Abaty Ystrad Marchell

abaty Sistersiaidd yn Nheyrnas Powys

Abaty yn perthyn i Urdd y Sistersiaid yng nghwmwd Ystrad Marchell ym Mhowys oedd Abaty Ystrad Marchell (Lladin: Strata Marcella). Saif ar lan orllewinol Afon Hafren, tua 4 km i’r de-ddwyrain o’r Trallwng. Ar un adeg, Ystrad Marchell oedd yr abaty Sistersaidd mwyaf yng Nghymru. Roedd eglwys y fynachdy yn 273 troedfedd o hyd.

Abaty Ystrad Marchell
Mathabaty Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlMarchell ferch Hawystl Gloff Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 12 g Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirTeyrnas Powys Edit this on Wikidata
GwladBaner Cymru Cymru
Cyfesurynnau52.6861°N 3.1092°W Edit this on Wikidata
Map
Arddull pensaernïolpensaernïaeth Sistersaidd Edit this on Wikidata
Statws treftadaethheneb gofrestredig Edit this on Wikidata
Manylion
Dynodwr CadwMG120 Edit this on Wikidata

Hanes golygu

Sefydlwyd Ystrad Marchell yn 1170 gan Owain Cyfeiliog o Bowys, pan wahoddodd fynachod o Abaty Hendy-gwyn i ddechrau abaty newydd. Ymddengys mai ar safle arall yr oedd yr abaty gwreiddiol, ac iddo symud i'r safle bresennol yn 1172. Yn ddiweddarach, ymddeolodd Owain i’r abaty, a chladdwyd ef yma ar ei farwolaeth yn 1197. Noddwyd yr abaty gan dywysogion diweddarach Powys, yn enwedig Gwenwynwyn ab Owain; mae hefyd siarter gan Llywelyn Fawr.

Yn ôl Gerallt Gymro, sy'n cyfeirio at yr hanes yn ei lyfr enwog Hanes y Daith Trwy Gymru (taith a wnaeth yn 1188), dihangodd Enoch, abad Ystrad Marchell, gyda lleian o Leiandy Llansantffraed-yn-Elfael, oedd dan awdurdod Ystrad Marchell. Rhedodd y ddau i ffwrdd ond dychwelodd Enoc i'r abaty yn ddiweddarach ac edifeiriodd am ei weithred. Ond mewn testun arall gan Gerallt, y Gemma Ecclesiastica, abad o abaty Hendy-gwyn ar Daf oedd Enoc, a arosodd yn y lleiandy a llwyddo i gael sawl un o'r lleianod yn feichiog cyn rhedeg i ffwrdd gyda'i gariad.

Sefydlwyd Abaty Glyn y Groes gan fynachod o Ystrad Marchell yn 1201. Cefnogodd mynachod Ystrad Marchell Llywelyn ap Gruffudd yn ei ymdrechion yn erbyn Edward I, brenin Lloegr, a dioddefodd ddifrod oherwydd hynny. Yn 1330 gyrrodd Edward III y mynachod Cymreig i dai yn Lloegr, gan ddod â mynachod o Saeson i Ystrad Marchell yn eu lle a rhoi’r tŷ dan awdurdod Abaty Buildwas yn Swydd Amwythig. Roedd hyn ar gais John de Cherleton, Arglwydd Powys, fu'n cwyno am y mynachod Cymreig ac yn dweud nad oedd yn awr ond wyth mynach, lle bu 60 gynt. Yn ail hanner y 15g roedd Dafydd ab Owain yn abad.

Difrodwyd yr adeiladau yn ystod gwrthryfel Owain Glyn Dŵr. Pan gaewyd y mynachlogydd yn 1536, roedd incwm blynyddol, yr abaty yn £64 a dim ond pedwar mynach yma. Cyrhaeddodd y copmisiynwyr i Ystrad Marchell i ddarganfod fod y mynachod wedi gwerthu’r adeiladau i Arglwydd Powys y flwyddyn cynt, a phopeth o werth wedi diflannu. Ychydig sydd i’w weld ar y safle bellach.

Ceir llawer o gyfeiriadau at Ystrad Marchell yng ngwaith y beirdd. Efallai mai yma y diweddodd Cynddelw Brydydd Mawr ei oes, ac mae un o gywyddau enwocaf Guto'r Glyn, sef ei farwnad gofiadwy i'w gyd-fardd Llywelyn ab y Moel, yn dechrau "Mae arch yn Ystrad Marchell". Bu farw Llywelyn yn yr abaty ym mis Chwefror 1440, a gweinyddwyd y sagrafen olaf iddo gan y Tad Griffri (yr abad ar y pryd neu un o'r mynachod).[1]

Cyfeiriadau golygu

  1. R. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog' a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998), tud. 81.

Dolenni allanol golygu