael eu newid. Hanner oes elfen yw'r amser mae'n cymryd i hanner y deunydd ymbelydrol gael ei allyrru o niwclews yr atom.
 
===Defnyddiau o Isotopau Ymbelydrol===
*'''Dyddio Carbon 14''' - Gall gwyddonwyr gyfrigyfrifo oedran pethau byw (pethau sydd wedi cynnwys carbon) gan fesur faint o garbon 14 sydd wedi cael eu allyrru, a faint sydd ar ôl. Mae'r dull yma o(a elwir yn [[dyddio carbon|ddyddio carbon]] yn cael euei ddefnyddio'n aml gan yr archeolegydd i weithio allan oedrannau cyrff a phlanhigion hen iawn.
 
*'''Defnydd Meddygol''' - Defnyddir ymbelydredd Gamma (Cobalt-60) (radiotherapi) i ladd tyfiant [[cancr]]. Defnyddir Pliwtoniwm 238, hefyd, fel "tanwydd" ar gyfer peiriannau rheoli'r galon.
 
*'''Diheintio Di-Wres''' - Defnyddir ymbelydredd Gamma i ladd [[bacteria]] a [[feirws|feirysau]] ar nwyddau meddygol sydd yn methu cael eu gwresogi.
 
*'''Mesuriad O Drwch''' - Gall mesur trwch papur, metel, plastig ayyb trwy allyrru ymbelydredd alffa neu beta drwyddynt ac yna mesur yr ymbelydredd ar yr ochor arall. Os yw'r mesuriadau'n gyson yna fe fydd y trwch yn gyson.
Llinell 34 ⟶ 39:
{{eginyn ffiseg}}
 
 
[[af:Straling]]
[[ar:إشعاع]]
[[bg:Лъчение]]
[[ca:Radiació]]
[[cs:Záření]]
[[da:Stråling]]
[[de:Strahlung]]
[[en:Radiation]]
[[es:Radiación]]
[[eo:Radiado]]
[[fr:Rayonnement]]
[[ga:Radaíocht]]
[[gl:Radiación]]
[[ko:방사선]]
[[hy:Ճառագայթում]]
[[hi:विकिरण]]
[[is:Geislun]]
[[it:Radiazione]]
[[he:קרינה]]
[[sw:Mnururisho]]
[[ms:Sinaran]]
[[nl:Straling]]
[[ja:放射]]
[[no:Stråling]]
[[nn:Stråling]]
[[pa:ਫੈਲਾਉ]]
[[pl:Promieniowanie]]
[[pt:Radiação]]
[[qu:Illanchay]]
[[ru:Излучение]]
[[stq:Stroalenge]]
[[simple:Radiation]]
[[sl:Sevanje]]
[[fi:Säteily]]
[[sv:Strålning]]
[[tr:Radyasyon]]
[[uk:Випромінення]]
[[ur:اشعاع (طبیعیات)]]
[[fiu-vro:Kirgämine]]
[[zh:辐射]]