Ceann Comhairle

Y Ceann Comhairle ^[1] yw Cadeirydd Dáil Éireann, tŷ isaf Senedd Gweriniaeth Iwerddon, (Lluosog: Cinn Comhairle) Etholir y person sy'n dal y swydd hon o blith aelodau'r Dáil yn y sesiwn lawn gyntaf ar ôl pob etholiad wladwriaethol. Ystyr y teitl o'i gyfieithu o'r Wyddeleg yw 'Pen [Pennaeth] y Cyngor'. Arferir y teitl Wyddeleg hyd yn oed wrth siarad a thrafod yn y Saesneg. Mae ei swydd yn debyg i un Llywydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru, sydd hefyd yn arddel enw uniaith Gymraeg.^[2]

Yngannu "Ceann Comhairle"

Disgwylir i'r Ceann Comhairle gadw at niwtraliaeth lem. Fodd bynnag, mae mwyafrif y llywodraeth fel arfer yn ceisio ei ddewis ymhlith ei gynghreiriau ei hun neu ymysg ei gynghreiriaid, os yw ei bwysigrwydd rhifiadol yn caniatáu hynny. Er mwyn atgyfnerthu didueddrwydd y llywyddiaeth, mae cyfansoddiad Iwerddon yn darparu nad yw'r Ceann Comhairle presennol yn ceisio cael ei ailethol yn TD (Teachta Dála) ond ei fod yn cael ei ail-ethol yn awtomatig mewn etholiadau seneddol oni bai y penderfynir ymddeol. Nid yw Ceann Cyngor yn pleidleisio ac eithrio yn achos pleidlais gyfartal. Yn yr achos hwn, mae'n pleidleisio yn unol ag arfer seneddol ynghylch siaradwr Tŷ'r Cyffredin Brydeinig. Y Ceann Comhairle yw cynrychiolydd y Gorchymyn yn y Tŷ ac felly mae ganddo nifer o uchelfreiniau:

Gwahodd y TD i siarad. Rhaid i bob araith fod drwyddo ef.
Rhoir cwestiynau mewn cyfarf
Canu'r gloch i gadw trefn ar y siambr. Mae'r gloch yn atgynhyrchiad hanner-maint o gloch hynafol Gastell Lough Lene, a ddarganfuwyd yn Castle Island, Lough Lene, Castlepollard, Swydd Westmeath yn 1881 ac sydd bellach yn yr Amgueddfa Genedlaethol Iwerddon. Cyflwynwyd yr atgynhyrchiad ym 1931 gan weddw Bryan Cooper, cyn-TD.
Yr awdurdod i atal yr anhrefn neu ddryswch. Gall orchymyn i aelod o'r Dáil adael y Siambr neu hyd yn oed atal Aelod am gyfnod penodol. Mewn achos o anghydfod mawr gall atal y cynulliad.^[3]

Hanes golygu

Cathal Brugha, y Ceann Comhairle cyntaf

Mae sefydliad y Ceann Comhairle mor hen â'r Dáil cyntaf a sefydlwyd fel cynulliad cynrychioliadol annibynnol Iwerddon yn 1919. Y Ceann Comhairle cyntaf oedd Cathal Brugha, a eisteddodd am un diwrnod yn unig, gan llywyddu dros y sesiwn symbolaidd gyntaf cyn gadael y swydd i ddod yn Príomh Aire Dáil Éireann a alwyd ar lafar yn Arlywydd (President), hynny yw, Prif Weinidog yr egin wladwriaeth newydd. Parhaodd yr swyddd i fodoli yn ystod Gwladwriaeth Rydd Iwerddon rhwng 1922 ac 1937, ond yr enw yn y cyfansoddiad oedd, "Cadeirydd Dáil Éireann". Cyflwynwyd yr arfer o ail-ethol y Ceann Comhairle yn awtomatig yn ystod yr etholiad cyffredinol drwy ddiwygio'r Cyfansoddiad yn 1927. Am gyfnod byr rhwng 1936 ac 1937, ar ôl diddymu swydd y Llywodraethwr Cyffredinol (Governor General oedd dal yn gysylltiedig â Phrydain), trosglwyddwyd rhai o'i swyddogaethau i Ceann Comhairle, megis llofnodi'r cyfreithiau, galw a diddymu'r gwasanaeth.^[2]

Am y tro cyntaf ar gyfer y 32ain Dáil yn 2016 cafwyd pleidlais gudd i ethol y Ceann Comhairle.^[2]

Leas-Cheann Comhairle golygu

Mae'r Dirprwy-Lywydd Cyngor yn dal ei swydd fel Dirprwy Gadeirydd y Dáil o dan Erthygl 15.9.1 y Cyfansoddiad. Yn absenoldeb y Ceann Comhairle, mae'r Leas-Cheann Comhairle yn dirprwyo ac yn cyflawni'r dyletswyddau ac yn arfer awdurdod y Pennaeth Cyngor mewn trafodion yn y Dáil.^[4] Y Cyn-Cheann Cyngor presennol yw TD Fianna Fáil, Pat "the Cope" Gallagher, ers 6 Gorffennaf 2016. Yn ôl traddodiad, mae'r sefyllfa wedi'i neilltuo ar gyfer yr Wrthblaid, ond Taoiseach y dydd sy'n gwneud y penodiad.^[5] Mae gan y rôl yr un cyflog a'r un statws â swydd Gweinidog Gwladol.

Rhestr cyn-Ceann Comhairle golygu

No.		Name (Birth–Death)	Term of office		Plaid	Etholaeth	Dáil
	1.	Cathal Brugha (1874–1922)	21 Ionawr 1919	22 Ionawr 1919	Sinn Féin	Waterford County	1st
	2.	George Noble Plunkett (1851–1948)^[6]	22 Ionawr 1919	22 Ionawr 1919	Sinn Féin	Roscommon North
	3.	Seán T. O'Kelly (1882–1966)	22 Ionawr 1919	16 Awst 1921	Sinn Féin	Dublin College Green
style="background-color: Nodyn:Cumann na nGaedheal/meta/color"\|	4.	Eoin MacNeill (1867–1945)	16 Awst 1921	9 Medi 1922	(Pro-Treaty) Sinn Féin	Londonderry National University of Ireland	2nd
style="background-color: Nodyn:Cumann na nGaedheal/meta/color" rowspan=4\|	5.	Michael Hayes (1889–1976)	9 September 1922	9 March 1932	Cumann na nGaedheal	National University of Ireland	3rd
4th
5th
6th
	6.	Frank Fahy (1879–1953)	9 March 1932	13 June 1951	Fianna Fáil	Galway	7th
						Galway	8th
						Galway East	9th
							10th
							11th
						Galway South	12th
	7.	Patrick Hogan (1886–1969)	13 Mehefin 1951	14 Tachwedd 1967	Labour Party	Clare	13th
							14th
							15th
							16th
							17th
							18th
	8.	Cormac Breslin (1902–1978)	14 Tachwedd 1967	14 Mawrth 1973	Fianna Fáil	Donegal South-West	18th
	8.	Cormac Breslin (1902–1978)	14 Tachwedd 1967	14 Mawrth 1973	Fianna Fáil	Donegal–Leitrim	19th
	9.	Seán Treacy (1923–2018)	14 Mawrth 1973	5 Gorffennaf 1977	Labour Party	Tipperary South	20th
	10.	Joseph Brennan (1912–1980)	5 Goffennaf 1977	13 Gorffennaf 1980	Fianna Fáil	Donegal	21st
	11.	Pádraig Faulkner (1918–2012)	15 October 1980^{[fn 1]}	30 Mehefin 1981	Fianna Fáil	Louth	21st
	12.	John O'Connell (1927–2013)	30 Mehefin 1981	14 Rhagfyr 1982	Independent	Dublin South-Central	22nd
	12.	John O'Connell (1927–2013)	30 Mehefin 1981	14 Rhagfyr 1982	Independent	Dublin South-Central	23rd
	13.	Tom Fitzpatrick (1918–2006)	14 Rhagfyr 1982	10 Mawrth 1987	Fine Gael	Cavan–Monaghan	24th
	(9)	Seán Treacy (1923–2018)	10 March 1987	26 June 1997	Independent	Tipperary South	25th
							26th
							27th
	14.	Séamus Pattison (1936–2018)	26 Mehefin 1997	6 Mehefin 2002	Labour Party	Carlow–Kilkenny	28th
	15.	Rory O'Hanlon (born 1934)	6 Mehefin 2002	14 Mehefin 2007	Fianna Fáil	Cavan–Monaghan	29th
	16.	John O'Donoghue (born 1956)	14 Mehefin 2007	13 Hydref 2009	Fianna Fáil	Kerry South	30th
	17.	Séamus Kirk (born 1945)	13 Hydref 2009	9 Mawrth 2011	Fianna Fáil	Louth	30th
	18.	Seán Barrett (born 1944)	9 Mawrth 2011	10 Mawrth 2016	Fine Gael	Dún Laoghaire	31st
	19.	Seán Ó Fearghaíl (born 1960)	10 Mawrth 2016	Incumbent	Fianna Fáil	Kildare South	32nd