Cors: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
B Manion |
Dim crynodeb golygu |
||
Llinell 28:
===Dosraniad Llystyfiant Cenedlaethol (''National Vegetation Classification'' (''NVC'')===
Ar ôl datblygu'r Dosraniad Llystyfiant Cenedlaeth (NVC) yn y 1990au i ddosbarthu cynefinoedd Prydain yn ffurfiol yn ôl eu llustyfiant daeth angen dybryd am dermau Cymraeg sydd yn cyfateb i'r termau Saesneg. Ar ôl gwyntyllu'r eirfa gyfoethog iawn yn y ddwy iaith, profodd yr orchwyl yn amhosibl am ddau reswm:
# ystyron y eirfa yn gorgyffwrdd yn y Gymraeg a'r Saesneg, a
Tansley (1965)<ref>Tansley, A. G (1965) The British Islands and their Vegetation CUP</ref> oedd un o'r rhai cyntaf i ddisgrifio'r cymunedau llysieuol mae'r gwyrddling yn ohonynt. Yn fwy diweddar cyhoeddwyd y Dosraniad Llysieuol Cenedlaethol (NVC)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/British_National_Vegetation_Classification</ref> trwy samplo ffurfiol a manwl i geisio adnabod yr uniadau ystadegol y mae pob rhywogaeth yn perthyn iddynt. Bu Skene et al (2000)<ref>Journal of Ecology Volume 88, Issue 6, Version of Record online: 24 DEC 2001</ref> yn un o'r rhai a ddefnyddiodd y Dosbarthiad i ddisgrifio cymunedau rhywogaethau penodol megis y gwyrddling. Fe adnabu 16 o wahanol gymunedau breision y mae'r gwyrddling yn rhan ohonynt ym Mhrydain. Yn y crynodeb canlynol mae'r disgrifiadau mewn bachau petrual yn cyfeirio'n benododol at natur presenoldeb y gwyrddling yn y gymuned dan sylw ac yn perthyn i Skene et al (2000) tra bod y prif ddisgrifiad wedi eu codi o'r Dosraniad Llysieuol Cenedlaethol (NVC: cyfieithiad Cymdeithas Edward Llwyd/Porth Termau Uned Technolegau Iaith Prifysgol Bangor).:▼
# dim cyfatebiaeth gadarn rhwng y termau yn y ddwy iaith.
Doedd dim byd amdani ond ceisio safoni ystyr yn y Gymraeg er mwyn bod mor synhwyrol a phosibl a thriw i'r hyn a ddisgrifir. Dyma ymdrech i gymhwyso termau Cymraeg ddosraniad gwyddonol yr NVC yng nghyd destun y dudalen [[Gwyrddling]] ar cymunedau y mae'r planhigyn hwnnw yn rhan ohonynt (noder nad yw'r termau Saesneg chwaith yn foddhaol wrth eu cyfleu, a gwahoddir ieithmon o fotanegwyr i gymryd y gwaith yn ei flaen a chynnig gwelliannau bychain neu radical):
▲Tansley (1965)<ref>Tansley, A. G (1965) The British Islands and their Vegetation CUP</ref> oedd un o'r rhai cyntaf i ddisgrifio'r cymunedau llysieuol mae'r gwyrddling yn ohonynt. Yn fwy diweddar cyhoeddwyd y Dosraniad Llysieuol Cenedlaethol (NVC)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/British_National_Vegetation_Classification</ref> trwy samplo ffurfiol a manwl i geisio adnabod yr uniadau ystadegol y mae pob rhywogaeth yn perthyn iddynt. Bu Skene et al (2000)<ref>Journal of Ecology Volume 88, Issue 6, Version of Record online: 24 DEC 2001</ref> yn un o'r rhai a ddefnyddiodd y Dosbarthiad i ddisgrifio cymunedau rhywogaethau penodol megis y gwyrddling. Fe adnabu 16 o wahanol gymunedau breision y mae'r gwyrddling yn rhan ohonynt ym Mhrydain. Yn y crynodeb canlynol mae'r disgrifiadau mewn bachau petrual yn cyfeirio'n benododol at natur presenoldeb y gwyrddling yn y gymuned dan sylw ac yn perthyn i Skene et al (2000) tra bod y prif ddisgrifiad wedi eu codi o'r Dosraniad Llysieuol Cenedlaethol (NVC: cyfieithiad Cymdeithas Edward Llwyd/Porth Termau Uned Technolegau Iaith Prifysgol Bangor).
;Cymunedau Siglen (S = ''swamp'')
Llinell 47 ⟶ 52:
;Cymunedau Mignedd (M = ''mire'')
*4. '''M1 Pwll-mignen migwyn corn buwch'''
Cymuned pwll mignen ''Sphagnum auriculatum''
[M1 ''Sphagnum auriculatum'' cymuned cors-byllau]
*5. '''M2 Pwll mignen migwyn pluog'''
Cymuned pwll mignen ''Sphagnum cuspidatum/recurvum''
[M2 ''Sphagnum cuspidatum/recurvum'' cymuned cors-byllau, yn gyfyngedig i is-gymuned ''Rhynchospora alba'']
*6. '''M5 Cors galchog dlawd migwyn ysbigog'''
Cors Carex rostrata-''Sphagnum squarrosum
[M5 ''Carex rostrata-Sphagnum squarrosum'' cymuned cors, lle gwelir ''Carex lasiocarpa'' yn cynyddu fel mae'r gwyrddling yn cynyddu]
*7. '''M6 Cors galchog dlawd sêr-hesg/brwyn'''
''Cors Carex echinata-Sphagnum recurvum''
[M6 ''Carex echinata-Sphagnum recurvum/auriculatum'' cors (M6), mae ''M. gale'' yn gyffredin ynghyd â ''Erica tetralix'']
Llinell 66 ⟶ 75:
*9. '''M14 Rhostir gwlyb corsfrwyn duon'''
Cors ''Schoenus nigricans-Narthecium ossifragum''
[M14 Ffurfia ''Myrica gale'' amdo llwynol isel mewn rhai clystyrau o ''Schoenus nigricans-Narthecium ossifragum'']
*10. '''M15 Rhostir gwlyb clwbfrwyn mawn'''
Rhostir gwlyb ''Scirpus cespitosus-Erica tetralix''
[M15 ''Scirpus cespitosus-Erica tetralix'' cymuned rhostir gwlyb]
*11. '''M16 Rhostir gwlyb iseldir'''
Rhostir gwlyb ''Erica tetralix-Sphagnum compactum''
[M16 ''Myrica gale'' yn tyfu weithiau yng nghymuned yr''Erica tetralix-Sphagnum compactum'' rhostir gwlyb, gyda helaethrwydd yn is-gymuned ''Succisa pratensis-Carex panicea'']
*12. '''M17 Gorgors clwbfrwyn mawn'''
Gorgors ''Scirpus cespitosus-Eriophorum vaginatum''
[M17 Cymunedau gorgors ''Scirpus cespitosus-Eriophorum vaginatum'' (M17), mae'r gwyrddling yn gyfyngedig i rathau mawr i'r is-gymuned ''Drosera rotundifolia-Sphagnum''
spp.'']''
*13. '''M21 Cors dyffryn llafn y bladur'''
Cors dyffryn ''Narthecium ossifragum-Sphagnum papillosum''
[Yng nghymuned cors dyffryn ''Narthecium ossifragum-Sphagnum papillosum'' (M21), mae'r gwyrddling yn gyfyngedig, ond pan yn bresennol gall fod yn helaeth ac yn ymledu i gymunedau eraill cyfagos, yn enwedig glaswelltiroedd ''Junco-Molinion''.]
*14. '''M25 Gweirdir glaswellt y gweunydd'''
Cors ''Molinia caerulea-Potentilla erecta''
[Yn y gors ''Molinia caerulea-Potentilla erecta'' mire (M25), mae'r gwyrddling yn anghyffredin yn yr is-gymuned ''Angelica sylvestris'', ond yn cyrraedd amlygrwydd arbennig yn yr is-gymuned ''Anthoxanthum odoratum''.]
Llinell 93 ⟶ 108:
*15. '''W2 Gwern galchog helyg a bedw'''
Gwern galchog ''Salix cinerea-Betula pubescens-Phragmites australis''
[Mae'r gwyrddling a ''Molinia caerulea'' yn amrywio yn eu presenoldeb yn y gymuned goedwigol ''Salix cinerea-Betula pubescens-Phragmites australis woodland community (W2) (Rodwell 1991a), hynny yn fwy helaeth yn yr is-gymuned ''Sphagnum spp.'' nag yn y is-gymuned yr ''Alnus-Filipendula'']''
*16. '''W4 Coetir bedw llwyd'''
Gwern ''Betula pubescens-Molinia caerulea''
[Mae'r gwyrddling a ''Salix repens'' yn ffurfio is-haen glytiog o dan yr amdo. Yng nghymuned goedwigol ''Betula pubescens-Molinia caerulea'' (W4), mae'r gwyrddling yn digwydd weithiau fel gorchudd tew o lwyni heglog.]
Llinell 107 ⟶ 124:
Cawn adlais o hynny yn chwedl Lleu yn y Mabinogion. Ymgorfforiad o dduw'r haul oedd [[Lleu]] ac yn ôl y stori cafodd yr arwr ei ladd pan gyflawnwyd tri amod arbennig yn y rhyd yn yr [[afon Cynfal]]. Yna, mae'n troi'n eryr (roedd aderyn yn symbol o daith yr enaid i'r byd nesa) cyn cael ei atgyfodi yn ddiweddarach, ar ffurf dyn unwaith eto, gan y dewin [[Gwydion]]. Un o'r tri amod oedd bod raid i Lleu sefyll mewn lle nad oedd yn dir nac yn ddŵr. Tybed be arall allai hynny fod heblaw cors ynde?
Mae'n debyg bod cors neu donnen (y fignen ddyfrllyd honno sy'n siglo dan draed), fel heddiw, yn cael ei hystyried yn lle peryglus a thwyllodrus – yn ymddangos yn gadarn ond yn gallu traflyncu'r anghyfarwydd. Hawdd credu y byddai'r hen bobl yn ystyried cors yn drigfan i bwerau mileinig a drygnaws oedd angen eu tawelu ag aberth. Hyd yn oed yn nes i'n dyddiau ni credid bod pwerau'r fall yn trigo mewn corsydd. Onid cannwyll gorff oedd un o'r enwau ar y fflamau rhyfedd, achosid gan y nwy methan, a welid ar fawnogydd weithiau? Yn Nyfed, yr enw ar y dwymyn dridiau (teiffws neu
Canfyddwyd rhai o drysorau amlycaf y gwareiddiad Celtaidd mewn corsydd, e.e. sawl crochan efydd, offer metal addurniedig, a hyd yn oed wagenni seremonïol mewn mawnogydd yn ynysoedd Prydain a rhannau o'r Cyfandir, e.e., yn [[Jutland]] yn [[Denmarc|Nenmarc]] y cafwyd crochan arian enwog [[Gundestrup]].
Llinell 115 ⟶ 132:
*;Gwern Uffern!
:''Gwern, (alder, alder marsh) turns up in a swear word: Gwern Uffern! (The marsh of hell) which gives a peculiarly Celtic feel for a place of eternal damnation, damp and cold, in contrast with the hot burning fires of hell of Middle Eastern inspiration!<ref>Brynach Parri ar flog Brecknock Place-Name Society</ref>
Ymhelaethodd Brynach mewn ebost i Llên Natur: "mae'n cyfateb i 'Bloody hell!' yn Saesneg, sef yn mynegi arswyd, ond mae'n ddarluniol iawn. Mae ar lafar gan yr hen do yma ym Mrycheiniog, ac rwyf wedi ei glywed hefyd gan fenyw o Faesteg, sydd heb unrhyw gysylltiadau a'r parthau 'ma." Ychwanegodd Twm Elias: "Mae’n atgoffa i o’r disgrifiad o un o dreialon / temptasiynnau Cristion [Taith y Pererin], pan gafodd ei ddal yng Nghors Anobaith" (uchod)<ref>[https://www.llennatur.cymru/Content/Upload/Cylchgrawn43.pdf Bwletin Llên Natur rhifyn 43]</ref>▼
▲Ymhelaethodd Brynach mewn ebost i Llên Natur: "mae'n cyfateb i 'Bloody hell!' yn Saesneg, sef yn mynegi arswyd, ond mae'n ddarluniol iawn. Mae ar lafar gan yr hen do yma ym Mrycheiniog, ac rwyf wedi ei glywed hefyd gan fenyw o Faesteg, sydd heb unrhyw gysylltiadau a'r parthau 'ma
Ond yn fwy trawiadol fyth yw'r dystiolaeth o aberth dynol. Daethpwyd ar draws dros 200 o gyrff hynafol mewn mawnogydd yn ystod y tair canrif ddiwethaf ym Mhrydain ac Iwerddon. Trueni ynde, mai dim ond yn ddiweddar y dysgwyd sut i gadw'r cyrff hyn rhag pydru'n gyflym unwaith y daethant i gysylltiad ag aer. Cafwyd nifer dda ohonynt yn Nenmarc hefyd – darllenwch lyfr yr Athro PV Glob “The Bog People” (1969) am fwy o'u hanes. Yna, yn 1984, darganfyddwyd corff Dyn Lindow (neu 'Pete Marsh'!) yn [[Lindow]] Moss (Lindow yn tarddu o Llyn Du) ger [[Manceinion]]. Roedd llawer o'r cyrff hyn, am eu bod wedi eu piclo mewn mawn, mewn cyflwr mor 'berffaith' pan y'u darganfyddwyd nes galwyd yr heddlu'n syth cyn i'r rheiny, yn eu tro, drosglwyddo'r mater i'r archeolegwyr!▼
▲Ond yn fwy trawiadol fyth yw'r dystiolaeth o aberth dynol. Daethpwyd ar draws dros 200 o gyrff hynafol mewn mawnogydd yn ystod y tair canrif ddiwethaf ym Mhrydain ac Iwerddon. Trueni ynde, mai dim ond yn ddiweddar y dysgwyd sut i gadw'r cyrff hyn rhag pydru'n gyflym unwaith y daethant i gysylltiad ag aer. Cafwyd nifer dda ohonynt yn Nenmarc hefyd – darllenwch lyfr yr Athro PV Glob
Roedd yn amlwg bod llawer o'r cyrff yma, oedd yn dyddio o tua
Ond y peth mwyaf trawiadol am y cyrff corslyd hyn oedd y modd y cawsant eu lladd. Roedd Dyn Lindow, er enghraifft, wedi ei ladd drwy ei daro ar ei ben, ei grogi â chortyn, a'i wddw wedi ei dorri â chyllell cyn iddo gael ei osod â'i wyneb i lawr yn y gors. Mae hyn yn cyfateb yn agos iawn i ddisgrifiadau'r Rhufeiniaid o sut y byddai'r Derwyddon yn dienyddio eu haberth – sef drwy'r farwolaeth driphlyg. Bellach rydym wedi colli'r wybodaeth am y rheswm bod rhaid aberthu yn y modd hwn, drwy ladd mewn tair ffordd. Tri dull i fodloni'r tri prif dduw efallai?
Llinell 125 ⟶ 143:
Os chwiliwn yn ofalus fe gawn sawl adlais o'r farwolaeth driphlyg, neu farwolaeth ar ôl cyflawni tri amod, yn britho'r hen chwedlau Cymreig a Gwyddelig. Er enghraifft, yn y straeon am Cú Chulain, arwr Ulster, mae'n rhaid i Cú Chulain brofi ei ddewrder drwy adael i Cú Roi gogio ei daro dair gwaith yn ei wddw â bwyell ac mae'n rhaid i dri amod gael eu cyflawni cyn y gall Gronw Pebr ladd Lleu. Y trydydd amod, gyda llaw, at y ddau grybwyllwyd eisoes, oedd na ddylsai fod mewn adeilad nac yn yr awyr agored.
Yn yr Alban ceir stori Lailoken (y
Mewn amgylchiadau eraill dim ond y pen a osodwyd yn y gors ac mae hynny, o bosib, yn dystiolaeth o ddefodau oedd yn gysylltiedig â 'Chwlt y Pen' oedd yn un o gwltau pwysica'r hen Geltiaid. Credai dilynwyr y cwlt bod y pen yn drigfan i enaid ei berchenog gwreiddiol ac y gallasai siarad a rhannu ei ddoethineb â'r byw – fel y gwnâi pen Bendigeidfran ar ei ffordd yn ôl o Iwerddon. Credid y byddai'r offeiriad Celtaidd hyd yn oed yn codi pen o'r fawnog yn achlysurol i ymgynghori ag ef a'r duwiau. Ydi hi'n rhyfedd d'wch bod pobl gyffredin, ar hyd y canrifoedd, yn ofni corsydd ac yn eu hystyried yn drigfannau i bwerau'r fall!?
| |||