Abjad

System ysgrifennu yw abjad lle ysgrifennir cytsain yn unig neu'n bennaf. Yn yr iaith dechnegol, wyddor gystain. Mewn effaith rhaid i'r ddarllenwyr gasglu neu gyflenwi llafariad priodol fel arall. Y term yw fathiad a gyflwynwyd yn 1990 gan Peter T. Daniels ar awgrymiad gan Wolf Leslau, ieithydd oedd yn arbenigo ar ieithoedd Semitig; mae'r term yn seiliedig ar derm o iaith Ethioptig.^[1] Mae termau eraill ar gyfer yr un cysyniad yn cynnwys: sgript ffonemig rannol, sgript ffonograffig ddiffygiol llinellol segmentol, ysgrifennu cytseiniol a'r 'wyddor gytsain.^[2]

Daw'r llais "abĝad" o lythrennau cyntaf yr wyddor Arabeg hanesyddol (ac nid, felly, allan o'r fersiwn gyfredol sy'n cael ei dosbarthu fel llythrennau atynt sy'n cynnwys ar sail eu ffurf graffig): 'alif, bā', ǧīm a dal, y mae ei hawl acrostig wedi'i ffurfio o'i abjad (Arabeg: أﺑﺠﺪ).

Lledaenu golygu

Defnyddir sgriptiau cytsain yn bennaf mewn ieithoedd y gall eu strwythur sylfaenol hepgor dynodi llafariaid heb achosi anawsterau neu amwysedd deall sy'n rhy fawr. Mae hyn yn arbennig o wir yn yr ieithoedd Semitaidd (Arabeg a'r Hebraeg yw'r enghreifftiau mwyaf amlwg), yr arweiniodd eu morffoleg a'u geiriaduron cytseiniaid at ddatblygu sgriptiau cytsain bron yn bur.

Terminoleg golygu

Ers traethawd gan Peter T. Daniels o 1990, mae'r term Abjad hefyd wedi dod yn gyffredin ar gyfer wyddor gytsain neu sgriptiau cytsain.^[3]^[4] Mae'r mynegiad wedi'i ffurfio'n analog i'r wyddor. Daw o ابجد abjad, DMG abǧad, ynganiad Arabeg pedair llythyren gyntaf hen wyddor Semitig y Gogledd-orllewin (Ugariteg, Phoenicieg, Aramaeg ac ati) ac yn wreiddiol hefyd o'r wyddor Arabeg.

Rhifo Abjad golygu

Mae Abjad hefyd yn cyfeirio at system rifau Abjad, y defnydd o lythrennau'r wyddor Arabeg i ysgrifennu rhifau. Nid yw'r defnydd ychwanegol i ddynodi system ysgrifennu wedi aros heb feirniadaeth.^[5]^[6] Gellid camddeall "Abjad" mewn cyferbyniad ag "wyddor" i'r perwyl bod wyddor gytsain yn ddiffygiol oherwydd nad oes ganddynt symbolau llafariad. Mae hyn, fodd bynnag, gan ystyried strwythur yr ieithoedd Semitaidd a'r traddodiadau darllen yn ieithoedd Semitaidd (gogleddol) y mileniwm 1af CC.

Hanes golygu

Enghraifft o sgript Proto-Sinaitig sy'n cynnwys y dywediad gall feddwl 'i Baalat' (un o dduwiesau yn Ffonecia). Gal bod y linell sy'n rhedeg o'r chwith uwchaf i'r dde isaf, ddarllen,mt l b^clt.

Mae'n debyg bod y sgriptiau cytsain, fel y'u gelwir, wedi datblygu o'r hieroglyffau Eifftaidd hynny, a ddynododd pob un un sillaf yn unig a oedd yn cynnwys un gytsain. Mae dechreuadau ysgrifennu cytseiniaid yn mynd yn ôl i hanner cyntaf yr ail mileniwm CC. Y sgript Protosinaite a sgript Wadi-el-Hol yw'r enghreifftiau hynaf o sgriptiau cytsain sydd wedi goroesi.

Mae'r holl wyddor gytsain hysbys yn perthyn i deulu'r system ysgrifennu Semitaidd. Pan addaswyd y sgriptiau hyn yn ddiweddarach ar gyfer ysgrifennu sgriptiau an-Semitaidd, ychwanegwyd y llafariaid, lle - yn ôl terminoleg Daniels - daeth yr Abjad yn wyddor. Yr enghraifft fwyaf adnabyddus yw datblygiad yr wyddor Roegaidd o'r yr wyddor Ffenicaidd. Mewn gwirionedd, er enghraifft, mae'r sgript Arabeg hefyd yn cael ei defnyddio yn nhrefn yr wyddor ar gyfer Wrdw, fel na all cytsain fod yn eiddo i system ysgrifennu sy'n ddibynnol ar iaith yn unig ac na ddylai fod yn gysylltiedig â'r sgript ei hun.

Sut mae'n gweithio golygu

Mae'n nodweddiadol o sgriptiau cytseiniol mai dim ond cytseiniaid sy'n cael eu cynrychioli. Fodd bynnag, datblygodd y traddodiad yn gynnar i ddynodi llafariaid hir, a oedd wedi deillio o diphthongau (synau dwbl llafariad), gan y lled-gytsain sylfaenol, fel y'u gelwir. Defnyddiwyd laryngalau fel y'u gelwir (o'r "gwddf" laryncs), a ddiflannodd yn ddiweddarach, i ddynodi llafariaid hir; yn yr un modd y gytsain H, yn enwedig ar ddiwedd gair.

Gall cydnabod ynganiad cywir geiriau a ysgrifennwyd mewn sgript gytsain fod yn anodd neu hyd yn oed yn amhosibl pan fydd sawl ffordd o ategu'r llafariaid. Er mwyn gallu datrys amwysedd o'r fath os oes angen neu i gefnogi dysgwyr, gellir lleisio testunau Hebraeg ac Arabeg gan ddefnyddio marciau diacritig (gweler Tashkil, a nikkud yn Hebraeg) sef, marciau i ddynodi hyd a llefariaid mewn geiriau).

Enghraifft Llaw-fer golygu

Defnyddir yr hyn gellid ei ddadlau sy'n ffurf ar abjad a hynny pan fydd newyddiadurwyr neu cofnodwyr yn ysgrifennu llaw-fer. Fel yr wyddor abjad, byddant yn defnyddio talfyriad o eiriau yn hytrach nag ysgrifennu'r geiriau'n llawn gyda phob llefariad ynddo. Yn fwy diweddar, cyn datblygu testun rhagweladwy (predictive texting) gwnaeth defnydd or hyn gellid ei alw'n abjad anffurfiol wrth i bobl ddanfon neges destun gan ollwng llefariaid.

Enghreifftiau golygu

yr wyddor Proto-Sinaitig

yr wyddor Wgaritig

yr wyddor Ffoeniciaidd

yr wyddor Sabaeanaidd

yr wyddor Hebraeg

yr wyddor Aramaeg

yr wyddor Nabataeaidd

yr wyddor Arabeg (Kufi, Naschi)

Gwyddorau Syrieg (Serto, Estrangelo)

Dolenni golygu

The Science of Arabic Letters, Abjad and Geometry, by Jorge Lupin
Peter T. Daniels (1990), "Fundamentals of Grammatology" (yn German), Journal of the American Oriental Society (110): pp. 727–731
Writing Systems of the World | Abjads, Alphabets, Abugidas, Syllabaries & Logosyllabaries ar Youtube
Semitic's vowel-smuggling consonants - History of Writing Systems #9 fideo ar Youtube

Cyfeiriadau golygu

↑ Daniels, P. (1990). Fundamentals of Grammatology. Journal of the American Oriental Society, 110(4), 727-731. doi:10.2307/602899: "We must recognize that the West Semitic scripts constitute a third fundamental type of script, the kind that denotes individual consonants only. It cannot be subsumed under either of the other terms. A suitable name for this type would be alephbeth, in honor of its Levantine origin, but this term seems too similar to alphabet to be practical; so I propose to call this type an "abjad," [Footnote: I.e., the alif-ba-jim order familiar from earlier Semitic alphabets, from which the modern order alif-ba-ta-tha is derived by placing together the letters with similar shapes and differing numbers of dots. The abjad is the order in which numerical values are assigned to the letters (as in Hebrew).] from the Arabic word for the traditional order6 of its script, which (unvocalized) of course falls in this category... There is yet a fourth fundamental type of script, a type recognized over forty years ago by James- Germain Fevrier, called by him the "neosyllabary" (1948, 330), and again by Fred Householder thirty years ago, who called it "pseudo-alphabet" (1959, 382). These are the scripts of Ethiopia and "greater India" that use a basic form for the specific syllable consonant + a particular vowel (in practice always the unmarked a) and modify it to denote the syllables with other vowels or with no vowel. Were it not for this existing term, I would propose maintaining the pattern by calling this type an "abugida," from the Ethiopian word for the auxiliary order of consonants in the signary."
↑ Amalia E. Gnanadesikan (2017) Towards a typology of phonemic scripts, Writing Systems Research, 9:1, 14-35, DOI: 10.1080/17586801.2017.1308239 "Daniels (1990, 1996a) proposes the name abjad for these scripts, and this term has gained considerable popularity. Other terms include partial phonemic script (Hill, 1967), segmentally linear defective phonographic script (Faber, 1992), consonantary (Trigger, 2004), consonant writing (Coulmas, 1989) and consonantal alphabet (Gnanadesikan, 2009; Healey, 1990). "
↑ Peter T. Daniels: Fundamentals of Grammatology. In: Journal of the American Oriental Society 110 (1990), S. 727–731.
↑ Vgl. Peter T. Daniels, William Bright (Hrsg.): The World’s Writing Systems. Oxford University Press, New York NY u. a. 1996, ISBN 0-19-507993-0.
↑ Florian Coulmas: Writing Systems. An Introduction to their Linguistic Analysis. Cambridge Textbooks in Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press 2003.
↑ Reinhard G. Lehmann: 27-30-22-26. How Many Letters Needs an Alphabet? The Case of Semitic. In: Alex de Voogt, Joachim Friedrich Quack (Hrsg.): The idea of writing: Writing across borders. Leiden: Brill 2012, S. 11–52, besonders S. 22–27.

Eginyn erthygl sydd uchod am ieithyddiaeth. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

Eginyn erthygl sydd uchod am iaith. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

[1] Daniels, P. (1990). Fundamentals of Grammatology. Journal of the American Oriental Society, 110(4), 727-731. doi:10.2307/602899: "We must recognize that the West Semitic scripts constitute a third fundamental type of script, the kind that denotes individual consonants only. It cannot be subsumed under either of the other terms. A suitable name for this type would be alephbeth, in honor of its Levantine origin, but this term seems too similar to alphabet to be practical; so I propose to call this type an "abjad," [Footnote: I.e., the alif-ba-jim order familiar from earlier Semitic alphabets, from which the modern order alif-ba-ta-tha is derived by placing together the letters with similar shapes and differing numbers of dots. The abjad is the order in which numerical values are assigned to the letters (as in Hebrew).] from the Arabic word for the traditional order6 of its script, which (unvocalized) of course falls in this category... There is yet a fourth fundamental type of script, a type recognized over forty years ago by James- Germain Fevrier, called by him the "neosyllabary" (1948, 330), and again by Fred Householder thirty years ago, who called it "pseudo-alphabet" (1959, 382). These are the scripts of Ethiopia and "greater India" that use a basic form for the specific syllable consonant + a particular vowel (in practice always the unmarked a) and modify it to denote the syllables with other vowels or with no vowel. Were it not for this existing term, I would propose maintaining the pattern by calling this type an "abugida," from the Ethiopian word for the auxiliary order of consonants in the signary."

[2] Amalia E. Gnanadesikan (2017) Towards a typology of phonemic scripts, Writing Systems Research, 9:1, 14-35, DOI: 10.1080/17586801.2017.1308239 "Daniels (1990, 1996a) proposes the name abjad for these scripts, and this term has gained considerable popularity. Other terms include partial phonemic script (Hill, 1967), segmentally linear defective phonographic script (Faber, 1992), consonantary (Trigger, 2004), consonant writing (Coulmas, 1989) and consonantal alphabet (Gnanadesikan, 2009; Healey, 1990). "

[3] Peter T. Daniels: Fundamentals of Grammatology. In: Journal of the American Oriental Society 110 (1990), S. 727–731.

[4] Vgl. Peter T. Daniels, William Bright (Hrsg.): The World’s Writing Systems. Oxford University Press, New York NY u. a. 1996, ISBN 0-19-507993-0.

[5] Florian Coulmas: Writing Systems. An Introduction to their Linguistic Analysis. Cambridge Textbooks in Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press 2003.

[6] Reinhard G. Lehmann: 27-30-22-26. How Many Letters Needs an Alphabet? The Case of Semitic. In: Alex de Voogt, Joachim Friedrich Quack (Hrsg.): The idea of writing: Writing across borders. Leiden: Brill 2012, S. 11–52, besonders S. 22–27.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]